ورتالىق ازياداعى جاڭا ترەند: ەلدەرگە قالا سالۋ نە ءۇشىن كەرەك؟
الاتاۋ، اسمان، اركاداگ، جاڭا تاشكەنت... بۇل - ورتالىق ازياداعى جاڭا قالالاردىڭ اتاۋى. كەيىنگى 5 جىلدا مەملەكەت باسشىلارى ايماقتاعى حالىق سانىنىڭ ارتۋى ءارى ءىرى مەگاپوليستەگى جۇكتەمەنى ازايتۋ ماقساتىندا شاھار سالۋعا كوشكەن. Kazinform ءتىلشىسى اتالعان تەندەنتسيانىڭ ايماققا اسەرىن، جاڭا قالالاردىڭ ايىرماشىلىعىن ساراپتاپ كوردى.
ساياسي يمپۋلس: تۇركىمەنباسىدان باستالعان جول
ورتالىق ازيادا جەكە- دارا قالا سالۋ يدەياسى جاقىندا كوتەرىلە باستادى. بۇعان دەيىن قاجەتتىلىك بولماعان ءارى ەكونوميكالىق احۋال جار بەرمەي كەلدى. ەندى وڭ-سولدى اڭداعان شاقتا ءوزارا باسەكە باستالعانداي. نەگە؟..
ەستە بولسا، بۇل «جارىستى» تۇرىكمەنستان اشىپ بەرگەن بولاتىن. وتكەن جىلى اشحابادتان 25 شاقىرىم جەردە اركاداگ قالاسى بوي كوتەردى. ەكس- پرەزيدەنتتىڭ (گۋربانگۋلى بەردىمۇحامەدوۆ) قۇرمەتىنە قويىلعان اتاۋ الەم نازارىن اۋداردى دەسەك ارتىق ەمەس. 70 مىڭ تۇرعىنعا شاقتالعان شاھاردىڭ اشىلۋ سالتاناتى دۇركىرەپ ءوتىپ، ءبىر مەزەتتە مەملەكەتتىك ماڭىزى بار قالا ستاتۋسىن الدى. ءۇي بىتكەن اق تۇستە قالانىپ، الەۋمەتتىك-ساياسي نىساندار اق مارمارمەن كومكەرىلدى. «اقىلدى قالا»، ەلەكتركولىكتەر تاسىمالى، كۇن ەنەرگياسىن پايدالانۋ دا نازارعا الىنىپتى. جەر اۋماعى 3 مىڭ گەكتاردى قۇرايتىن جوباعا 3,3 ميلليارد دوللاردان اسا قارجى كەتكەن. مىنە، بۇل - ورتالىق ازياداعى العاشقى تاجىريبە.
اسمان ارمانى
بىرنەشە اي بۇرىن قىرعىزستان پرەزيدەنتى سادىر جاپاروۆ ىستىقكول جاعاسىنداعى اسمان قالاسىنىڭ ىرگەتاسىن قالادى. ال وتكەن ايدا قالانىڭ كونتسەپتسياسىن بەكىتكەن-دى. جاپاروۆتىڭ جوباعا قاتىستى ءار سوزىنەن ءۇمىت بايقالادى. اسىرەسە، جاڭا قالا قارجىلىق حابقا اينالىپ، قىرعىزستان ءۇشىن ينۆەستيتسيا ورتالىعى بولاتىنىنا سەنىمى مول. كاسىپكەرلىك سەكتورىن بەيىمدەۋ ءۇشىن قالا قۇرىلىسىندا مەملەكەت ەمەس، ينۆەستوردىڭ ۇلەسىن كوبەيتەتىنىن جاسىرمادى. ءتىپتى شەتەلدىكتەردى جوباعا قارجى قۇيۋعا ۇندەپ، بيلىك ينۆەستور ىسىنە ارالاسپايتىنىنا كەپىلدىك بەردى.
قىرعىز تاراپى جوبا ارقىلى ەكى وزەكتى ماسەلەنى شەشۋگە نيەتتى. ءبىرىنشىسى، جاڭا جۇمىس ورنىن اشىپ، شەتەلدە جۇرگەن وتانداستارىنىڭ ۇيىنە ورالۋىنا جاعداي جاساۋ. كەيىنگىسى، تۋريزم ارقىلى تابىس ءتۇسىرۋ جوسپارى بولماق.
جالپى اسماننىڭ اۋماعى - 4 مىڭ گەكتار. از دا ەمەس، كوپ تە ەمەس. حالىق سانى دا 500-700 مىڭ ادام دەپ توپشىلانعان. ۇكىمەت جوسپارىنا سەنسەك، قالا 10 -جىل ىشىندە سالىنىپ ءبىتۋى ءتيىس. بايقاساق، مەجە ورىندالاتىن سەكىلدى. سەبەبى ەلدەگى ينۆەستيتسيا كولەمى ارتىپ كەلەدى. مىسالى، قىرعىزستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، بيىل نەگىزگى كاپيتالعا سالىنعان ينۆەستيتسيا كولەمى 157,4 ميلليارد سومدى (1,84 ميلليارد دوللار - رەد.) قۇراپ، وتكەن جىلعى كورسەتكىشتەن اسىپ تۇسكەن.
جاپسارلاس قالا - «تاشكەن ءشارى»
ەندى اۋماعى تۇرعىسىنان الدا كەلە جاتقان قالالارعا ويىسايىق. تۇرىكمەنستانداعى اركاداگتىڭ كولەمى - 3 مىڭ گەكتار، قىرعىزستانداعى اسماننىڭ شەگى 4 مىڭ گەكتارمەن شەكتەلگەن. بۇل شەشىم ەلدەگى ەكونوميكا رايى مەن تۇرعىن سانىنا قاراي بەلگىلەنگەنى تۇسىنىكتى. ال وڭتۇستىكتەگى كورشىلەرىمىزدىڭ اراسىندا جان باسى مول وزبەكستان وزگە سۇرلەۋ سالىپ، بولاشاق قالانىڭ اۋدانىن 20 مىڭ گەكتار دەپ جوسپارلاعان ەكەن. گۋربانگۋلى بەردىمۇحامەدوۆ پەن سادىر جاپاروۆ سەكىلدى جاپاندا شاھار تۇرعىزباي، اناعۇرلىم ءتيىمدى نۇسقا رەتىندە تاشكەنتتى كەڭەيتۋگە كوشكەن. «جاڭا تاشكەنت» اتاۋىمەن باستالعان جوبا بولەك ەمەس، ەل استاناسىنا ىرگەلەس سەرىك-قالا بولماق.
راسىندا، جاڭا قالانى تاشكەنتتەن الشاق سالۋ ورىنسىز بولاتىنى كۇنىبۇرىن ايتىلىپ كەلدى. سەبەبى ەكونوميكالىق جانە مادەني ورتالىقتاردىڭ باسىم دەنى ەل استاناسىندا. وعان قوسا الا شاپاندى اعايىننىڭ دەموگرافيالىق ءوسىمى، تاشكەنتتەگى تۇرعىن سانىنىڭ كوبەيۋى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى ۇلعايتىپ كەلەدى. وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، بۇگىندە وڭتۇستىكتەگى كورشىمىزدەگى حالىق سانى 37 ميلليوننان اسىپ جىعىلادى. جاڭا تاشكەنت بوي كوتەرسە، 1 ميلليون ادامعا دەيىن قونىستانادى دەگەن بولجام بار. دەمەك، باس قالا ينفراقۇرىلىمىنا تۇسەتىن جۇكتەمە ازايادى.
- تاۋەلسىزدىك العان 30 جىلدا العاش قالا سالماقشىمىز. جوبا تاجىريبەلى كومپانيالارعا ارقا سۇيەۋ ارقىلى جۇزەگە اساتىن بولادى. الايدا ءبىز وسى وزگەرىسكە دايىنبىز با؟ ستاندارتتار مەن سالاداعى تالاپتار سايكەس كەلە مە؟ سوندىقتان قۇرىلىسقا قاجەتتى زاڭداردى قازىردەن ازىرلەۋ قاجەت. ونىڭ ىشىندە يرريگاتسيا، ەنەرگەتيكا، ترانسپورت سەكىلدى ماڭىزدى سالالار قامتىلادى، - دەگەن بولاتىن شاۆكات ميرزيەيەۆ.
پرەزيدەنت الاڭى ورىندى. ورتالىق ازيادا ۋربانيزاتسيا بىركەلكى دامىماعان. حالىق وتكەن عاسىردا عانا اۋىلدان ۇدەرە كوشە باستاعاندىقتان، قالا مادەنيەتى كەمشىن، تۇراقتاۋعا تاڭداۋ از. قازاقستاننىڭ وزىندە اۋىلدان ۇزاعاندار استانا، الماتى، شىمكەنت سەكىلدى قالالارعا اعىلادى. وزبەكتەر دە تاشكەنت، فەرعانا، نامانگان، سامارقاننان ءارى اسپايدى. سالدارىنان الەۋمەتتىك نىساندار جەتىسپەي، ينفراقۇرىلىمعا سالماق تۇسۋدە.
سادىر جاپاروۆ اسماندى ينۆەستيتسيالىق كليمات ءۇشىن پايدالانۋدى كوزدەسە، شاۆكات ميرزيەيەۆ جاڭا تاشكەنتتى وزىق تەحنولوگيالار الاڭىنا اينالدىرامىن دەپ وتىر. بۇگىنگى جوسپارىنا سەنسەك، ەڭبەك نارىعىن جۇيەلەۋ ءۇشىن 200 مىڭنان استام جالاقىسى جوعارى جۇمىس ورنىن قۇرۋ مەجەلەنگەن. سونداي-اق تەحنوپارك، IT- پارك، ءبىلىم بەرۋ مەن مەديتسينا كلاستەرى قۇرىلادى. ال قالانى جوبالاعان بريتانيالىق كومپانياعا شاھار ۇلتتىق ارحيتەكتۋرانىڭ ءداستۇرلى رەڭكىنەن الىستاتپاۋدى تاپسىرىپتى.
ايتا كەتەرلىگى، وزبەكستان پرەزيدەنتى جوبا جۇمىسىن جەدەلدەتۋ ماقساتىندا ەل ۇكىمەتى جاڭا قالاعا اۋىساتىنىن مالىمدەدى. دەمەك، اتقارۋشى بيلىك جاڭا تاشكەنتكە ورنالاسسا، ەسكى قالاداعى حالىق ءنوپىرى ازايادى دەگەن ءسوز. ال قوس قالانى بايلانىستىرۋ ءۇشىن ينفراقۇرىلىم شەشىمى دايىن. 2 جەراستى مەترو جەلىسى، شىرشىق پەن قاراسۋ وزەندەرىنە 7 كوپىر سالۋ جوسپارلانعان.
الاتاۋ: بولاشاق پەن بايلام
قازاقستان جاڭا قالا قۇرىلىسىنا اسىققان ەمەس. استانا مەن الماتىداعى حالىق سانىنىڭ وسكەنى راس، دەگەنمەن ەڭبەك نارىعىنا اسەرى از-تىن. وعان قوسا شىمكەنتتى رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالا ساناتىنا جاتقىزىپ، تۇركىستانعا باسىمدىق بەرۋ قوشى-قون ساياساتىن جۇيەلەۋگە مۇمكىندىك بەرگەنىن بىلەمىز. تەك وڭتۇستىك استاناداعى كەپتەلىس باسى اشىق قالعان ماسەلە بولاتىن.
وسىعان وراي پرەزيدەنت جىل باسىندا الماتى وبلىسىنىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق قۇرىلىسىنداعى وزگەرىستەر تۋرالى جارلىققا قول قويدى. سوعان سايكەس الماتى وبلىسىنداعى جەتىگەن اۋىلى وبلىستىق ماڭىزى بار قالا ستاتۋسىن يەلەنىپ، اتاۋى الاتاۋ قالاسى بولىپ وزگەرتىلدى. مەملەكەت جاڭا شاھاردىڭ دامۋ جوسپارىن ازىرلەپ، سول ارقىلى الماتى، قونايەۆ قالالارى مەن ىلە، تالعار اۋداندارىنا وركەندەۋىنە جاڭا سەرپىن بەرمەك. الاتاۋ قالاسىنىڭ باس جوسپارىنا سايكەس، ونىڭ شەكاراسى جالپى اۋدانى 88000 گەكتار دەپ بەلگىلەندى. ونىڭ ىشىنە قونايەۆ قالاسىنىڭ 10962 گەكتار، ىلە اۋدانىنىڭ 64985 گەكتار، تالعار اۋدانىنىڭ 12053 گەكتار جەرى كىرگەن.
بەلگىلى بولعانداي، الاتاۋدا ساراپشىلار ۇسىنعان جان-جاقتى شەشىم قامتىلىپتى. ياعني، وندىرىستىك، ەكولوگيالىق، الەۋمەتتىك اۋماق ەسەپكە الىنعان. جوبادا 4 اۋدان بار: Gate District ،Golden District ،Growing District جانە Green District.
Gate District - الماتى قالاسىنا جاقىن، دەمەك قارجىلىق-ىسكەرلىك ورتالىق بولماق. Golden District ءبىلىم بەرۋ مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ ايماعى سانالادى. ال Growing District اۋدانىندا يندۋستريالىق-لوگيستيكالىق نىساندار بوي كوتەرسە، Green District - قونايەۆ قالاسى ماڭى - دەمالىس پەن ويىن-ساۋىق ايماعى.
ازىرگە انىعى، قالا اۋماعىندا جاڭا اۋەجاي، مەكتەپ، اۋرۋحانا، تۇرعىن ءۇي، Disneyland، اكۆاپارك قۇرىلىسى جۇرگىزىلەتىن بولادى. 110 مىڭ جۇمىس ورنىن قامتاماسىز ەتەتىن 170 جوبا ماقۇلدانعان. جوسپارعا سايكەس، جاڭا قالانىڭ تۇرعىندارى 2 ميلليوننان اسادى.
باس جوسپارعا سايكەس قالانى جوبالاۋ 4 كەزەڭگە بولىنگەن:
باستاپقى جىل - 2022 -جىل؛
ءبىرىنشى كەزەك - 2030 -جىل؛
ارالىق كەزەڭ - 2040 -جىل؛
ەسەپتىك كەزەڭ - 2050 -جىل.
الاتاۋ سەيسميكالىق قاۋىپتى ايماقتا ورنالاسقانى راس پا؟
الاتاۋ قالاسى سالىناتىنىن قوعام قالاي قابىلدادى؟ كوبى مۇنداي جوبا الماتىداعى جول كەپتەلىسى مەن حالىق تىعىزدىعىن شەشەدى دەپ جاقتاسا، جەر سىلكىنىسىنەن ۇرەيلەنىپ، قالا جوباسىنا وزگە ايماقتى تاڭداماعانىنا نارازى بولعاندار دا كەزدەستى.
ءساتى تۇسكەندە سەيسمولوگ ءالقۋات نۇرماعامبەتوۆپەن بايلانىسىپ، الاتاۋ قالاسى ورنالاسقان ايماقتىڭ جەر بەدەرى، تابيعي ءزىلزالا قاۋپى تۋرالى پىكىرىن بىلگەن ەدىك. ماماننىڭ ايتۋىنشا، الماتى قالاسى ماڭىنان جاڭا شاھار تۇرعىزۋ يدەياسى بۇرىننان بار، ءتىپتى 20 جىل بۇرىن وسى ماقساتتا ارنايى سەيسمولوگيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزىلگەن.
- ارنايى سەيسمولوگيالىق كارتالاردا (سەيسميكالىق اۋدانداۋ كارتاسى - رەد.) ىقتيمال ءزىلزالا وشاقتارى ورنالاسقان بەلدەمدەر (سەيسموگەندىك بەلدەمدەر - رەد. ) كورسەتىلەدى. مۇنداي كارتالار رەسپۋبليكالىق جانە وبلىستىق دەڭگەيدە جاسالادى. الماتى وبلىسىنىڭ جانە الماتى قالاسىنىڭ سەيسميكالىق اۋدانداۋ كارتالارى قازىر قولدانىستا بار.
جالپى العاندا، الاتاۋ قالاسىنىڭ سەيسميكالىق قارقىنى جوعارى. كىشىگىرىم (ءالسىز) جەراستى دۇمپۋلەرىن ەسەپكە الماعاندا، جىل باسىندا ەكى رەت بولعان 5 بالدىق جەر سىلكىنىستەرى وسىعان دالەل. سوندىقتان قۇبىلىستى زەرتتەۋ، ونى الدىن-الا بولجاۋ جانە ونىڭ سالدارىن ازايتۋ باعىتىندا عىلىمي-پراكتيكالىق ىزدەنىس كەرەك، - دەپ قورىتىندىلادى ءالقۋات نۇرماعامبەتوۆ.
جاڭا قالادا نەنى ەسكەرۋى كەرەك؟
ۋربانيست ءادىل نۇرماقانوۆتىڭ پىكىرىنشە، جالعىز قۇرىلىس ساپاسى عانا ەمەس، عيماراتتاردىڭ ورنالاسۋ رەتتىلىگى دە ناقتىلانۋى ماڭىزدى. سەبەبى الماتىداعى كەپتەلىس كوبەيىپ، حالىق سانىن جۇيەلەي الماۋدىڭ سەبەبىنىڭ ءبىرى ۋربانيزاتسيا ەرەجەلەرى ەسكەرىلمەگەننەن. ەگەر مۇنداي قاتەلىك، جاڭا قالادا دا قايتالانسا، «ەسكى ماسەلەگە» قايتا ورالۋىمىز مۇمكىن.
- پوستكەڭەستىك ەلدەردە، ونىڭ ىشىندە ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىندە قالا الەۋەتى تولىق يگەرىلمەي جاتاتىنى جاسىرىن ەمەس. ءبىر مىسال، الماتى قالاسىندا قويمالار مەن يندۋستريالىق ايماقتاردىڭ اۋقىمى وراسان. ولار قالاعا تىم جاقىن ورنالاسقان. بۇل ازداي، جەكە سەكتوردا بوس جاتقان جەرى كوپ. الاتاۋ قالاسىنا قاتىستى جوبادا جەر كولەمىن ءتيىمدى پايدالانۋ، يندۋستريالىق ايماقتار مەن قويمالاردى قالادان الىس سالۋ ءتيىمدى بولماق، - دەيدى ءادىل نۇرماقانوۆ.
ۋربانيستىڭ ويىنشا، ورتالىق ازياداعى مەملەكەتتەر قالا سالۋ كەزىندە الدىمەن وندىرىسكە نازار اۋدارۋى شارت. ايتۋىنشا، مۇنداي جوبالاردىڭ جەمىستى جولى ءۇشىن ءىرى كاسىپورىنداردى ءارتاراپتاندىرۋ، بالاما ينۆەستيتسيا تارتۋ وزەكتى. سوندىقتان جاڭا قالا تۇرعىندارىنا تابىستىڭ بىرنەشە كوزىن ۇسىنىپ، كاسىپورىنداردى ءارتاراپتاندىرۋ كەرەك دەگەن تۇجىرىم ايتتى.
- «نولدەن» باستاپ سالىنعان قالا مەن وزدىگىنەن كەڭەيگەن شاھاردىڭ ايىرماشىلىعى بار. جاڭادان قالانسا، ينفراقۇرىلىم جەتىلىپ، كوپ كەزدەسەتىن كەپتەلىستەن قۇتىلۋعا بولادى. الايدا ەكونوميكالىق قايتارىمى ۇزاق ۋاقىت الۋى مۇمكىن ءارى جاڭا جۇمىس كۇشىن قۇرۋ دا وڭاي ءىس ەمەس. ال تابيعي جولمەن قانات جايعان قالادا «قالا رۋحى»، تاريح ساقتالاتىنىن ايتا كەتۋ كەرەك. قايسى ءبىرى بولسىن، كوپدەڭگەيلى كەزەڭنەن وتەدى، - دەدى ساراپشى.
ورتالىق ازيا ءۇشىن جاڭا قالا سالۋ - العاشقى تاجىريبە. ونىڭ جەمىسى مەن كەم-كەتىگى 15-20 جىلدان كەيىن عانا بايقالاتىنى ءسوزسىز. ازىرگە ەكولوگيالىق، دەموگرافيالىق، ەكونوميكالىق اسپەكتىلەردى بولجاپ، سوعان ساي قادام جاساۋ عانا ءساتتى ناتيجەگە كەپىل بولماق.
اۆتور
ەرسىن شامشادين
