ورتالىق ازيا – ا ق ش سامميتى ەۋرازيانىڭ جاڭا گەوساياساتىن قالاي ايقىندايدى

استانا. قازاقپارات – 6-قاراشادا ۆاشينگتون قالاسىندا ورتالىق ازيا – ا ق ش (C5+1) فورماتىنداعى ەكىنشى سامميت وتەدى.

بۇل كەزدەسۋدىڭ ماڭىزى ايماقتىق ديالوگ شەڭبەرىنەن الدەقايدا كەڭ ەۋرازياداعى جاڭا گەوساياسي شىندىقتى جانە ءىرى دەرجاۆالاردىڭ وڭىرگە دەگەن ءوسىپ كەلە جاتقان قىزىعۋشىلىعىن كورسەتەدى. الداعى سامميتتىڭ ورتالىق ازيا ەلدەرى ءۇشىن ماڭىزى نەدە ەكەنىن Kazinform اگەنتتىگىنىڭ حالىقارالىق شولۋشىسى تالداپ كوردى.

نەلىكتەن ءىرى دەرجاۆالار ورتالىق ازياعا قىزىعادى

ورتالىق ازيا - ا ق ش فورماتىنداعى سامميت ەڭ الدىمەن ءوڭىردىڭ گەوگرافيالىق ورنالاسۋى تۇرعىسىنان قىزىعۋشىلىق تۋدىرادى. اسىرەسە بۇگىندە ەۋرازيادا ءجۇرىپ جاتقان قارقىندى ءارى ءبىرجاقتى باعالاناتىن ۇدەرىستەردى ەسكەرسەك، كەزدەسۋ ەرەكشە مانگە يە.

ولاردىڭ قاتارىندا رەسەي مەن ا ق ش اراسىنداعى كۇردەلى قاتىناس بار. سوڭعى ۋاقىتتا بايلانىس جاقىنداسۋ مەن جاڭا سانكسيالاردىڭ الماسۋىمەن سيپاتتالىپ كەلەدى. سوڭعى وقيعالاردىڭ ءبىرى رەتىندە ا ق ش دونالد ترامپ پەن رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتيننىڭ بۋداپەشتتە ءوتۋى ءتيىس كەزدەسۋدىڭ توقتاتىلۋىن اتاۋعا بولادى. بۇعان قوسا، ا ق ش پەن قىتاي اراسىنداعى ءوزارا ساۋداعا قاتىستى داۋ ءالى دە جالعاسىپ جاتىر. دەگەنمەن، 30-قازاندا وڭتۇستىك كورەيادا ا ق ش پرەزيدەنتى مەن ق ح ر ءتوراعاسى شي جينپيڭنىڭ كەزدەسۋى بارىسىندا ىمىرالى شەشىم تابۋ مۇمكىندىگى جونىندە بەلگىلى ءبىر ىلگەرىلەۋشىلىك بايقالدى.

سونداي-اق تاياۋ شىعىستاعى كۇردەلى جاعدايدى دا اتاپ وتكەن ءجون، وندا ا ق ش بەلسەندى ءرول اتقارىپ وتىر.

دەمەك، قازىر ەۋرازيادا ءتۇرلى وقيعالار بولىپ جاتىر، ولاردىڭ بارلىعى جاھاندىق گەوساياسي جانە ەكونوميكالىق ۇدەرىستەرگە ىقپال ەتۋى مۇمكىن. بۇل ايماقتا الەمنىڭ ەڭ قۋاتتى مەملەكەتتەرى ءىس جۇزىندە تارتىلعانىن ەسكەرسەك، جاعدايدىڭ ماڭىزدىلىعى ايقىندالا تۇسەدى.

وسى تۇرعىدا ءىرى دەرجاۆالاردىڭ ورتالىق ازياعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى تۇسىنىكتى. بۇل تەك قۇرلىقتىڭ ورتالىعىنداعى ستراتەگيالىق ورنالاسۋىنا عانا ەمەس، سونداي-اق ءوڭىردىڭ جاڭا كولىك دالىزدەرىن قۇرۋداعى ارتىپ كەلە جاتقان رولىنە دە بايلانىستى. نەگىزىنەن، ورتالىق ازيا بۇگىندە ەكونوميكالىق تۇرعىدان ەڭ الەۋەتتى ايماقتاردىڭ ءبىرى سانالادى. مۇندا وسىمگە دەگەن ايتارلىقتاي مۇمكىندىك بار، بۇل قازىرگى الەمدىك ەكونوميكا ءۇشىن سيرەك قۇبىلىس بولىپ وتىر.

كولىك دالىزدەرى - قۇرلىقتىق ساۋدانىڭ نەگىزگى بۋىنى

جاڭا كولىك دالىزدەرىنىڭ قۇرىلۋى ايماق ەكونوميكاسىنداعى جاعدايدى تۇبەگەيلى وزگەرتەتىنى انىق. ەسكە سالا كەتسەك، ك س ر و تاراعاننان كەيىن ورتالىق ازيا ءىس جۇزىندە سىرتقى الەمنەن وقشاۋلانىپ قالدى. الايدا بۇگىندە ورتالىق ازيا ارقىلى قۇرلىقىشىلىك ساۋدانى دامىتۋ يدەيالارى باسەكەلەس ەلدەردەن دە قولداۋ تاۋىپ وتىر. مىسالى، پاكىستان مەن ءۇندىستاندى اتاپ وتۋگە بولادى. قولدانىستاعى جوبالار - ترانساۋعان گاز قۇبىرى مەن اۋعانستان ارقىلى وتەتىن تەمىرجولدار اتالعان ەلدەردىڭ اۋماقتارىنان ءوتۋى كوزدەلگەن.

ودان بولەك، كولىك دالىزدەرىن دامىتۋعا قىتاي دا مۇددە تانىتىپ وتىر. اتالعان ەل ورتالىق ازياداعى كوپتەگەن دامۋ باعدارلامالارىن، سونىڭ ىشىندە ورتا ءدالىز شەڭبەرىندەگى جوبالاردى دا قولداپ وتىر. رەسەي سولتۇستىك - وڭتۇستىك باعىتى بويىنشا ءدالىزدى دامىتۋدى جاقتايدى. ال ەۋرووداق ايماقپەن جانە ايماق ارقىلى قىتايعا دەيىنگى قۇرلىقىشىلىك ساۋدا بايلانىستارىن نىعايتۋعا مۇددەلى.

سوڭعى ۋاقىتتا بايقالىپ وتىرعان ساۋدا سوعىسىنا بايلانىستى جاھاندانۋ داعدارىسى تۋىنداعان جاعدايدا، ەۋرازيا ىشىندەگى ساۋدا قاتىناستارى جاھاندىق ساۋدا بايلانىستارىن ساقتاۋدىڭ ماڭىزدى فاكتورلارىنىڭ ءبىرى بولا الادى. ەۋرازيانىڭ حالقى كوپ جانە سوڭعى ونجىلدىقتارداعى، اسىرەسە قىتايداعى، جاڭعىرتۋ ناتيجەلەرىن ەسكەرە وتىرىپ، بۇرىن وقشاۋ سانالعان قۇرلىقتىڭ ورتالىق بولىگى جاڭا جاعدايدا قىتاي - ەۋروپا جانە رەسەي - وڭتۇستىك ازيا باعىتتارى بويىنشا ساۋدا- ەكونوميكالىق قاتىناستاردىڭ بايلانىستىرۋشى ورتالىعىنا اينالىپ كەلە جاتقانىن ايتۋعا بولادى.

C5+1 فورماتىنىڭ ماڭىزى نەدە

ورتالىق ازيانىڭ ءرولى سوڭعى جىلدارى ايماقتاعى بەس ەلدىڭ ءوزارا جاقىنداسۋىمەن دە تىعىز بايلانىستى. بۇل ەلدەر ورتاق مۇددە نەگىزىندە ارەكەت ەتىپ، سوڭعى 10 جىل ىشىندە ءوڭىر ءۇشىن ماڭىزدى ماسەلەلەر بويىنشا ءبىرىڭعاي ۇستانىم تانىتىپ وتىر. ءدال وسى ءوزارا تۇسىنىستىك C5+1 فورماتىنداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ قالىپتاسۋىنا جول اشتى.

2015-جىلى بۇل فورمات العاشىندا سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىنىڭ كونسۋلتاتسيالارى تۇرىندە پايدا بولدى، كەيىننەن مەملەكەت باسشىلارى دەڭگەيىندەگى كەزدەسۋلەرگە ۇلاستى. وسىلايشا، ايماق ەلدەرى اراسىنداعى ىشكى كوممۋنيكاتسيانىڭ دامۋى سىرتقى الەممەن ءوزارا ءىس-قيمىل جاساۋعا ورتاق وڭىرلىك فورماتتا مۇمكىندىك بەردى. سوندىقتان C5+1 اياسىنداعى كەزدەسۋلەر جاڭا شىندىقتى بەينەلەيدى، ياعني وڭىرمەن ءوزارا ارەكەتتەسۋ تەك ەكىجاقتى نەگىزدە عانا ەمەس، سونداي-اق بارلىق ەلمەن بىرلەسكەن تۇردە جۇزەگە اسىپ جاتىر.

ارينە، ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى اراسىنداعى وسىنداي ىشكى كەلىسىمنىڭ بولۋى مۇنداي فورماتتىڭ پايدا بولۋىنىڭ ماڭىزدى شارتى. ايتا كەتەرلىگى، بۇل جاعدايدا ءاربىر ەلدىڭ جەكە دەڭگەيدەگى ساياساتىنا نۇقسان كەلتىرىلمەيدى. C5+1 فورماتى - مىندەتتى سيپاتتاعى وداق ەمەس، مۇندا ساياسي، قاۋىپسىزدىك نەمەسە ەكونوميكالىق باعىتتاعى ءىرى وڭىرلىك بىرلەستىكتەرگە ءتان ينستيتۋتسيونالدىق نەگىز جوق. بۇل فورماتتىڭ باستى وزەگى - ءاربىر مەملەكەتتىڭ ساياسي بيلىك قۇرىلىمدارى تاراپىنان ايماق ءۇشىن ورتاق مۇددەنى ءتۇسىنۋ مەن مويىنداۋ.

سونىمەن قاتار، بۇل فورمات ءاربىر ەلدىڭ ءوز ارتىقشىلىعىن ءتيىمدى پايدالانۋىنا دا نەگىزدەلگەن. بۇل رەتتە قازاقستان ايرىقشا كوزگە تۇسەدى. سەبەبى تەك ىشكى جالپى ءونىم (ءى ج و) كولەمى مەن جاڭا كولىك دالىزدەرىن سالۋعا باعىتتالعان ءىرى ينۆەستيتسيالار تۇرعىسىنان عانا ەمەس، سونىمەن قاتار جاھاندىق دەڭگەيدە كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ تاجىريبەسىمەن دە ەرەكشەلەنەدى. اسىرەسە، قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ حالىقارالىق ۇيىمدارداعى جوعارى دەڭگەيدەگى مول ديپلوماتيالىق تاجىريبەسى ەرەكشە مانگە يە.

قالاي بولعاندا دا، بۇل فورماتتىڭ ىڭعايلىلىعى ونىڭ اۋقىمدىلىعىندا جاتىر، ءوڭىر ەلدەرىنىڭ جيىنتىق ەكونوميكاسى مەن حالقىنىڭ كوپتىگى ءىرى دەرجاۆالارمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ مارتەبەسىن ارتتىرادى. سول سياقتى، ءىرى دەرجاۆالار ءۇشىن دە ايماق ەلدەرىنىڭ بارلىعىمەن ءبىر ۋاقىتتا كەلىسسوز جۇرگىزۋ الدەقايدا ءتيىمدى. مۇندا «ماسشتاب اسەرى» ءوز ءرولىن اتقارادى: بىرگە العاندا ايماقتىڭ حالقى دا، ءى ج و كولەمى دە ارتادى، سونداي-اق ول وڭىرلىك قاتىناس پەن گەوساياسات جۇيەسىندە نەعۇرلىم ماڭىزدى رولگە يە.

كوپۆەكتورلىق - ءوڭىردىڭ ستراتەگيالىق فورمۋلاسى

ەسكە سالساق، كسرو ىدىراعان ساتتەن باستاپ ورتالىق ازيا گەوساياسي باسەكەلەستىكتىڭ ورتالىعىندا تۇر. بۇل جەردە تەك ءۇش ءىرى دەرجاۆا قىتاي، رەسەي جانە ا ق ش قانا ەمەس، سونىمەن قاتار ەۋروپالىق وداق، ءۇندىستان، يران، پاكىستان، تۇركيا جانە پارسى شىعاناعى ەلدەرى سياقتى ءىرى وڭىرلىك ويىنشىلاردىڭ دا مۇددەسى ءتۇيىسىپ وتىر.

سونىمەن بىرگە، ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ بارلىعى دەرلىك كوپۆەكتورلى ساياسات ۇستانىپ كەلەدى، كەيبىرى ونى ءوز ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي جۇزەگە اسىرىپ وتىر. اسىرەسە 1990-2000-جىلدارداعى كۇردەلى كەزەڭدى سونىڭ ىشىندە اۋعانستانداعى احۋالدى ەسكە الۋعا بولادى.

جالپى العاندا، ءوڭىر ەلدەرى ءاردايىم كوپۆەكتورلى ساياسات قاعيداتىن ۇستانۋعا ۇمتىلىپ كەلدى. قازىرگى جاعدايدا C5+ فورماتى وسى ساياساتتىڭ جاڭا ساپالىق دەڭگەيدەگى كورىنىسى. دەمەك، ءىرى دەرجاۆالاردىڭ مۇنداي فورماتقا بەلسەندى قاتىسۋى ولاردىڭ وڭىرلىك كوپۆەكتورلىق تۇجىرىمداماسىن قابىلداعانىن بىلدىرەدى. ارينە، بۇل قازىرگى جاھاندىق قارىم-قاتىناستارداعى تۇراقسىزدىق جاعدايىندا ەرەكشە ماڭىزعا يە.

ايتا كەتەرلىگى، 2025-جىلعى 9-قازاندا دۋشانبە قالاسىندا c5+ رەسەي ەكىنشى سامميتى ءوتتى. ءبىرىنشى كەزدەسۋ 2022-جىلعى 14-قازاندا استانادا وتكەن بولاتىن. 2025-جىلعى 17-ماۋسىمدا c5+ قىتاي ەكىنشى سامميتى ءوتتى، ال العاشقىسى 2023-جىلعى 18-19-مامىردا سيان قالاسىندا ۇيىمداستىرىلدى. سونداي-اق 2025-جىلعى 3-4-ساۋىردە سامارقان قالاسىندا c5+ەۋروپا سامميتى وتكىزىلدى.

ۆاشينگتوننىڭ ورتالىق ازياداعى پوزيتسياسىن نىعايتۋى

6-قاراشادا ۆاشينگتون قالاسىندا ا ق ش پرەزيدەنتى دونالد ترامپتىڭ قاتىسۋىمەن «ورتالىق ازيا - ا ق ش» ەكىنشى سامميتى وتەدى. امەريكالىق پرەزيدەنت الەمدەگى كوپتەگەن ۇدەرىسكە بەلسەندى قاتىسىپ ءجۇر. سونىمەن بىرگە، ول كوبىنە ءداستۇرلى ەمەس تاسىلدەرمەن ارەكەت ەتەدى، اسىرەسە سىرتقى ساياسات پەن جاھاندىق ەكونوميكا سالاسىندا. سوندىقتان «ورتالىق ازيا + ا ق ش» سامميتىنىڭ وتكىزىلۋى حالىقارالىق قارىم-قاتىناس ءۇشىن، ەڭ كەمىندە ەۋرازيا اۋقىمىندا، ماڭىزدى وقيعا.

ترامپتىڭ وڭىرگە دەگەن قىزىعۋشىلىعى ەۋرازيانىڭ ورتاسىندا ورنالاسقان ايماقتىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزىمەن تىكەلەي بايلانىستى. بۇل، ءوز كەزەگىندە، ا ق ش- تىڭ وڭىرلىك گەوساياساتتاعى ماڭىزدى قاتىسۋشىلاردىڭ ءبىرى رەتىندەگى ءرولىن ساقتاپ وتىرعانىن كورسەتەدى. 2021-جىلعى تامىزدا ا ق ش اسكەرىنىڭ اۋعانستاننان شىعارىلۋىنان كەيىن امەريكالىقتار ايماقتان كەتكەن دەگەن پىكىرلەر جيى ايتىلعان بولاتىن.

الايدا، ءىس جۇزىندە ا ق ش- تىڭ ءبىزدىڭ ءوڭىر توڭىرەگىندەگى گەوساياساتقا دەگەن مۇددەسى ەشقايدا جوعالعان جوق. ۆاشينگتوندا وتەتىن الداعى سامميت وسىنىڭ ايقىن دالەلى بولماق. سونىمەن قاتار، سامميتتىڭ ترامپتىڭ وڭتۇستىك كورەياعا ساپارىنان جانە قىتاي ءتوراعاسى شي جينپيڭمەن كەزدەسۋىنەن كەيىن وتەتىنى دە نازار اۋدارارلىق. ەكى تاراپ تا ءوزارا ءىس-قيمىل مەن ساۋدا قاتىناسى بويىنشا ىمىراعا كەلۋگە مۇددەلىلىك تانىتتى. ەگەر جاھاندىق دەڭگەيدە قاقتىعىس بولماسا، وڭىرلىك دەڭگەيدە دە دامۋ مۇمكىندىگى ارتادى.

جالپى العاندا، الداعى سامميت ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى ءۇشىن ولاردىڭ جاڭا ءرولىن، ورتاق مىندەتتەردى بىرىگىپ تۇجىرىمداي الاتىن ءبىرتۇتاس ءوڭىر رەتىندەگى مارتەبەسىن نىعايتۋ تۇرعىسىنان ماڭىزدى. بۇل مىندەتتەردىڭ ىشىندە كولىك دالىزدەرىن دامىتۋ ەرەكشە ورىن الادى. ۆاشينگتونداعى سامميت استانا، سيان، دۋشانبە جانە سامارقانداعى الدىڭعى كەزدەسۋلەردىڭ جالعاسى رەتىندە ءبىزدىڭ ءوڭىردىڭ جاڭا گەوساياسي جانە گەوەكونوميكالىق ماڭىزىن ايقىنداي تۇسەدى.

اۆتور داۋلەت ىزتىلەۋ