ورتالىق ازيا جاس تاريحشىلارىنىڭ لاگەرى ءوتتى
وزبەكستاننىڭ تاشكەنت وبلىسىندا «جازعى تاريحشىلار وقۋلارى-2025» اتتى حالىقارالىق جاس تاريحشىلاردىڭ جيىنى ءوتتى. ءبىر اپتاعا جالعاسقان لاگەر - ورتالىق ازيا جاس تاريحشىلارى مەن زەرتتەۋشىلەرىن ءبىر الاڭعا توعىستىرىپ، تاجىريبە الماسۋعا، تاريحي سانانى جاڭا دەڭگەيدە دامىتۋعا باعىتتالعان ەرەكشە عىلىمي- تانىمدىق جوبا بولدى.
عىلىمي تانىمدىق لاگەرگە وزبەكستان، قازاقستان، قىرعىزستان جانە تۇركيادان 150 گە جۋىق جاس عالىمدار شاقىرىلدى. ءار ەلدەن كەلگەن قاتىسۋشىلار ءوز ەلدەرىندەگى تاريح عىلىمىنىڭ قازىرگى جاعدايى جونىندە پىكىر الماستى. قازاقستاننان ش. ۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى، ر. ب. سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىس تانۋ ينستيتۋتى، ءال- فارابي اتىنداعى قازۇۋ، ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ە ۇ ۋ جانە م. اۋەزوۆ اتىنداعى وقۋ- دىڭ جاس تاريحشى عالىمدارى قاتىستى.
«جازعى تاريحشىلار وقۋلارى - 2025» جازعى جاس تاريحشىلار لاگەرى وزبەكستان رەسپۋبليكاسى، تاشكەنت وبلىسى، بوستاندىق اۋدانى شىمعان اۋىلىندا ءوتتى. حالىقارالىق جيىن 17-24 - تامىز كۇنى شىمعان اۋىلىندا باستالىپ، رەسمي اشىلۋ سالتاناتى ءوتتى. جوبا ۇيىمداستىرۋشىلارى ورتا ازيا ەلدەرىنەن كەلگەن قوناقتاردى قارسى الىپ، جوبانىڭ ماقسات- مىندەتتەرىن تانىستىردى. قاتىسۋشىلار شىمعاننىڭ تابيعاتىن، تاۋ بوكتەرىندەگى تازا اۋا مەن تىنىش ورتانى تاماشالاپ، عىلىمي جۇمىستارعا دا، مادەني شارالارعا دا قاتىسۋعا مۇمكىندىكتەر بەردى.
جەتى كۇنگە سوزىلعان ءىس-شارا بارىسىندا ءوز سالاسىنىڭ بىلگىر تاريحشى- عالىمدار دارىستەر وقىپ، پىكىرتالاستار مەن ماستەر- كلاسستار وتكىزىلدى. جازعى وقۋلاردىڭ اشىلۋىندا ءسوز سويلەگەن تاريح ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ عىلىمي ىستەر جونىندەگى ورىنباسارى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ديلنوزا جامولوۆا ەلىمىزدە جۇرگىزىلىپ جاتقان رەفورمالار اياسىندا عىلىم مەن جاستارعا كورسەتىلىپ وتىرعان قامقورلىق ناتيجەسىندە ۇيىمداستىرىلىپ وتىرعان بۇل 4 - جازعى وقۋلاردىڭ باستى ماقساتى - ەلىمىزدەگى جانە بۇكىل تۇران، تۇركىستان جاس تاريحشىلارىن بىرىكتىرىپ، ورتاق تاريحتى زەرتتەۋدى جاڭا ساتىعا كوتەرۋ جانە جاس ۇرپاقتى وسى جولدا توپتاستىرۋ ەكەندىگىن اتاپ ءوتتى.
ودان كەيىن تاريحشى عالىمدار مەن باۋىرلاس ەلدەر وكىلدەرى ءوزارا ىنتىماقتاستىقتى قولداۋ، مۇنداي جازعى وقۋلاردىڭ ورتا ازيادا العاش رەت وتكىزىلىپ جاتقانى جانە ونى ودان ءارى كەڭەيتۋ قاجەتتىگى تۋرالى پىكىرلەرىن ءبىلدىردى. العاشقى ساباقتى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور شوپولات شايدۋللايەۆ جۇرگىزدى. ول «ەجەلگى تۇران حالقى اراسىندا ويلاۋ قابىلەتىنىڭ پايدا بولۋى: ماتەريالدىق دەرەكتەر، جاڭا كوزقاراستار، تاريحتىڭ وقىلماعان بەتتەرى» تاقىرىبىندا ءدارىس وقىدى. دارىستە ادام ويىنىڭ قالىپتاسۋ ۇدەرىسى، ەجەلگى تۇران الەمنىڭ العاشقى يدەيالىق ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى بولعانى، ارحەولوگيا سالاسىنداعى ىزدەنىستەر، بار پروبلەمالار مەن ولاردىڭ شەشىمدەرى، سونداي-اق كونە ءداۋىردىڭ وزبەك مەملەكەتتىلىگى تاريحىنداعى ماڭىزى تۋرالى جان-جاقتى ويلار ايتىلدى. شەبەرلىك ساباعى بارىسىندا جاس تاريحشىلار وزدەرىن قىزىقتىرعان سۇراقتارىن قويىپ، عالىمنان جاۋاپ الۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدى.
ەكىنشى شەبەرلىك ساباعىن تاريح عىلىمدارىنىڭ فيلوسوفيا دوكتورى، دوتسەنت وديلجون حاميدوۆ وتكىزدى. عالىمنىڭ «تۇراننىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى VI- IV عاسىرلارداعى ماتەريالدىق مادەنيەتى مەن ءدىني دۇنيەتانىمى» تاقىرىبىنداعى ءدارىسى جاڭالىقتارعا تولى بولدى. اتاپ ايتقاندا، جاس تاريحشىلار تۇراننىڭ احەمەن اۋلەتىنە تاۋەلدىلىك داۋىرىنە قاتىستى وزبەك تاريحناماسىندا ءالى زەردەلەنبەگەن جاڭا دەرەكتەرمەن، كونە تىلدەردەگى باي مۇراعاتتارمەن، ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر مەن حالىق اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىمەن، سونداي-اق ءدىني كوزقاراستاردىڭ تۇران جەرلەرىنەن يران اۋماعىنا سىڭىرىلگەنىنە بايلانىستى تىڭ مالىمەتتەرمەن تانىستى.
دارىستەر مەن شەبەرلىك ساباقتارىمەن قاتار جاس تاريحشىلار سپورتتىق ويىندار، دەنە شىنىقتىرۋ جاتتىعۋلارى، مادەني شارالار جانە كوڭىلدى دەمالىستار ارقىلى دا ۋاقىتىن ءتيىمدى وتكىزۋدە. سپورتتىق سايىستار، مادەني باعدارلامالار مەن اشىق اۋاداعى سەرۋەندەر جاستارعا تەك ءبىلىم عانا ەمەس، جاڭا دوستار، ۇمىتىلماس ساتتەر مەن جاعىمدى كوڭىل-كۇي سىيلاۋدا.
كەلەسى كۇنى، شەبەرلىك ساباعىن تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى شەرزودحون ماحمۋدوۆ وتكىزدى. عالىم «تۇركىستان حاندىقتارى تاريحىن زەرتتەۋدە جاڭاشا كوزقاراستار» تاقىرىبىندا ءدارىس وقىپ، تاريحي دەرەكتەرگە زاماناۋي عىلىمي تۇرعىدان قاراۋدىڭ ماڭىزى، دەرەكتەردەن مالىمەت الۋدىڭ جانە ولاردى ءوزارا سالىستىرۋدىڭ ادىستەرى، ساياسي ءارى الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق تاريحتى جۇيەلەۋ، سونداي-اق حاندىقتار ءداۋىرىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى مەن تاريحي ۇدەرىستەردى ورتاق وڭىرلىك كونتەكستە زەردەلەۋ قاعيداتتارى تۋرالى جان- جاقتى ويلار ايتتى. ساباق بارىسىندا جاس تاريحشىلار وزدەرىن قىزىقتىرعان سۇراقتارىن قويىپ، تولىققاندى جاۋاپ الۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدى.
تاريح عىلىمدارىنىڭ فيلوسوفيا دوكتورى نيزوميددين گۋلبويەۆتىڭ لەكسياسى دا لاگەر قاتىسۋشىلارى ءۇشىن قىزىقتى ءوتتى. عالىم «تۇران اسكەري ءىسى تاريحىنا قاتىستى (XIV عاسىردان ⅩⅩعاسىردىڭ ءى شيرەگىنە دەيىن) » تاقىرىبىندا ءدارىس وقىدى. دارىستە تۇران اسكەري ونەرىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى، ءتۇرلى داۋىرلەردە قولدانىلعان سوعىس ادىستەرى جانە ولاردىڭ تاريحي ماڭىزى تۋرالى كەڭ كولەمدە مالىمەت بەرىلدى. اسىرەسە، جالوليددين ماڭعۋبەردىنىڭ سوعىس ونەرى، ءامىر تەمىردىڭ اسكەري سالاداعى وراسان زور تاجىريبەسى، اسكەر قۇرۋ مەن قولباسشىلىق شەبەرلىگى تۇران اسكەري مادەنيەتىنىڭ ەڭ جارقىن ۇلگىلەرى رەتىندە ەرەكشە اتاپ ءوتىلدى. سونىمەن قاتار، XIV- XX عاسىردىڭ باسىندا ورىن العان ساياسي ۇدەرىستەر اياسىندا اسكەري جۇيەدەگى وزگەرىستەر، قارۋلانۋ، اسكەردى باسقارۋ، ىشكى جانە سىرتقى سوعىس تاجىريبەلەرى تالداندى. ساباق بارىسىندا جاس تاريحشىلار اسكەري تاريحقا قاتىستى قىزىقتى سۇراقتار قويىپ، كەڭ كولەمدى جاۋاپتار الدى.
جازعى لاگەردىڭ شەبەرلىك ساباقتارى جاديتشىلىك تاقىرىبىنا ارنالدى. تاريح ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ عىلىمي ىستەر جونىندەگى ورىنباسارى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ديلنوزا جامولوۆا — «جاديتشىلىك ۇلتتىق قوزعالىسى: ماقساتى، تاريحى، ساباقتارى» تاقىرىبىندا ءدارىس وقىدى. دارىستە جاديتشىلىك ۇلتتىق قوزعالىسىنىڭ وتان تاريحىنداعى ورنى، جاديتتەردىڭ حالىقتى اعارتۋعا، زاماناۋي بىلىمدەردى تاراتۋعا جانە ۇلتتىق ويانۋ يدەيالارىن ناسيحاتتاۋعا باعىتتالعان تالپىنىستارى كەڭىنەن قامتىلدى. عالىم ايەل جاديتتەردىڭ تۇركىستان حالىقتارىن وركەنيەتكە جەتەلەۋدى، تاۋەلسىز ويدى قالىپتاستىرۋدى باستى ماقسات ەتكەندەرىن، سونداي-اق كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاديتتەرگە دەگەن كوزقاراسى، ولاردى ساياسي الاڭنان ىعىستىرۋى مەن قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراتۋى جايىندا دا ماڭىزدى تاريحي دەرەكتەر كەلتىردى. ساباق بارىسىندا جاس تاريحشىلار جاديتشىلىك قوزعالىسىنىڭ ساباقتارى، ونىڭ بۇگىنگى كۇن ءۇشىن وزەكتىلىگى مەن اتقاراتىن ورنى تۋرالى سۇراقتار قويىپ، تالدامالى جاۋاپتار الدى.
وزبەكستان عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ تاريح ينستيتۋتىنىڭ دوكتورانتى اسادۋللو حاسانوۆ — «Milliy Ittihod» ۇيىمى جانە ونىڭ تاۋەلسىزدىك قوزعالىسىنداعى ورنى“ تاقىرىبىندا ءدارىس وقىدى. دارىستە «Milliy Ittihod» ۇيىمىنىڭ قۇرىلۋى، نەگىزگى ماقساتتارى مەن قىزمەت باعىتتارى، يستيقلولشىل (تاۋەلسىزدىكشىل) يدەيالارى، سونداي- اق ۇيىمنىڭ جاديتشىلىك قوزعالىسپەن يدەيالىق ۇندەستىگى تۋرالى كەڭ كولەمدى مالىمەت بەرىلدى. عالىم تۇركىستان ولكەسىندە ۇلتتىق ازاتتىق يدەيالارىنىڭ قالىپتاسۋى جانە ولاردىڭ ناقتى تاريحي جاعدايلاردا قالاي دامىعانىن عىلىمي تۇرعىدان تالدادى. ساباق بارىسىندا جاس تاريحشىلار ۇيىمنىڭ تاريحي ماڭىزى، تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەستەگى ورنى جانە ونىڭ تاعىلىمدارى جونىندە قىزىقتى سۇراقتار قويىپ، جان-جاقتى جاۋاپتار الدى.
فيلوسوفيا دوكتورى سۋرات كۋبايەۆ «تۇران اسكەري ءىسى تاريحىنا قاتىستى (ەڭ كونەدەن XIII عاسىرعا دەيىن)» تاقىرىبىندا ءدارىس وقىدى. دارىستە تۇران وڭىرىندە ەجەلگى زاماننان قالىپتاسقان اسكەري ونەر مەن ونىڭ دامۋى، جاۋىنگەرلىك ادىستەر، اسكەر قۇرىلىمى جانە قولباسشىلىق داستۇرلەرى كەڭىنەن قامتىلدى. اسىرەسە ارحەولوگيالىق ولجالار ارقىلى كونە قورعاندار، قورعانىس دۋالدارى، بەكىنىستەر جانە ولاردىڭ ءوز داۋىرىندەگى ستراتەگيالىق ماڭىزى جونىندە جان- جاقتى مالىمەت بەرىلدى. ساباق بارىسىندا جاس تاريحشىلار كونە قورعاندار مەن بەكىنىستەردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى، جاۋىنگەرلىك ونەردىڭ قالىپتاسۋ العىشارتتارى، تۇران داۋىرىندەگى اسكەردى باسقارۋ تاجىريبەسى تۋرالى قىزىقتى سۇراقتار قويىپ، ەگجەي- تەگجەيلى جاۋاپتار الدى.
عالىم، تاريح عىلىمدارى بويىنشا فيلوسوفيا دوكتورى جۋمانياز سانگيروۆ «اشتارحان اۋلەتى ءداۋىرىنىڭ دەرەكتەرىن زەرتتەۋ» تاقىرىبىندا ءدارىس وقىدى. دارىستە اشتارحان اۋلەتى كەزەڭىنە قاتىستى نەگىزگى دەرەكتەردى دۇرىس ايقىنداۋ، ولاردى ءوزارا سالىستىرۋ، كەيىنىرەك جازىلعان ماتىندەردىڭ ىقپالىن اجىراتىپ كورسەتۋ، مۇراعات قورلارىنىڭ ماڭىزى، بۇرىنعى عىلىمي قورىتىندىلاردىڭ سەنىمدىلىگىن باعالاۋ، سونداي- اق كارتالاردىڭ تۇران تاريحىن قالپىنا كەلتىرۋدەگى ورنى جان- جاقتى باياندالدى. ساباق بارىسىندا جاس تاريحشىلار تاقىرىپ بويىنشا سۇراقتار قويىپ، ەگجەي-تەگجەيلى جاۋاپتار الدى.
تاريح ينستيتۋتىنىڭ كىشى عىلىمي قىزمەتكەرى يسلام بوريەۆ «ءبىرىنشى رەنەسسانس داۋىرىندەگى استرونوميا جانە ماتەماتيكالىق قۇرال- جابدىقتار» تاقىرىبىندا وتكىزدى. دارىستە ءبىرىنشى رەنەسسانس كەزىندە تۇران ايماعىندا قالىپتاسقان عىلىمي مەكتەپتەر، جۇلدىزداردى باقىلاۋ مەن ولشەۋ ادىستەرى، تەوريا مەن تاجىريبەنىڭ ۇيلەسىمى جان- جاقتى باياندالدى. اسىرەسە، ۋستۋرلوب (استروليابيا)، رۋبʻ (كۆادرانت)، ساقينالى اسپان شارى (ارميلليارلىق سفەرا) ، كۇن ساعاتتارى، قابىرعا بۇرىش ولشەگىش (مۋرالدى كۆادرانت) سەكىلدى اسپاپتاردىڭ قۇرىلىسى، جۇمىس ءتارتىبى جانە تاريحي قولدانىلۋى تالداندى. سونىمەن قاتار، جۇلدىز كارتالارى، زيجدەر (استرونوميالىق كەستەلەر)، تريگونومەتريالىق ەسەپتەۋلەر مەن سىزباشىلىق قۇرالداردىڭ (سيركۋل، سىزعىش) عىلىمي دالدىكتى قامتاماسىز ەتۋدەگى ورنى مىسالدار ارقىلى ءتۇسىندىرىلدى.
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ادحام اشيروۆ «وزبەك ەتنولوگياسىنىڭ جاعدايى، دامۋى جانە ماسەلەلەرى» تاقىرىبىندا وتكىزدى. دارىستە وزبەك ەتنولوگياسىنىڭ قازىرگى جاعدايى، زەرتتەۋ باعىتتارى، جاڭا عىلىمي ناتيجەلەر جانە ولاردىڭ ۇلتتىق تاريحتى تەرەڭىرەك زەردەلەۋدەگى ورنى تۋرالى ءسوز قوزعالدى. اسىرەسە زاماناۋي ەتنولوگيالىق زەرتتەۋلەردى دەرەكتانۋ، ارحەولوگيا، انتروپولوگيا، ءتىل ءبىلىمى سياقتى سالالارمەن ۇشتاستىرۋ قاجەتتىگى، سونىمەن بىرگە عىلىمي ىزدەنىستەردە كەزدەسىپ وتىرعان ماسەلە مەن كەدەرگىلەر جانە ولاردى شەشۋ جولدارى جان- جاقتى تالداندى. ساباق سوڭىندا ەتنولوگيا عىلىمىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى بويىنشا ەڭ ۇزدىك سۇراقتار قويعان جاستارعا كىتاپتار سىيعا تارتىلدى.
جاستار مىنبەرى اياسىندا - «زاكوۆات» ويىنى ۇيىمداستىرىلدى. بارلىعى 13 كوماندا قاتىسقان ويىن تارتىستى ءوتىپ، 3 ساعاتقا سوزىلدى. ويىن سوڭىندا وتە از عانا ايىرماشىلىقپەن جەڭىمپازدار مەن جۇلدەگەرلەر انىقتالىپ، ەستەلىك سىيلىقتارمەن ماراپاتتالدى. ناتيجەگە سايكەس:
1-ورىن - «ۋ ف ق» كومانداسىنا؛
2-ورىن - «جاديدتەر» جانە «اۆانگارد» كوماندالارىنا؛
3-ورىن - «قازاقستان جاس تاريحشىلارى» كومانداسىنا بۇيىردى.
تاريح ينستيتۋتى مەن جاستار ىستەرى اگەنتتىگىنىڭ بىرلەسكەن «جاس تاريحشىلاردىڭ 4-جازعى وقۋلارىنىڭ» جابىلۋ ءراسىمى بولىپ ءوتتى. ءىس- شارانى تاريح ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ عىلىمي ىستەر جونىندەگى ورىنباسارى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ديلنوزا جامولوۆا اشىپ بەردى. ءوز سوزىندە ول بارلىق جاستاردى قۇتتىقتاپ، جازعى وقۋلاردىڭ نەگىزگى ۇيىمداستىرۋشىلارى - تاريح ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، اكادەميك ازامات زيە مەن جاستار ىستەرى اگەنتتىگىنىڭ باسشىسى اليشەر سادۋللايەۆقا العىسىن جەتكىزدى. شارا بارىسىندا قازاقستان، قىرعىزستان، تۇركيا جانە وزبەكستاندىق جاس تاريحشى عالىمدار وقۋلاردىڭ مازمۇندى وتكەنىن، وزدەرىنىڭ بىلىمدەرى مەن تاجىريبەلەرى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلگەنىن جانە جاڭا دوستىق بايلانىستار ورناتىلعانىن اتاپ ءوتتى. ءىس- شارا سوڭىندا جازعى وقۋلاردىڭ قاتىسۋشىلارى سەرتيفيكاتتار مەن ەستەلىك سىيلىقتارمەن ماراپاتتالدى.
التىنبەك قۇمىرزاق ۇلى
