ورتالىق ازيا جانە ەۋرووداقتى قانداي مۇددە بىرىكتىرمەك

استانا. KAZINFORM - الداعى 3-4-ءساۋىر كۇندەرى سامارقاندتا «ەۋرووداق- ورتالىق ازيا» سامميتى وتەدى. كارى قۇرلىق ەلدەرىنىڭ وكىلدەرى مەن ازيا تورىندەگى 5 ەلدىڭ باسشىسى باس قوسىپ، بىرلەسكەن باستامالاردى تالقىلاماق. بۇل ماقساتتا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ وزبەكستانعا رەسمي ساپارمەن بارادى. سونىمەن، كەيىنگى 30 جىلدان استام ۋاقىتتا ورتالىق ازيا مەن ەۋروپالىق وداق بايلانىسى قالاي دامىدى؟ Kazinform ءتىلشىسى اتالعان جايتقا كوز جۇگىرتتى.

ساياسي قارىم-قاتىناستىڭ ورناۋى
ورتالىق ازيا ەلدەرى مەن ەۋروپالىق وداق اراسىنداعى رەسمي ديپلوماتيالىق بايلانىستار 1991 -جىلى، كەڭەس وداعى تاراعاننان كەيىن باستالدى. ەو ايماقتاعى ەلدەردى تاۋەلسىز مەملەكەتتەر رەتىندە تانىپ، ولارعا قولداۋ كورسەتۋ ءۇشىن ءتۇرلى ىنتىماقتاستىق مەحانيزمدەرىن ىسكە قوستى.

1993 -جىلى ە و ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن (قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان، تۇرىكمەنستان جانە تاجىكستان) ارىپتەستىك ورناتۋ ماقساتىندا ت ا س ي س (TACIS - Technical Assistance to the Commonwealth of Independent States) باعدارلاماسىن ىسكە قوستى. ال 2007 -جىلى ورتالىق ازياعا ارنالعان العاشقى ستراتەگيالىق قۇجاتىن قابىلدادى، بۇل ءوزارا قارىم-قاتىناستاردى جاڭا دەڭگەيگە كوتەردى. قازىر تاراپتار ساياسي، ەكونوميكالىق، قاۋىپسىزدىك جانە ەكولوگيالىق ماسەلەلەر بويىنشا تىعىز ىنتىماقتاستىق ورناتقان.

قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ تا ەۋروپالىق وداقتىڭ جوعارى لاۋازىمدى وكىلدەرىمەن بىرنەشە مارتە كەزدەسۋ وتكىزدى. ماسەلەن، 2021 -جىلعى 26-قاراشادا بريۋسسەلگە رەسمي ساپارى بارىسىندا ەۋروپالىق كوميسسيانىڭ پرەزيدەنتى ۋرسۋلا فون دەر ليايەنمەن كەلىسسوز جۇرگىزدى. بۇل كەزدەسۋدە ساۋدا-ەكونوميكالىق جانە ينۆەستيسيالىق بايلانىستار، پاندەميادان كەيىنگى ەكونوميكانى قالپىنا كەلتىرۋ، كليماتتىڭ وزگەرۋى، كولىك-لوگيستيكا جانە گۋمانيتارلىق سالالارداعى ىنتىماقتاستىق ماسەلەلەرى تالقىلاندى.

2023 -جىلعى 2-ماۋسىمدا قىرعىزستاننىڭ شولپان-اتا قالاسىندا وتكەن «ورتالىق ازيا - ەۋروپالىق وداق» سامميتى اياسىندا ەۋروپالىق كەڭەس پرەزيدەنتى شارل ميشەلمەن تاعى ءبىر كەزدەسۋ ءوتتى.

بىلتىر 1-تامىزدا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ ەۋروپا وداعىنىڭ سىرتقى ىستەر جانە قاۋىپسىزدىك ساياساتى جونىندەگى جوعارعى وكىلى، ەۋروپالىق كوميسسيانىڭ ۆيتسە- پرەزيدەنتى جوزەپ بوررەلمەن كەزدەستى. تاراپتار قازاقستان مەن ەۋروپا وداعى اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ پەرسپەكتيۆالارىن جانە حالىقارالىق كۇن تارتىبىندەگى وزەكتى ماسەلەلەردى، سونىڭ ىشىندە ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ءوزارا ىقپالداستىعىن تالقىلادى.

ساۋدا بايلانىستارى قالاي دامىپ جاتىر؟
قازىر ورتالىق ازيا ەلدەرى كارى قۇرلىقتىڭ ەڭ باستى ساۋدا سەرىكتەستەرىنىڭ قاتارىنا كىرەدى. 2022 -جىلى ەكى ايماقتىڭ الىس-بەرىسى 49 ميلليارد دوللاردى قۇراسا، 2024 -جىلى ءبىر قازاقستاننىڭ ءوزى وداق ەلدەرىمەن 50 ميلليارد دوللارعا جۋىق سوماعا ساۋدا جاساستى.

ەلىمىز نەگىزىنەن مينەرالدى رەسۋرستار - مۇناي، گاز، ۋران جەتكىزەدى. سونىمەن قاتار مەتاللۋرگيا ونىمدەرى، اۋىل شارۋاشىلىعى تاۋارلارى، حيميا ونەركاسىبىنە قاجەتتى زاتتاردى ەكسپورتتايدى.

ەۋروپالىق وداقتىڭ رەسمي سايتىندا كەي ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن 2024 -جىلى ساۋدا اينالىمى قانشا كولەمدە بولعانى كورسەتىلگەن. ماسەلەن، تاجىكستان ەۋروپالىق وداققا 291 ميلليون ەۋروعا ەكسپورت جاساعان. بۇل ەلدىڭ ەكسپورتىن كوبىنە مەتالدار، ماتا جانە مينەرالدار قۇراپتى. ءوز كەزەگىندە ەۋروپالىق وداقتان كەلگەن يمپورتى 275 ميلليون ەۋروعا جەتكەن.

ال وزبەكستان مەن ەۋروپالىق وداقتىڭ ساۋدا اينالىمى 6 ميلليارد ەۋرو بولسا، قىرعىز رەسپۋبليكاسى كارى قۇرلىق ەلدەرىمەن 2,8 ميلليارد ەۋرو الىس-بەرىس جاساعان.

ەۋروپالىق وداق الداعى ۋاقىتتا دا ورتالىق ازيامەن ساۋدا ستراتەگياسىن دامىتپاق. نەگىزگى بولىگى رەتىندە «جاھاندىق ءدالىزدى» ايتۋعا بولادى. ەۋروپا مەن ازيا اراسىندا ءقازىر تاۋار اينالىمى جىلدامداتىلدى. بۇرىنعىداي بىرنەشە ايلاردى شىعىنداۋدىڭ قاجەتى جوق. ە و مۇنى وڭىرلىك باعدارلامالار ارقىلى قولدايدى، ءوزارا بايلانىستى دامىتۋعا 30 ميلليون ەۋرو جانە ەكونوميكالىق گۇلدەنۋگە 28,4 ميلليون ەۋرو قاراستىردى.

ەڭ باستى ينۆەستيسيالىق سەرىكتەس
2005 -جىلدان باستاپ 2024 -جىلدىڭ قازان ايىنا دەيىن ەۋروپالىق وداق قازاقستانعا 200,7 ميلليارد دوللار ينۆەستيتسيا قۇيىپتى.

بۇل - ەلگە كەلگەن جالپى ينۆەستيسيانىڭ جارتىسىنا تەڭ. جالپىلاي العاندا ەو ورتالىق ازياعا ينۆەستيسيا سالۋىن ازايتپايدى، كەرىسىنشە، كوبەيتە بەرمەك نيەتتە. مىسالى، ورتالىق ازيانىڭ تسيفرلىق ترانسفورماتسياسى ءۇشىن 55 ميلليون ەۋرو ءبولىندى. قارجى تەلەكوممۋنيكاتسيالىق رەفورمالارعا، كيبەرقاۋىپسىزدىككە جانە جەكە دەرەكتەردى قورعاۋعا باعىتتالادى. سونداي-اق سپۋتنيكتەر ارقىلى قوسىلۋ سالاسىندا ەۋروپانىڭ جەكە سەكتورىمەن ىنتىماقتاستىق جۇرگىزىلۋدە. سۋ رەسۋرستارى مەن ەنەرگيانى ورنىقتى باسقارۋ ءۇشىن 200 ميلليون ەۋرو ينۆەستيسيا سالدى.

قازاقستانمەن (2022) جانە وزبەكستانمەن (2024) ءوزارا تۇسىنىستىك تۋرالى مەموراندۋمدارعا قول قويىلدى. اسا ماڭىزدى شيكىزات ماتەريالدارى سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىققا 16 ميلليون ەۋرو ءبولىندى، سونداي-اق جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا جوبالارى ءۇشىن 30 ميلليون ەۋرو ينۆەستيسيالىق كەپىلدىك بەرىلدى.

2021-2027 -جىلدارى ستۋدەنتتەردىڭ ۇتقىرلىعىن جانە اكادەميالىق الماسۋدى قولداۋعا 73 ميلليون ەۋرو قاراستىرىلدى. DARYA جوباسى اياسىندا جاستاردىڭ داعدىلارىن دامىتۋدى جانە جۇمىس ورىندارىن قۇرۋدى كۇشەيتۋگە 10 ميلليون ەۋرو سالىندى.

ورتالىق ازيا مەن ەۋروپالىق وداق اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق قارقىندى دامىپ كەلەدى. ماسەلەن، Svevind كومپانياسىمەن قازاقستاندا جەل جانە كۇن ەلەكتر ستانسيالارىن ورناتۋ جانە 3 ميلليون توننا «جاسىل» سۋتەگى ءوندىرۋ بويىنشا ماڭىزدى كەلىسىمگە قول جەتكىزىلدى.

سونىمەن قاتار ب ۇ ۇ-نىڭ كليماتتىڭ وزگەرۋى جونىندەگى «COP-27» كونفەرەنسياسى اياسىندا سيرەك جەر مەتالدارى سالاسىنداعى مەموراندۋمعا قول قويىلدى، ول قازاقستاننىڭ ە و ونەركاسىپ اليانستارىمەن قارجىلىق جانە تەحنولوگيالىق ىنتىماقتاستىعىن ورناتۋعا ىقپال ەتپەك.

قارىم-قاتىناستىڭ جاڭا كەزەڭى
يتاليالىق ساراپشى ماۋريتسيو گەري بۇعان دەيىن Kazinform اگەنتتىگىنە قازىر شەشۋشى ءسات ەكەنىن ايتىپ، پىكىر بەرگەن بولاتىن. ويتكەنى ورتالىق ازيا ەلدەرى ءوزارا ىنتىماقتاستىقتى دا، كارى قۇرلىقپەن بايلانىستى دا جاقسارتا تۇسۋدە.

- ورتالىق ازيانىڭ بەس مەملەكەتى ەنەرگەتيكا، كولىك جانە سيفرلىق تەحنولوگيالار سياقتى سالالاردا ارتا تۇسكەن كورسەتكىشتەردى پاش ەتۋمەن قاتار، ءوزارا ىقپالداستىققا دا ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىر. مەن ءۇشىن بۇل - ورتالىق ازياداعى ۇلكەن وزگەرىس. ويتكەنى ەۋروپالىق وداق ورتالىق ازيامەن ايماقتىق ىقپالداستىقتا جيناقتاعان تاجىريبەسىن بولىسە الادى. ىقپالداستىق ايماقتاعى بارلىق ەل ءۇشىن وتە ءتيىمدى بولادى. سەبەبى ءبىز گەوساياسي باسەكەلەستىك كەزەڭىن باستان وتكەرىپ جاتىرمىز جانە بۇل باعىتتار ەڭ ماڭىزدىسى سانالادى.

قىتاي، رەسەي سياقتى الپاۋىت ەلدەردىڭ ىقپالىمەن ورتالىق ازيا ەلدەرىنە ۇلتتىق مۇددەلەرىن قورعاۋ كۇردەلەنە تۇسەدى. الايدا ەگەر ايماق بارعان سايىن ىقپالداسا تۇسسە، وندا مۇنداي «C5+1» فورماتى سۇرانىسقا يە بولادى. ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ ەكى نەگىزگى باعىتىن كورىپ وتىرمىن: ەنەرگەتيكا جانە جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى سالاسى. ويتكەنى ورتالىق ازيا جەل جانە كۇن ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋعا ارنالعان كەڭ اۋماقتاردىڭ ارقاسىندا جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى ءۇشىن ۇلكەن الەۋەتكە يە. ايماقتاعى ماڭىزدى شيكىزات ماتەريالدارى، ولاردى يگەرۋ ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تۋدىرادى. ءبىز قازىر سيرەك كەزدەسەتىن جەر ماتەريالدارىنا كەلگەندە قىتايعا تاۋەلدىمىز. وسى تۇرعىدا ورتالىق ازيامەن ىنتىماقتاستىق شيكىزات جەتكىزۋدى ءارتاراپتاندىرۋعا كومەكتەسە الار ەدى. ەۋروپا مەن ورتالىق ازيا قاتىناستارىنداعى جاڭا كەزەڭگە ۇمىتتەنەمىز، - دەدى ول.

الداعى تالقىنىڭ باستى تاقىرىبى - جاھاندىق ەكولوگيالىق اپاتتىڭ مىسالى - ارال داعدارىسى. ساراپشىلار مەن ۇكىمەت وكىلدەرى زارداپ شەككەن ايماقتارداعى جەرلەردى قالپىنا كەلتىرۋ، شولەيتتەنۋمەن كۇرەسۋ جانە كليماتتىڭ وزگەرۋىنىڭ الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق سالدارىن جەڭىلدەتۋ بويىنشا بارلىق شەشىمدى قاراستىرادى.

جيىننىڭ نەگىزگى قورىتىندىسى سامارقاند فورۋمىنىڭ قورىتىندى قۇجاتى - «جاسىل» دامۋدىڭ وڭىرلىك تۇجىرىمداماسىنىڭ تۇساۋكەسەرى بولادى. ول كليماتتىڭ وزگەرۋى سالاسىنداعى ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ءبىرتۇتاس وڭىرلىك كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋعا نەگىز. وندا جەتەكشى حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ ايماقتاعى ەكولوگيالىق پروبلەمالاردى شەشۋگە دەگەن كوزقاراسى كورسەتىلمەك.

اۆتور

ماديار تولەۋوۆ