ورازقان احمەت. «راحىمباي» - اڭگىمە
بايقاسام، بىرنەشە جىلدان بەرى تالاي قاعازدى شيمايلاپ، تالاي نارسە جازعان سياقتىمىن. مەن ات ءىزىن سالماعان ادەبيەتتىڭ قاي جانرى بار دەيسىڭ؟! ءبارىنىڭ دە ءورىسىن شالىپ، ءور-ەڭىسىن تانىپ قالعان جايىم بار. كوبەدەي كوپ بولماسا دا، ارا-تۇرا گازەت-جۋرنال بەتتەرىندە اتىم دا شىعىپ ءجۇر. ارينە، تابىس كىمدى قۋانتىپ، كىمدى شالقىتپاسىن، وسىنداي تابىسىم بولعاندىقتان وزىمشە كورنەكىلەنىپ ماقتانا ءجۇرۋدى زاڭدى دا دەپ سانايمىن. اينالامنان دا «بارەكەلدى» دەگەن دەمەۋ، ماقتاۋ كۇتەمىن. ءبىراق، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، وسى ەڭبەكتەرىم ەشكىمنىڭ ويىنا قونىپ، نازارىن اۋدارماي- اق كەلەدى. جازعاندارىمنىڭ ءبارى دە بەينە الىپ تەڭىزگە تاستالعان ۇساق تاستاي شىمىر ەتكەن تولقىن دا تۋعىزباي، ارت-ارتىنان شىم باتىپ جاتىر. اي ايلانباي ەل ۇمىتادى. ال، باسقالار ءبىر نارسە جازسا بولدى، قولدان-قولعا ءوتىپ وقىلىپ، ەكى ادام باس قوسسا ءسوز بولىپ جاتادى. ءسوز بولعان سوڭ ماقتاۋ دا، داتتاۋ دا جۇرەتىنى تۇسىنىكتى عوي. مەيلى قالاي بولسا دا وسى سوزدەر ماعان ولاردىڭ جازعاندارىنىڭ جۇرت نازارىن اۋدارعاندىعىنىڭ ايعاعىنداي بىلىنەدى. اتتەڭ، جازعاندارىم ەلدىڭ نازارىن وسىلاي اۋدارا قالسا، نە ارمانىم بار! «تالاپتىڭ الماس قامالى جوق» دەگەن ەمەس پە، ەڭبەكتەنە بەرسەم، ىزدەنە بەرسەم، كۇندەردىڭ كۇنىندە ەلدى ەلەڭ ەتكىزەتىندەي شىعارما نەگە تۋماسىن؟!
ءار ونەردىڭ وزىنشە سىرى مەن تەتىگى بولاتىنى كوپكە بەلگىلى عوي، بالكىم، مەنىڭ ساتسىزدىگىم وسى سىر مەن تەتىكتى تابا الماۋدان تۋىپ جۇرگەن دە بولار. ەندى سونى ىزدەي جونەلدىم. ءبىر ساتتە ول سىر مەن تەتىكتىڭ تاپ ۇستىنەن تۇسپەسەم دە تۇسپالداپ تاپقانداي بولدىم دا، ەرەسەن قۋاندىم. اينالاسىنا كوپ ءدۇمپۋ تۋعىزىپ جۇرگەن شىعارمالاردىڭ ءبارى دە كورنەكتى ادامدار مەن ءىرى وقيعالاردى جازعان ەكەن. ەندى مىنە، مەن دە سولاردىڭ ىزىنە تۇسە كەتسەم داڭق بەلەسىنە ءاپ-ساتتە شىعا كەلەتىندەيمىن. ءبىراق، شاشىما قىراۋ ىلىنگەن وسى شاققا دەيىن مەنىڭ بىرەر كورنەكتى ادام نەمەسە بىرەر ءىرى وقيعاعا ارالاسىم بولماعان ەكەن. قالامدى قولىما الىپ قانشا تولعانسام دا، ويىما كورنەكتى ادام مەن ءىرى وقيعا تۇر عوي، ولاردىڭ كولەڭكەسى دە تۇسەر ەمەس. قيىستىرىپ جازا سالۋدىڭ قيسىنىن تابار كۇي قايدا؟! تويپاڭ قالام، جۇتاڭ وي... «اۋرۋدان ادەت جامان» دەگەندەي جازباۋعا جانە كوڭىل تىنشىمايدى. وسىنداي شاراسىزدىق اقىرى ايلانىپ كەپ، سول باياعى راحىمبايعا كەزدەستىرىپ وتىر.
***
راحىمباي - اتى اۋدان، ايماق ەمەس، ءبىر قىرقانىڭ استىنا دا ءمالىم بولماعان ەلەۋسىز جان. سۇڭعىلا اكە بالاسىنىڭ وسىنداي ەلەۋسىز بولىپ قالاتىنىن اۋەل باستان-اق سەزىپ، جاراتۋشىدان پەرزەنتىنە بايلىق پەن باقىت راحىم ەتۋدى تىلەپ ات قويعان كورىنەدى. ءبىراق، كەڭ پەيىل جاراتۋشى وسى رەتتە تارىلا قالعان با، قالاي، اكەنىڭ جاقسى تىلەگى قابىل بولماي، راحىمباي ەلەۋسىز بولىپ قالا بەرىپتى. سول بالاسى ءۇشىن بايلىق پەن باقىت تىلەگەن اكەسى سىندى، مەنىڭ دە كورنەكتى ءبىر كەيىپكەر ىزدەگەن ەڭبەگىم جانباي، قارماعىما ىلىككەنى وسى راحىمباي بولعاندىقتان، بۇل شىعارمانىڭ دا دابىرى شىقپاي تەز ۇمىتىلاتىنىن جانىم سەزىپ وتىر. سويتسە دە تاۋەكەل. راحىمباي وزگەلەرگە ەلەۋسىز بولعانىمەن، مەن ءۇشىن باعالى، ءومىرىمنىڭ ءبىر كەزەڭىمەن قاتىناسى بار ءۇيىر-ارالاس ادام ەدى. اتاق-داڭققا قولىم جەتپەسە دە، سونىڭ كوڭىلى ءۇشىن اتىن قاعاز بەتىنە تۇسىرە كەتەيىن.
راحىمباي تۋرالى جازۋعا وسىلاي بەكىنسەم دە، نەدەن باستاپ، قالاي اياقتاتارىم ءالى قاراڭعى. سوندىقتان دا مىقتىلارعا ەلىكتەيتىن داعدىلى ادەتىمە ورالۋعا تۋرا كەلىپ وتىر. اتاقتى جازۋشىلار ءاۋ باستان- اق كەيىپكەرىنىڭ اتى- ءجونى، ءتۇر-تۇلعاسى، مەكەن-جايىمەن تانىستىراتىنىن بىلەسىزدەر. مەن دە كەيىپكەرىمدى سولاي تانىستىرۋعا بەكىندىم.
كەيىپكەرىمنىڭ اتىمەن تانىس بولىپ وتىرسىزدار. ال، ونىڭ مەكەنى بولسا، ول دا ءبىر ەلەۋسىز، ەشبىر قاريتادان كەزدەستىرە المايتىن جۇپىنى تاۋلى قىستاق. تۇزىن تاتىپ، سۋىن ىشكەندىگىمنەن بولار، راحىمباي سياقتى وسى قىستاق تا دۇركىن-دۇركىن ەسىمە تۇسەدى. ءتىپتى دۇنيەدە وسىنداي كوركەم، جانعا جايلى مەكەن جوقتاي سەزىلەتىنىن قايتەرسىڭ؟! مۇنداي سەزىم، بالكىم مەنىڭ جەر ارالاماي، جيىرما جىلدى وسى ءبىر اياداي عانا ساي ىشىندە وتكىزگەندىگىمنەن دە تۋعان شىعار. مەيلى قالاي بولسا دا، ايتەۋىر، وسى قىستاق مەن ءۇشىن قىمبات مەكەن.
ەلەۋسىزدىكتىڭ بەلگىسى ەڭ الدىمەن سىرت ءپىشىن، ءتۇر-تۇلعادان كەلەتىنى كوپكە ءمالىم. سوندىقتان راحىمبايعا دارالاپ ارتىقشا پورترەت جاساپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق. ايتەۋىر، اۋىلدى بەتكە الىپ شىققانىڭىزدا جول- جونەكەي كەزدەسە كەتەتىن ورتا جاستى، ورتا بويلى، بەت-اۋزىن اجىم مەن ساقال باسقان، البا-جۇلبا جىرتىق تا ەمەس، قالاداي ءبۇتىن دە ەمەس كيىمى بار، شابان قوڭىر وگىز، نە ارىق تور شولاق ات مىنگەن قارا قازاقتى راحىمباي دەپ ساناي بەرىڭىز. ال، بۇدان دا ايقىن بەلگىسىن بىلگىڭىز كەلسە، ونى دا ايتايىن: ونىمەن كەزدەسە قالساڭ، سالەمىڭە پەيىلسىز عانا ەرنىن جىبىرلاتادى دا، كونتەك الاقانىمەن قالىڭ بۋرىل ساقال قاپتاعان يەگىن سيپايدى.
نەگە ويتەتىنى تاعى بەيمالىم. ءبىر كەزدە ونىڭ يەك سيپاۋىنىڭ سەبەبى جونىندە اجەپتاۋىر كەرىس بولعانى بار. ءالى ەسىمدە، كەشكى جۇمىستان قايتىپ، قىستاق سىرتىنداعى كىشكەنە توبەشىككە جينالىپ، ونان-مۇنان ءسوز قوزعاپ وتىرعانداردىڭ كەڭەس تاقىرىبى بەلگىسىز ءبىر سەبەپپەن راحىمبايدىڭ يەك سيپاۋىنا ويىسا قالدى. بىرەۋلەر: ول وزگەلەردىڭ ساقالىن كورگەندە قىرىنباعاندىعىن ەسىنە الادى، يەك سيپاۋى سودان دەسە، ەندى بىرەۋلەر ونىڭ ساقالى جوقتارمەن، ءتىپتى، ايەلدەرمەن كەزدەسسە دە وسىلاي يەك سيپايتىندىعىن فاكتىمەن دالەلدەپ، بۇل مەجەنى جوققا شىعاردى. تاعى دا تالاي جورامال ايتىلدى. ءبىراق، ءبارى دە كوكەيگە قوناتىنداي سەبەپتى كورسەتە العان جوق. اركىم ءوز مولشەرىن دۇرىسقا شىعارۋ ءۇشىن داۋلاسىپ، كەرىس قاس قارايعانشا جالعاستى. سونىمەن بۇل ءىس كۇردەلىلەنىپ، اقىرى ونىڭ يەك سيپاۋىنىڭ سەبەبى قۇپيا جۇمباقتاي شەشۋسىز قالا بەرگەن. ال، قازىر ءبىزدىڭ ونى تەكتەپ، ۋاقىت كەمىرىپ وتىراتىن ءجونىمىز دە جوق، ايتەۋىر، ونىڭ بار ءبىتىم-بولمىسىنداعى ەلدەن وزگەشە بوپ كوزگە تۇسەتىن بەلگىسى وسى ەكەنىن بىلسەك بولدى...
ۇمىتىپ بارا جاتىپپىن-اۋ، اتاقتى جازۋشىلاردىڭ كەيىپكەر ءومىر بايانىن بۇگە- شىگەسىنە دەيىن قالتىرماي ايتىپ، ونى ماڭگى ەسىڭنەن شىقپايتىنداي كوكەيىڭە ورناتىپ كەتەتىن ءادىسى تاعى بار. ءبىراق، امال نە، وزگە ءادىس- امالدىڭ بارىنە دە قاپىسىز ىلەسسەم دە، وسىعان كەلگەندە بوگەلىپ، بۇگەجەكتەپ قالدىم. نەگە دەسەڭىز، راحىمبايمەن تانىستىعىمنىڭ جيىرما جىلدىق تاريحى بولا تۇرسا دا، ونىڭ ودان بۇرىنعى ءومىرى جونىندە بىلەتىنىم جوقتىڭ قاسى. وزىنەن سۇراۋعا قازىر جەر شالعاي. سوندىقتان راحىمبايدىڭ بۇرىنعى ءومىرىن قازىرشە قالتىرا تۇردىم دا، اڭگىمەنى ءوزىمنىڭ تانىسقان كەزىمنەن باستادىم...
***
بۇل مەنىڭ ءادىسقوي ارىپتەستەرىم جاعىنان جەلكەگە جەڭىل عانا نۇقىلىپ، تومەنگە كەتكەن كەزىم بولاتىن. «تومەنگە ءتۇسۋ» دەگەندى انشەيىندە كوپ ويلاماعانىڭمەن، باسىڭا تۇسكەندە بەلىڭ قايقاڭ ەتىپ قالادى ەكەن. كوپ جىل ىرگە كومگەن مەكەننەن اجىراۋ وڭاي ما، قاتتى كۇيزەلىپ، جۇدەپ قالعان جايىمىز بار. جوعارىنىڭ شەشىمى سولاي بولعان سوڭ نە شارا، جاق اشپاي ىشتەن تىندىق تا، كوشۋدىڭ قامىن جاسادىق. قايدا بارۋدىڭ تىزگىنى وزىمىزدە بولعان سوڭ، ەندىگى ىسكە كوپ باس قاتقان جوق، وتباسىنىڭ ءبىر كەڭەسىمەن-اق وسى قالاعا تاياۋ كوممۋنانىڭ بىرىندە تۇراتىن جەزدەمىزدى پانالاۋ شەشىم ەتىلدى. جەزدەمىز اسا باۋىرمال، اق كوڭىل جان ەدى. ءبىزدىڭ ءوز قاسىنا باراتىن بولعانىمىزعا قاتتى قۋانىپ، ۇشىپ-قونىپ ءجۇردى دە، اينالاسى ەكى-ءۇش كۇننىڭ ىشىندە كوشىرىپ تە كەتتى.
ءسويتىپ، جاڭا قونىسقا ارىپ-شارشاماي جەتىپ الدىق. ءبىز ءۇشىن بۇل دا ءبىر كوڭىلدىلىك بولدى. ءبىراق، بۇل كوڭىلدىلىك كوپكە بارماي بۋداي تارادى. ويتكەنى تۇس-تۇستان انتالاپ ۇلكەندى-كىشىلى وڭكەي ءتۇسى سۋىق قيىنشىلىقتار الدىمىزدا تۇر ەكەن. ەڭ الدىمەن جەتكەنى بىزگە «ءۇي» دەگەن اتپەن قول بەردى. جەزدەمىز ەكى اۋىزدى ءۇيدى ەكى ءۇيلى جان لىق تولتىرىپ وتىرا قالعاندا، باس شايقاپ ماعان قارادى دا:
- ءاي، مىنا تۇرىمىزبەن جازدى وتكىزسەك تە، قىستا قينالاتىن سياقتىمىز. ونان دا سەن ءۇي جاساۋدىڭ قامىنا كىرىس، قازىر جاز ورتاسى، وندىرتە قيمىلداساڭ، سۋىق تۇسپەي كىرىپ الۋىڭا دا بولادى. ءبىز دە ەرتەلى-كەش قولعابىسىمىزدى اياماسپىز، - دەدى.
مەن قايقالاقتاپ قالدىم:
- وزگە جۇمىس تا جەتەرلىك سياقتى. «ءبىر جىلعا قويان تەرىسى دە شىدايدى» دەگەن ءسوز بار عوي، ءۇي جاساۋدى كەلەرگى جىلعا قالدىرا تۇرسام قايتەر ەكەن؟!
جەزدەم ماعان مىسقىلداي قاراپ، كۇلىپ جىبەردى:
- ەي، مىرزا، ونداي بويكۇيەزدىگىڭدى ەندى تاستاماساڭ بولمايدى. مىناۋ قالا ەمەس، اۋىل ەكەنىن ۇعىپ ال! دايار تۇرعان نە بار، قاراشى اينالاڭا، ماڭدايدان تەر اقپاي قولعا كەلەر ەشنارسە جوق. ءۇي جاساۋدان قورىقساڭ وزگە قيىنشىلىقتى قالاي شەشپەكسىڭ؟ الدە راحىمباي سياقتى «الما پىس، اۋزىما ءتۇس» دەپ شالقاڭنان ءتۇسىپ جاتپاقسىڭ با؟
راحىمبايدىڭ اتى شىققاندا اپەكەم مەن جيەندەرىم دۋ كۇلدى. ءتارىزى، راحىمباي بۇل ۇيگە تالايدان-اق تانىس، ۇنەمى وتباسىنىڭ سايقى-مازاعى بولىپ تۇراتىن جان سياقتى، مەن شىتىنىپ قالدىم. جەزدەمنىڭ وزگەسىنە ريزالىعىم بولسا دا، تاپ وسى قىلعى جات سەزىلدى. وزگەنى سايقى-مازاق ەتۋ، ونىڭ ۇستىنە وتباسىندا بالا-شاعانىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ وتىرۋ ۇلكەن ادامعا ورەسكەل مىنەز عوي.
مەن جەزدەمە تاڭدانا قارادىم:
- ول كىم؟
جەزدەم بوگەلگەن جوق، ءوزى دە سونى سۇراۋىمدى كۇتىپ وتىرعانداي تۇشىركەنە سويلەپ كەتتى:
- كىم دەيسىڭ بە؟ تىرشىلىك دەگەن ەسىنە كىرىپ تە شىقپايتىن ءبىر جالقاۋ. بار جۇمىسى - كۇندى تۇنگە جالعاپ ۇيىقتاۋ.
- اۋرۋ شىعار؟
- قايداعى اۋرۋ، - دەدى جەزدەم سوزىنە ءشۇبالانعانىما رەنجىگەندەي بولىپ، - دەنساۋلىعى سونداي جاقسى، اۋەلى سەمىرىپ تە بارادى.
مەن ۇندەمەدىم. دۇنيەدە نە ءتۇرلى جان بار عوي، بالكىم، جەزدەمنىڭ ايتقانى راس تا شىعار. وندا ونى كىنالاۋدىڭ نە ءجونى بار؟ ءوز قادىرىن ءوزى كەتىرىپ جۇرگەن ادامدى وزگەلەردىڭ سايقى-مازاق ەتۋى ءبىر ەسەپتەن زاڭدى دا قۇبىلىس.
... ادام بالاسى «قىزىعۋ» دەگەن ءسوزدى ۇنەمى جاقسى مەن اسىلعا بولعان قۇشتارلىقتى ءبىلدىرۋ ءۇشىن ىستەتىپ كەلەدى. ال، مەنىڭ قىزىعۋ سەزىمىم ەشبىر ءتاۋىر ەرەكشەلىككە ەمەس، جەزدەم جاعىنان شارتى ابدەن تولتىرىلعان جالقاۋ راحىمباي ءۇشىن تۋعان. ونى كورگىم، تانىسقىم كەلدى. ءساتى تۇسكەندە، بۇل تىلەگىمنىڭ ەرتەسى تاڭ بوزىنان-اق ورىندالا كەتكەنى (بالكىم ومىرىمدە ويعا العان ارمان-تىلەگىمە كۇش جۇمساماي قول جەتكىزگەنىم وسى بولار).
جيەنىم ەكەۋىمىز سوقپا كوتەرۋگە ەندى كىرىسكەنىمىزدە، جەزدەمنىڭ ۇيىنە تاياۋ بەت تۇبىندەگى جەر قازبادان بىرەۋ شىقتى دا، كوزدەرىن ۋقالاپ، اياعىن سۇيرەتە باسىپ بەرى اياڭدادى. مىنە، راحىمباي! ەش كۇدىكسىز وسىلاي ويلادىم. بۇل قورتىندىعا قالاي كەلگەنىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن، ايتەۋىر، وسى ادام ەسكىلىكتى تانىستاي كوزىمە جىلى ۇشىراي بەردى. شىنىندا راحىمباي وسى ەكەن. ول دا مەنى شىرامىتقانداي، سالەمىمە باس شۇلعىپ، جىميا كۇلىپ قاسىما كەلدى. ءبىزدىڭ قيمىلىمىزعا ءبىر ءسات ءۇنسىز قاراپ تۇردى دا، ونان سوڭ كوك ءشوپ ۇستىنە جامباستاپ جاتا كەتتى. ەرتەڭگى اپتاپقا راحاتتانعانداي ەسىنەپ، كەرىلىپ قويادى. ول سول جاتقاننان ەرتەڭگى تاماققا شاقىرۋ كەلگەندە ءبىر-اق قوزعالدى. كەتەرىندە كيىمنىڭ شاڭىن قاعىپ تۇرىپ ءبىر اۋىز ءتىل قاتتى:
- ءبارى بوس اۋرەشىلىك...
- نەگە؟
ول بۇل سۇراۋعا جاۋاپ بەرمەدى، ۇلكەن الا كوزدەرىمەن جالت ەتىپ بەتىمە ءبىر قارادى دا، كەتە بەردى. ونىڭ بۇل قىلىعىنا ەرىكسىز كۇلىپ جىبەردىم. شاي ۇستىندە راحىمبايدىڭ ءسوزى تاعى شىقتى. بۇل جولى مەن ونى كۇلكى ەتكەندەرگە نارازى بولماي، ءوزىم دە قوسىلا كۇلدىم. شايدان سوڭ تاعى دا داۋال سوعۋعا كىرىستىك. راحىمباي دا باعاناعىسىنداي جامباستاپ جاتىپ بىزگە قاراۋمەن بولدى. اندا- ساندا قور ەتىپ قالعىپ كەتەدى. باسى كەۋدەسىنە قۇلاي بەرە سەلك ەتىپ ويانادى دا، ءوڭىرىن سيپالاپ، ناسىباي شاقشاسىن ىزدەيدى. ءبىرتالاي اۋرەشىلىكتەن كەيىن، شاپانىنىڭ جىرتىق ءوڭىرىنىڭ ءبىر جەرىنەن شاقشانى تاۋىپ، ەرىنگە ناسىبايدى قۇيىپ جىبەرەدى. ونىڭ جارىم كۇن وسىدان وزگە ارەكەتى بولعان جوق. مەن دەم الىپ وتىرا قالسام بولدى، ساۋساقتارىن جىبىرلاتىپ، ءيشاراتتاپ تەمەكى سۇرايدى. ماعان ونىڭ قيمىل- قوزعالىسى قىزىق كورىنە باستادى. شۇقىلاپ اڭگىمەگە تارتۋدى ويلادىم.
- رەكە، - دەدىم ءبىر ساتتە، - ءسىز دە نەگە ەل قاتارى جاڭا ءۇي جاساپ المايسىز؟
ول مەنىڭ بەتىمە باجىرايا قارادى دا، باعاناعى ءسوزىن قايتالادى:
- بوس اۋرەشىلىك!
- نەگە؟
- ءيا، سەن مۇنى بىلمەيسىڭ، - دەدى ول كۇرسىنىپ، - تالاي ءىس باستان ءوتتى عوي. بۇرىن قىستاق سوناۋ كورىنگەن جالعىز اعاشتىڭ ءور جاعىندا ەدى. ودان اناۋ دوڭگە كوشتىك. ەندى مىنا اراعا كەلدىك. بوكسەمىز ءبىر قونىس تاپپادى. ەرتەڭ تاعى قايدا كوشەرىمىزدى كىم ءبىلسىن؟ مۇندايدا ءۇي جاساۋ اۋرەشىلىك ەمەي نەمەنە؟ ورىنسىزعا كۇش جۇمساۋ اقىماقتىڭ ءىسى. ەكى شابار اتتىڭ كۇيى جوق، ورىن تۇراقتانعاندا ءۇيدى ءبىراق جاسايمىن. - ول سونى ايتىپ، ءوز-وزىنە ريزا بولا جىميىپ قويدى.
مىنە عاجاپ! دۇنيەدە جالقاۋلىقتى ارتىقشىلىق ساناپ، ماقتان كورەتىن دە جان بولادى ەكەن-اۋ!.. بۇل ءسوز جيەنىمە دە ەرسى كورىنسە كەرەك، مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى دە:
- جالقاۋدىڭ ەرتەڭى تاۋسىلمايدى، - دەدى.
جاس بالانىڭ ۇلكەن ادامعا بىلايشا دورەكى ءتىل قاتۋى، ارينە، تىم ادەپسىزدىك. راحىمباي اشۋلانىپ قالا ما دەپ قاتتى قىسىلىپ كەتتىم. ءبىراق، ول ۇندەمەدى. ەستىمەدى مە، بولماسا، وسى ءسوزدىڭ ورىندى ەكەنىن مويىندادى ما، ايتەۋىر، كوزىن اشىپ-جۇمىپ، ويلانا مۇلگىپ وتىر. جاڭاعى ءوز- وزىنە ريزالىقتان تۋعان كۇلكى نىشانى قالىڭ بۋرىل ساقال قاپتاعان جۇزىنەن ءوشىپ، ەندى ونىڭ ورنىنا ۋايىم كىربەڭى ورناپ قالىپتى...
كورىپ وتىرسىزدار، راحىمباي وسىنداي بويكۇيەز جان. ونىڭ بويكۇيەزدىگى ءوز باسىمەن عانا كەتپەي، وسى ءۇيدىڭ ادامدارىنان تارتىپ، كوك توبەتكە شەيىن جۇعىپتى. ونىڭ ۇيىنەن اندا- ساندا بولماسا، تىرس ەتىپ دالاعا شىعاتىن جان دا بولمايدى. ەكى بالاسى كۇن اي-جاي بولعاندا ىننەن شىققان سۋىرداي شوشاڭداپ، شورقاقتاپ ەسىك الدىندا از وينايدى دا، قايتادان لىپ ەتىپ ۇيگە تاسالانادى. ال، كوك توبەت بولسا، ءتىپتى ءبىر بىقپاستىڭ ءوزى، الدىنا كەلگەن تاماققا بولماسا، باس كوتەرىپ تە قويمايدى. توقىمدى استىنا سالىپ، ءشوپ سورەنىڭ كولەڭكەسىندە ۇيقىعا كەتكەن راحىمبايدىڭ اياق جاعىندا يىرىلەدى دە جاتادى. ءۇي ماڭىنان سىرىپ سالار وتىن، قورا توبەسىنەن جينالعان ءشوپ، سابان كورە المايسىڭ. جاز كەزىندە ءار كۇنگى قازان قايناتۋ مىندەتىن قىستاق ماڭىنىڭ تەزەگى مەن شومشەگى اتقارادى. قىسقى وتىن اترەت موينىندا. مال بولماعان سوڭ، ارينە، ءشوپتىڭ كەرەگى نە؟ سوندىقتان، ول جونىندە ويلانعان ادام دا بولعان ەمەس...
راحىمبايدىڭ ەندى ءبىر ەرەكشەلىگى: ەشكىممەن بارىس-كەلىس جاسامايتىندىعى. وزىنەن تارتىپ بالالارىنا شەيىن اينالاسىمەن ارازدىعى بارداي، ىرگەلەس وتىرعان كورشىلەرىنىڭ، ءتىپتى تۋىس-جاقىندارىنىڭ ۇيىنە دە سيرەك قاتىنايدى.
ونىڭ ماعان ۇناعانى وسى مىنەزى ەدى. وزگەلەردىڭ ىسىنە ارالاسپاۋ، جوق بولسا دا ەشكىمگە كوز ساتپاۋ، ارينە، جاقسى ادەت. سول ءۇشىن دە وزگەلەر قانشاما ءسوز، كۇلكى ەتسە دە، ءوز باسىم ونى قۇرمەتتەۋشى ەدىم. ونىڭ ءوزى دە مەنىمەن كەزدەسكەندە ءۇنسىز تۇنجىراعان قالپىنان ءبىراز جادىراپ شۇيىركەلەسە قالاتىن. كەيىن جەزدەمنىڭ قاسىنان كوشىپ، جاڭا ۇيىمىزگە شىققاندا، ول ءوزىنىڭ كورشى ۇيگە باس سۇقپاۋ ادەتىن بىردەن وزگەرتىپ، كەشكى تاماقتان سوڭ، ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىپ اڭگىمەلەسەتىن بولدى. مۇندايدا ول كوپ سويلەمەي، بەتىمە ۇلكەن كوزدەرىمەن كۇدىكتەنە قاراپ، قيمىلسىز وتىرىپ، مەنى تىڭدايدى. ءسوزدى قوستاپ تا، قارسى شىعىپ تا جاتپايدى. ايتەۋىر، ەستۋ مىندەت بولعانداي ءسوزدىڭ سوڭىن سابىرلىقپەن كۇتەدى. مەنىڭ راحىمبايمەن ءۇيىر- ءشۇيىر بولۋىم، بايقايمىن، جەزدەمە ۇناڭقىرامايدى. ول اندا-ساندا ماعان مىسقىلداي قاراپ:
- ە، زيالىم، وقىعانىڭ از بولىپ، ەندى راحىمبايدان ساباق تىڭداپ ءجۇرسىڭ بە؟ - دەيتىن، - جاقسىراق وقى، ول، بالكىم، ساعان جاتىپ جەۋدىڭ ءادىسىن ۇيرەتەر.
مەن وعان نارازى بولا قارادىم:
- ونىمەن نەگە بايلانىسا بەرەسىڭ؟ جالقاۋ بولسىن، جاتىپ ىشەر بولسىن، ونىڭ ءوز ءىسى ەمەس پە، ساعان كەلەر-كەتەر نەسى بار؟
بۇل سوزدەر تۇسىندا جەزدەم كۇيگەلەكتەنە قىزاراقتاپ، ساقال-مۇرتىنا شەيىن دىرىلدەپ كەتتى.
- ويباي- اۋ، نەگە جۇمىسىم بولمايدى، سوندايلاردىڭ كەسىرىنەن اترەتتەگى الاشاعىمىز دا قولىمىزعا تيمەي جۇرمەي مە؟! ەڭكەيگەن كارى ەمەس، ەتەكتەن تارتقان كوپ بالاسى دا جوق، ەر- ايەل ەكەۋى ىستەسە نەدەن كەمشىل بولار ەدى؟ قاراپ تۇرىپ وسىعان كۇيىپ كەتەدى ەكەنسىڭ.
جەزدەمىز راحىمباي جونىندە ماعان ايتقانىن بالالارعا دا ايتاتىن. سونىڭ سەبەبى بولۋ كەرەك، بارا- بارا بالالارىم راحىمباي كەلگەندە ونىڭ ءار قيمىلىن باقىلاپ، مازاقتاپ كۇلىپ وتىراتىندى شىعاردى. ۇرسىپ كورسەم دە ولاردى تيا الماي قويدىم. ءبىراق، مەن قىسىلسام دا، راحىمباي مۇنى دا اۋەلگىسىندەي ەلەۋسىز قالدىرىپ ءجۇردى.
بۇگىن راحىمباي بۇرىنعى ادەتىن بۇزىپ، ءبىزدىڭ ۇيگە ءدال تۇستە كەلدى. ءجۇرىس-تۇرىسى دا ادەتتەگىندەي ەمەس، قيمىلىندا قاربالاستىق، وڭىندە ابىرجۋ بار. مەنىڭ «جوعارى شىعىڭىز» دەگەنىمدى ەلەمەي، ساكى شەتىنە وتىرا كەتتى دە، ءبىر نارسەنى ىزدەگەندەي، اينالاعا قاراي باستادى. ساقالىن ءجيى سيپالاپ، كۇرسىنىپ قويادى. مەن ونىڭ وتباسىندا ءبىر كوڭىلسىزدىك تۋىلدى ما دەپ اسىعا ءتىل قاتتىم:
- رەكە، بالالاردىڭ دەنساۋلىعى جاقسى ما؟
ول مەنىڭ سۇراۋىما جاۋاپ قاتپادى. از جوتەلىپ الىپ، وزىمە سۇراۋ تاستادى.
- ءوزىڭ ءبىر نارسە ەستىدىڭ بە؟
ءۇي ىشىندەگى بار جان الدەقانداي حاۋىپتى سەزگەندەي، ونىڭ بەتىنە ۇرەيلەنە قاراستىق:
- جوق، ەش بوتەن حابار ەستىمەدىك.
ول سەنبەگەندەي باس شايقادى. جۇزىنەن مىسقىل كۇلكى ءبىلىندى.
- ەستىگەن شىعارسىڭ؟!
- شىن ءسوزىم، بوتەن حابار ەستىسەم توبەمنەن ۇرسىن! ايتىڭىزشى، ول نە ءسوز؟
ول ساقالىن ۋقالاپ، مەنى سىناعانداي ءبىر ءسات كوزىن سىعىرايتا قاراپ وتىردى دا:
- مەن وسىنداي ءىستىڭ بولاتىنىن بۇرىن-اق بىلگەم، - دەپ ءوز-وزىنە ريزا بولا جىميىپ قويدى، - سەنىڭ جەزدەڭ قاسەنگە: «وسىنشا مال جيناپ، باۋ- باقشا جاساۋدىڭ نە قاجەتى بار، ونسىز دا تۇرمىسىمىز قالىپتى ءوتىپ جاتىر، جەتىسپەسەڭ، قيىنشىلىق بولسا، ۇجىم بار ەمەس پە؟» - دەگەن ەدىم. ءبىراق، ول مۇنى تىڭداعان جوق، ءوز بەتىمەن كۇيبەڭدەي بەردى. قاراشى، ەندى مىناداي كوڭىلسىزدىككە دۋشار بولعانىن! بەيقايرات، بوس اۋرەشىلىك دەگەن وسى.
مەن ءالى دە ەشنارسەگە تۇسىنبەگەن ەدىم.
- انىعىراق ايتىڭىزشى، - دەپ تاقاۋىرلاي ءتۇستىم، - جەزدەمە نە بولىپتى؟
- بەلگىلەمەدەن ارتىق مالى، جەرى بار دەپ توڭىرەك ءدۇر-ءدۇر ەتىپ ءجۇر. وسى ءسوز جوعارىنىڭ قۇلاعىنا تيسە...
مەن ونىڭ ءسوزىن ءبولدىم:
- وندا قايتپەك؟
- نە قايتەتىنى بار، «جاڭا باي شارۋا» بولادى.
ونىڭ ەندىگى ايتاتىنى ماعان تۇسىنىكتى ەدى. ودان ارى قۋارلاپ ەشنارسە سۇرامادىم. ول تاعى دا ءبىر نارسەلەر ايتاتىن سىڭاي تانىتىپ ماعان قاراپ قويادى. اقىرى مەن ۇندەمەگەن سوڭ، قالعان ءسوزىن ايتۋدى لايىق كورمەدى بىلەم، ورنىنان سوزىلا تۇرىپ:
- ايتايىن دەگەنىم سول، جىگىتىم، ءار نارسەگە ابايلاي قاراپ، ساقتانا ءجۇرۋدىڭ زيانى جوق، - دەپ سۋىق كۇلدى دە شىعىپ كەتتى.
ول كەتكەن سوڭ ءبىراز ويلانىپ قالدىم. ايەلىم ءتىپتى ۇرەيلەنىپ وتىر.
- نەمەنە، جەزدە اعاعا ءبىر تىقىر تاياعان با؟ جاراتقان-اي، ىرگەمىز ەندى قوسىلعاندا امان بولسا ەكەن!
- ءجا، بوسقا ۇرەيلەنبە، تاقالىپ تۇرعان نە بار دەيسىڭ؟! - دەپ وعان باسۋ ايتتىم. سولايىن سولاي دەگەنىممەن، ءوز كوڭىلىم دە ءدۇدامال ەدى. كىم بىلەدى، وسى كۇندە پالە قايدان، جالا قايدان دەيتىن بار ما، الدەبىرەۋ دومالاق قاعاز ايداپ كەپ جىبەرسە كەڭىردەكتەن الا ءتۇسۋى دە عاجاپ ەمەس... وسى وي بىرنەشە رەت قايتالانىپ تاۋسالا كەلە ءبىر حيكىمەتتى دارىدەي جەزدەمدى قاۋمالاعان قالىڭ حاۋىپتى اپ-انىق كورسەتە قويدى. ازىرلەنگەن شايعا دا قاراماستان ۇيدەن شىعا جونەلدىم.
مەن كەلگەندە جەزدەم ءۇزىم سورەسىنىڭ استىندا اينالاسىن اق جوڭقاعا تولتىرىپ تاقتاي سۇرگىلەپ جاتىر ەكەن. ويىندا ەشنارسە جوق، جۇمىسىن توقتاتپاستان ماعان كۇلە قاراپ، ازىلدەي قارسى الدى.
- كەل، سەنى ءوزىم دە شاقىرتايىن دەپ وتىر ەدىم، اندا- ساندا قۇلاعىڭدى بۇراپ قويماسا، بوس ۋاقىتىڭدى راحىمباي سياقتى شالقاڭنان جاتىپ وتكىزەتىن سياقتىسىڭ. ونداي جامان ادەتتەن بويىڭدى اۋلاق سالماساڭ، تۇمسىعىڭا مىناۋ تيەدى، - دەپ جۇدىرىعىن كورسەتتى، - بۇگىننەن تارتىپ ساعان مىندەت سول، جۇمىستان قايتقاننان كەيىن ەش جەرگە بۇرىلماي، وسى اراعا كەلەسىڭ دە، اعاششىلىق ۇيرەنەسىڭ!
- ۇيرەنسەم ۇيرەنەيىن، - دەدىم مەن ونىڭ قاسىنا كەلىپ ورىندىققا وتىرا بەرە، - ءبىراق، بايقا، تىم جەكەشىل بولىپ كەتىپ، ەلدەن پىكىر شىعىپ جۇرمەسىن!
جەزدەم مەنىڭ بەتىمە تاڭىرقاپ قارادى.
- نە دەپ تۇرسىڭ، تىرشىلىك ءۇشىن تىربانباي، ەندى ۇجىمعا ماسىل بولماقپىن با؟ جاسىم ەلۋدەن اسسا دا ەكى اعاششىنىڭ جۇمىسىن اتقارىپ ءجۇرمىن. بوس كەزىمدە ءوز شارۋامدى ىستەگەنىم قايسى ساياساتقا تومپاق كەلەدى ەكەن، ايتشى سونىڭدى؟ الدە راحىمبايمەن كورشى بولعان سوڭ، تىرشىلىكتەن ۋاز كەشىپ تۇرسىڭ با؟
مەنىڭ قالجىڭعا جايىم جوق ەدى. ونىڭ قىجىرتقان سوزدەرىنە قارۋ قايتارماستان، راحىمبايدان ەستىگەندەرىمدى ايتىپ شىقتىم. جەزدەم مەنىڭ ءسوزىمدى جىمىڭداي تىڭداپ وتىردى دا، سوسىن سۇرگىسىن توقتاتىپ، ساقال-مۇرتىن سەلكىلدەتە قاتتى كۇلىپ كەتتى.
- وي، ونىڭ ءسوزى بار بولسىن، - دەپ كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتىپ، قولىن سىلتەدى، - ەندى ءبارىمىزدى دە ءوزى سياقتى جاتىپ ىشەر ەتپەك قوي ول. جاڭا باي شارۋا مەن ەمەس، دايىندى قىلعىپ جاتقان سول كەسكەن توماردىڭ ءوزى بولادى. قاراشى، بەكەر جاتپاي مەنى تىستەگەنىن. قارىزى بەس مىڭ يۋان، كەرەك دەسە وتىن- سۋىن دا ءوزى دايارلامايدى. ءا دەسە كومەك دەپ اۋزىن باقاداي اشادى. وسىندايلاردىڭ كەسىرىنەن الاشاعىمىزعا دا قولىمىز جەتپەي ءجۇر. ونىڭ ءسوزىن تىڭداما، ول جاتىپ ويلاي بەرسىن، ءبىز ىستەي بەرەيىك. ادال ەڭبەكپەن تاپقاندى تارتىپ الاتىن ادام بولۋشى ما ەدى؟!
جەزدەم ەش حاۋىپتەن ايىلىن جيار ەمەس. ونىڭ بۇل بەينەسى كوڭىلىمدى ءبىراز تىنشىتقان بولسا دا، تاعى دا ءبىر اۋىر جۇك ارقالاپ كەتتىم. «ەكى ورتادا وسەك تاسىعانداي بولدىم-اۋ!» دەپ وكىنە ويلادىم. ەندى جەزدەم ونىمەن بۇرىنعىدان دا ارمەن ۇستاسادى دەسەڭشى!
***
سۋىق كۇز. ونسىز دا سالدىر- سالاق ادامداي ەش جۇمىسى مەزگىلىمەن ورىندالىپ كورمەگەن وسى اترەتتىڭ بيىلعى ءونىم جيناۋى ءتىپتى ۇزاققا سوزىلىپ بارادى. اسىرەسە، كەڭ قويناۋدى تولتىرا ىرعالعان قالىڭ جۇگەرى ۇلكەن حاۋىپ استىندا. مىنا قارقىنمەن بولعاندا قار كورمەي قامبا ماڭىنا باراتىن ەمەس. بۇل جاعداي تالايدى ساستىرعان كورىنەدى. وسى سوڭعى كۇندەردە جوعارى- تومەن باستىقتار تۇگەل اتقا ءمىنىپ اترەت جۇمىسىنا قۋزاۋ سالا باستادى. مۇنداي بىلىكتى ادامدار سەركە بولعان ناۋقاندى قيمىل ايبار-كۇشىن تانىتا كەلەتىنى بار ەمەس پە، سوگىس پەن جازانىڭ تالاي- تالاي مىقتى توقپاق-سويىلدارى ازىرلەنىپ قويىلدى. كەيبىر قىرساۋ مۇشەلەر وزگەدەن بولماسا دا، توبەگە تونگەن وسى جازا قۇرالدارىنان سەسكەنىپ، جۇمىس باسىنان توبە كورسەتىپ ءجۇر. ال مەن سياقتىلاردىڭ مۇندايدا وكشەسى جەرگە تيمەي كەتەتىنى ءوز- وزىنەن تۇسىنىكتى. وزگەلەردىڭ وڭ قاباعىنا ىلىنە قالۋ ءۇشىن ەلدەن بۇرىن اتىزعا جەتەمىن. بۇگىن دە سول ادەتىممەن ەرتەلەتە ۇيدەن شىققان ەدىم، ارت جاعىمنان بىرەۋ داۋىستاپ قالدى:
- ءاي، توقتا!
جالت قاراسام راحىمباي ەكەن. جۇمىسقا باراتىن بەيىم تانىتىپ قولىنا وراق الىپ، توسىپ تۇرعان مەنىمەن قاتارلاستى. ءوزى كۇندەگىدەن كوڭىلدى، شيراق باسىپ، جادىراي سويلەيدى.
- ءبىر- ەكى كۇننەن بەرى ناۋقاستان سەرگىگەندەي بولىپ ەدىم، قولىم الدىما سيمادى. سونان كەيىن جۇمىسقا كەتىپ بارامىن. ە، مىناداي قاربالاس شاقتا دەنى ساۋ ادام قايتىپ ۇيدە وتىرا السىن!
مەن ونى قۇپتاپ باس يزەدىم. جۇمىس تۇر عوي، بوس ءجۇرىستىڭ ءوزىن دە اۋىرسىناتىن راحىمبايدىڭ مىناداي ىنتالى بەينەسىنە تاڭىرقاپ كەلەمىن. ءار ءتۇرلى جورامال ويعا كەتەمىن. ءبىراق قالاي ويلاسام دا، ونىڭ بۇل بەينەسى ماعان جامان اسەر قالدىرمادى. قايتا ءبىر جاقسى نىشانداي كوڭىلىمە جاعىپ تۇر... ەكەۋىمىز وسىلاي ونان- مۇنان ءسوز قوزعاپ، اڭگىمەلەسە ءجۇرىپ كەلەمىز. ءبىزدى اتىز باسىندا اترەت باستىعى جاناي قارسى الدى. ول اتىن تۇساپ تاستاپ، قامشىسىن ەكى بۇكتەپ ۇستاپ، قىستاق جاققا قاراپ تىقىرشىپ تۇر ەكەن. ءتارىزى، ءبىر جاققا جورتا جونەلگىسى بار سياقتى. ءبىزدى كورە سالا:
- سەن مىنا ارادان ءتۇس! - دەپ ماعان بۇيىرا ءتىل قاتىپ، جەر ولشەۋگە كىرىستى. قالىڭ جۇگەرىنى سالدىرلاتىپ، ۇزىنىنان دا، كولدەنەڭىنەن دە ارالاپ ءجۇر. ادىمى ۇزارا قالىپ زيان تارتامىن با دەپ حاۋىپتەنىپ، ونىڭ سوراڭداعان بويىنا قاراپ مەن تۇرمىن. قالاي ولشەپ، قانشا ەسەپتەگەنى ءمالىمسىز، ءبىر شاقتا بىزگە جاقىنداپ كەپ:
- ەكى كۇندىك مىندەت وسى. ارالىق بەلگىسى - باسى تۇيىلگەن جۇگەرىلەر، - دەدى.
- رەكەڭە جەر بولمەيسىز بە؟
ول راحىمبايدى سوندا عانا كورگەن جانداي سامارقاۋ بۇرىلىپ، اشىق جاراتپاعان ۇنمەن:
- اناۋ شەتتەن ءتۇسىپ ىستەي بەر! كەيىن ولشەيمىن، - دەپ ءجۇرىپ كەتتى. ونى ادام دەپ كوزگە ىلەر دە ەمەس. بۇل - راحىمباي سياقتى باسىنا بۇلت ۇيىرىلمەگەن ادامنىڭ قاتتى اۋىر الاتىن مىنەزى. ءبىراق مۇنداي مىنەزگە راحىمبايدىڭ ەتى ۇيرەنگەن سياقتى. قايىرىپ جاۋاپ تا قاتپاي، مىقىنىن قاسىپ قويىپ، وزىنە كورسەتىلگەن جۇمىس ورنىنا قاراي بەتتەدى. مەن ونىڭ ارتىنان تاڭدانا قاراپ قالىپپىن...
... كوشپەلى اسحانا قاسىنداعى ۇلكەن قوڭىراۋ تۇسكى تاماقتىڭ دايىن بولعانىن حابارلاپ، بىرنەشە رەت كۇڭگىرلەپ ءوتتى. وسىنى كۇتىپ قۇلاق ءتۇرىپ تۇرعان جۇرت جۇمىستى ساپ توقتاتىپ، اسحاناعا بەت قويدى. ارتتا قالىپ كوجەنىڭ سىلدىر- سۇيىعىنا جولىعامىز با دەپ اسىعىپ جۇگىرە جونەلگەندەر دە بايقالادى. مەن دە مۇنداي ەسەلەسۋگە ابدەن جاتتىعىپ العانمىن، شاپشاڭ كيىنىپ، جۇرۋگە ازىرلەنىپ جاتىرمىن. وسى قاربالاستىق اسەر ەتپەگەن تەك راحىمباي ەدى. جۇمىسقا بار ىنتا-پەيىلى اۋىپ تاماقتى دا ۇمىتقان با قالاي، تىرس ەتىپ بەرى باسقانى بىلىنبەيدى. مەن ونى توسىپ بوگەلە بەرىپ ەدىم، الدىڭعى ەل اسحاناعا جەتىپ، وشاق باسىن قورشاپ العان ەكەن، سونى كورىپ شىدامىم كەتتى. ءبىر-ەكى دۇركىن داۋىستاپ ەدىم، ءۇن شىقپاعان سوڭ دوڭەستەۋ جەرگە شىعىپ، اينالامدى كوزبەن شولىپ ىزدەي باستادىم. كورشىم سوندا عانا كوزىمە شالىقتى. ءوز-وزىمنەن كۇلىپ جىبەرىپپىن. وسى بىرنەشە ساعاتتىق جۇمىس ارالىعىندا ونى يەكتەپ العان نە دەگەن ۇيقى دەسەڭشى! تاۋ كوشىرەتىندەي ىنتامەن كەلگەندە بار ورعانى ءۇي ورنىنداي جەر ەكەن. قازىر سول ءوزى ورعان الاڭقىدا شاپاندى باسقا جاستاپ شىرت ۇيقىدا جاتىر. ەندى جۇمىس تا، تاماق تا، ءتىپتى دۇنيەنىڭ كۇللى قيمىل- قىبىرى دا وعان اسەر ەتەتىن ەمەس. كۇزدىڭ تۇسكى شۋاعىندا ماۋجىراپ، راحاتتانا قورىلدايدى. مەن قاسىنا بارىپ: «رەكە!» - دەپ داۋىستاعانىمدا عانا ول كوزىن اشتى. ەرىنە باس كوتەرىپ، كۇنگە ءبىر، ورعان جەرىنە ءبىر قاراپ، الدەنە ەسىنە تۇسكەندەي ىرجيا كۇلدى.
- ونە بويىم اۋىرعان سوڭ، ءبىراز دەمالىپ ەدىم...
ءوزىن وسىلاي اقتاپ تۇر. ەرتەڭگى جاقسى بەينە، اسەرلى ءسوزىن ۇمىتقانىنا شىمىرىگىپ تە قويار ەمەس.
قالايدا ول بۇل كۇندى اتىز باسىندا وتكىزدى. كەشتە دە ەلدىڭ سوڭىنان مەنىمەن بىرگە قايتتى. ءبىراق وڭىنەن ديحانداردا بولاتىن جۇمىستان سوڭعى كوڭىلدىلىك بايقالمايدى. الدەبىر ۋايىمدى جانداي تۇنجىراپ، جۇدەپ كەلەدى.
ءبىز ەگىس اتىزىنان شىعىپ، قىستاققا اپاراتىن ۇلكەن جولعا تۇستىك. سول كەزدە ارتىمىزدان تاسىرلاتىپ شاۋىپ جاناي باستىعىمىز جەتتى. ءوزى ماساڭداۋ سياقتى، قوڭىر جورعانىڭ ەكى قاپتالىنا كەزەك اۋىپ، تەڭسەلە تۇسەدى. ءبىزدى كورىپ ات باسىن ىرىككەن دە، شەتكە بۇرعان دا جوق. باسا كوكتەپ ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزدان وتە بەردى. بۇرقىراعان اق شاڭداق اراسىندا لەزدە كوزدەن عايىپ بولدى. راحىمباي ونىڭ سوڭىنان جيرەنە قاراپ، جەرگە تۇكىردى.
- بارىپ تۇرعان ماسكۇنەم، - دەدى ءوز–وزىنە سويلەگەندەي كۇبىرلەپ، - اترەتتى سۇلىكتەي سورىپ بولدى، وسىعان ءبىر زاۋال كەلمەي–اق قويعانىن قاراشى! قايران قوڭىر وگىزىم مەن قارا سيىرىم، بوستان–بوسقا وسى يتكە جەم بولىپ كەتكەنىن قاراشى! قازىر مۇنىڭ كوزى سەنىڭ جەزدەڭە تۇسكەن كورىنەدى، ءبىر ەبىن تاۋىپ، ونى دا جاركەمدەيدى ءالى! بەكەر ەڭبەك، بوس اۋرە...
- وگىزىڭىز بەن سيىرىڭىزدى قالاي جەپ كەتتى؟
راحىمباي اۋىر كۇرسىندى:
- نە قالاي دەيتىنى بار، جەيتىن ادام قيسىنىن تابادى ەكەن. «جەكە مال ۇستاۋعا بولمايدى» دەدى دە، قولىمىزداعى قاراڭ–قۇراڭدى تۇگەل سىپىرىپ كەتتى. مۇنداي تاقىر جەرگە وتىرىپ قالۋ كىمگە جەڭىل ءتيسىن، ءبارىمىز دە قينالدىق. بىرنەشە ايدان سوڭ جوعارىدان نۇسقاۋ كەلدى دە، مال وزىمىزگە قايتاتىن بولدى. ءبىراق قولدان كەتكەننىڭ تۇگەندەلىپ كەلۋى قايدا؟ بىرەۋدىڭ اتى، بىرەۋدىڭ سيىرى جوق. ونداي ءبىرلى–جارىمى جوق بولعانى كورىم عوي، مەنىڭ مالدارىمنىڭ كوزى بىلاي تۇرسىن، قاعازدان ءتىزىمى دە شىقپادى. قۋىستىرا كەلگەندە، جاۋاپكەرلىك وسى ۇزىنتۇراعا تىرەلدى.
- سونان كەيىن شى؟
- ە، ول ءيت ماعان تەڭدىك بەرە مە؟ اقىرى اياقسىز قالدى.
- نەگە ارىز كوتەرمەيسىز؟
- ارىز دەيسىڭ بە؟ - دەپ ول وزىمنەن قايتارا سۇراپ، باسىن شايقادى، - موينىنا مىلتىق اسقان ءبىر توپتى ەرتىپ، ايقۇلاقتانىپ جۇرگەنىن كورمەدىڭ بە؟! مەنىڭ قاراۋىمشا، ودان كوممۋناداعى قاليبەك سەكراتاردىڭ ءوزى دە قورقادى. وسىنى بىلگەن ادام ارىزدى قايتپەك؟!
- ءاي، ولاي ەمەس شىعار.
- قورىقپاسا، ونى اترەت باستىعىنا كوتەرە مە؟ كورەسىڭ ءالى، ءبىر كۇنى بۇل پالەكەت سول سەكراتارىڭدى دا الىپ ۇرادى، - دەپ سەنىممەن جاۋاپ بەردى دە، اياعىنا ءبىر ەسكەرتۋ قوستى، - جىگىتىم، بۇل ءسوزدى اۋزىڭنان شىعارا كورمە!
مەن باس يزەدىم. ساقتىعىن قارا، مەنەن دە سەكەم الىپ، سەزىكتەنىپ تۇر. مۇنداي ساقتىق ءبىر ەسەپتەن ورىندى سياقتى. ويتكەنى، اۋىزدان ابايسىزدا شىققان جالعىز ءسوزدىڭ تالايدى قان قاقساتقانىن كورىپ ءجۇرمىز عوي... انەۋ كۇنگى جەزدەم جونىندە ايتقاندارىنىڭ توركىنىن ەندى تانىپ جەتكەندەيمىن. ءبىر قاتەردىڭ ۇشقىنىن كورىپ، ساقتاندىرعان ەكەن. سونى تۇسىنبەي، جەزدەمنىڭ مۇنىمەن بوسقا قىرباي بولىپ جۇرگەنىن قاراشى! كورشى وتىرىپ، ءبىر–بىرىنە كەكجيىسە بەرسە بولماس. جەزدەمە ۇعىندىرىپ، راحىمباي جونىندەگى تەرىس ويىن تەزگە سالايىن. بۇل ماعان دا ابىروي!
وسى ويدىڭ جەتەگىمەن كەشكى تاماقتان سوڭ جەزدەمنىڭ ۇيىنە كەلدىم. ەش كىرىسپەسىز تاعى دا راحىمباي جونىندە ءسوز باستالدى.
- بىرەۋدىڭ اۋرۋىنا سەنبەيتىنىڭ نە؟ - دەدىم وعان كىنالاي قاراپ، - راحىمباي ساۋىققان ەكەن، بۇگىن جۇمىسقا شىقتى.
جەزدەم قىزىعا قارادى:
- ەي، راس پا؟
- راس.
- وسى ەل اقىماق بولعان–اۋ دەيمىن، - دەپ كۇلدى ول، - ونى جۋاس دەيدى، قايداعى جۋاس، بارىپ تۇرعان الاياقتىڭ ءوزى. جوعارىدان كومەك اقشا كەلىپتى، ونى جۇمىسقا بەلسەندى بوپ جۇرگەن تۇرمىس قيىنشىلىعى بار ادامدارعا بەرەدى ەكەن، سونى ەستي قويعان عوي. ەندى جاتىپ السام، سودان قۇر قالامىن دەپ جۇمىسقا شىعىپ ءجۇر ول قۋ. كورەسىڭ، كومەك اقشا قولىنا ءتيدى مە، قايتا جاتادى...
ول وسىلاي قىڭىرايىپ، راحىمباي جونىندە ءتاۋىر تۇسىنىككە باسپاي–اق قويعانى. ونىڭ بار ءىسىن اۋەلگىسىندەي ايارلىققا، زاندەمىلىككە بالاپ، قىجىرتا تۇسەدى. ونى بۇل بەتىنەن ەندى ەشبىر ۇگىت قايتارا الار ەمەس. سونىمەن، ەكى كورشىنى راقايلاستىرماق بولعان جاقسى نيەتىم ىسكە اسپاي قالا بەردى. دەگەنمەن، جەزدەمنىڭ سوزىندە دە شىندىق بار ەكەن، اينالاسى ەكى– ءۇش كۇننىڭ ىشىندە–اق ايتقانى كەلە باستادى.
اترەت بويىنشا جيىن شاقىرىلىپ، كومەك اقشا الاتىندار جۇرت تالقىسىنا بەرىلدى. بۇل كوپكە بەلگىلى، سالتقا اينالعان جيىن بولاتىن. سوندىقتان، كوپشىلىك بوگەلمەستەن ويلاپ كەلگەن ادامدارىن اتاي باستادى. ەڭ الدىمەن اتالعان تاعى سول راحىمباي. ول - بۇكىل اترەت مويىنداعان «كومەك» نىسانى سياقتى. اتى شىعىسىمەن، تالاي باس شۇلعىپ، «بولادى» دەگەن ۇندەر كوتەرىلدى. قارسى بولعان جالعىز جەزدەم عانا. ول اۋەلدە راحىمبايدىڭ اتى شىققاندا كوزدەرى باعجاڭ ەتىپ، تۇنجىراي قالعان ەدى. قوستاعان ۇندەر كوبەيە باستاسىمەن شىدامسىزدانا داۋىستاپ جىبەردى:
- جالقاۋلارعا كومەك بەرۋگە بولمايدى!
كوپ كوز وعان قادالدى.
- ەي، قاسەن، ول نە دەگەنىڭ؟ كومەك بەرىلمەسە، راحىمباي قىستان قالاي شىعادى؟ - دەپ ءبىر ەگدەلەۋ ادام ونى قاقپايلاپ جونگە سالماق بولىپ ەدى، اناۋ ءتىپتى ەلەۋرەدى:
- قىستان شىعۋدى ءوزى ويلاماسا، مەن ويلاۋشى ما ەدىم، ءتايىر! كورسىن جالقاۋلىقتىڭ ءدامىن تاتىپ!
جاڭاعى قوستاعان دۇرمەك ساپ باسىلدى. ءبارى دە وسى قاسەن ويلاعاندى ويلاپ، ەندى باستىقتاردىڭ اۋزىن باعا قالعان سياقتى. سول كەزدە وسى اترەتتە تۇراقتاپ ىستەپ جۇرگەن كوممۋنا سەكراتارى قاليبەك ىرعالا ءتۇسىپ:
- سوتسياليزمنىڭ ابزالدىلىعى قيىنشىلىقتا قالعاندارعا كومەكتەسۋ عوي، بەرمەسەك بولماس، - دەدى.
بەلدى ادامنىڭ مىنا ءسوزى بار باستى قايتادان قوعاداي تەڭسەلتتى. قاسەن دە قىزاراقتاپ ۇندەمەي قالدى...
ەرتەسى راحىمبايعا ءبىر سيىر، ەكى كەسەك اق كيىز بەرىلدى. قاليبەك سەكراتار ءوزى ەرتىپ بارىپ، وعان دۇكەننەن جاڭا سىم–شاپان الىپ بەردى. تۇسكە جۋىق جاڭا كيىم كيگەن راحىمباي كەۋدەسىن كەرە تالتاڭ باسىپ ۇيىنە كەلدى. اندا– ساندا كولەڭكەسىنە قاراپ قويادى. ءيا، جاڭا كيىم، جاقسى تۇرمىس كىمگە ۇناماسىن؟! ءبىراق، راحىمبايعا وسى كەردەڭ ءجۇرىس جاقپادى بىلەم، ەرتەسى بەلىنىڭ قۇياڭى قايتا ۇستاپ جاتىپ قالدى. جەزدەم بۇعان دا بۇلقان– تالقان بولدى:
- ايتپادىم با، كومەك العان سوڭ جاتقانى جاتقان دەپ.
العاشقى قار تۇسكەن كۇنى راحىمباي ۇيىنەن ءوزى تۇر عوي، تىرشىلىك بەلگىسى - ءتۇتىن دە شىقپادى. وسىنى بايقاعان مەن:
- ءاي، وسىلاردىڭ وتىنى قالماعان–اۋ دەيمىن، ءبىراز وتىن بەرسەك قايتەدى، - دەپ ەدىم، بۇل ءسوز ايەلىمە جاقپادى.
- قىستىڭ كەلەرىن بىلمەپ پە ەكەن، ءبىز دە توپتى بالامەن ەكى ۇيگە وت جاعىپ وتىرمىز، - دەپ موينىن ءبىر– اق تولعادى.
قاسەننىڭ راحىمباي دەسە ۇستايتىن ۇستاماسى مىناعان دا جۇققان ەكەن، ەكى كوزى شاتىناپ، ىزاعا بۋلىعىپ تۇر. ەكى قايىرىپ ايتساڭ، ۇرساتىن ءتۇرى بار. سوندىقتان ەندى وعان كەڭەس سالۋدى قويىپ، وتباسىنداعى ءوز ىقپالىمنان پايدالانۋدى ءجون كوردىم. ۇندەمەستەن، جيۋلى وتىننان ءبىر قۇشاعىن كوتەرىپ ءجۇرىپ كەتتىم. دالادا ادام كورىنبەگەن سوڭ بۇل جاقسى ارەكەتىم ەلەۋسىز قالماسىن دەپ، وتىندى ءالى دە قارى كۇرەلمەگەن تام تۇبىنە قويدىم دا، راحىمبايدىڭ ۇيىنە كىردىم. كىشكەنە تەرەزەسى تارس بەكىتىلگەن ءۇي قاپ–قاراڭعى ەكەن. ەشنارسەنى كورمەي، ەسىك الدىندا بوگەلىپ قالدىم. ازدان سوڭ كوزىم ۇيرەنىپ، ءۇي ىشىندەگى قىبىر–قيمىل بايقالا باستادى. ءبىر جىرتىق كورپەنىڭ استىندا ەكى بالا الىسىپ ويناپ جاتىر دا، تاپ الدىمدا راحىمباي مەن ايەلى ءبىر كيىزدى كەسكىلەۋگە كىرىسىپتى، تاياۋدا عانا كومەك ءۇشىن بەرىلگەن كيىز. كيىزدىڭ ەندى ءبىرى بالالاردىڭ استىنان كورىنەدى. ءۇيدىڭ قالعان جەرى قوپسىعان سابان. مەن تاڭدانا ءتىل قاتتىم:
- جاپ–جاڭا كيىزدى كەسكىلەگەنىڭىز نە؟
راحىمباي مەنى سوندا عانا بايقادى بىلەم، قاتتى ساسقالاقتاپ، قولىنان پىشاعىن ءتۇسىرىپ الدى.
- بالالاردىڭ بايپاعى جوق، بايپاق جاسايىق دەپ...
- بايپاق بىرنەشە يۋان عانا عوي، سول ءۇشىن مىنا كيىزدى بۇلدىرگەنىڭىز بەكەر بوپتى!
راحىمبايدىڭ كوڭىلى ەندى ورنىققانداي، بەتىمە ىرجيا قارادى:
- ۇكىمەت بار، تاعى بەرەدى...
قاتتى ءتۇڭىلدىم دە، ودان ارى ءۇن قاتپاي ۇيدەن شىقتىم. جەزدەم سياقتى مەنى دە ءبىر اشۋ–ىزا بۋلىقتىرا تۇسەدى... ونىڭ ءوزىن-ءوزى نەگە قيىنشىلىققا باتىرعىسى كەلەتىنىنە تاڭمىن. بۇل از بولعانداي، ەرتەسى «اۋىرىپ قالدى» دەگەن سىلتاۋمەن قوڭىر سيىر دا كەسكىلەندى. ءبىراق، بۇعان تاڭدانعام جوق. ويتكەنى، وسىلاي بولاتىنىن ءوزىم دە مولشەرلەگەن ەدىم...
بىرنەشە كۇننەن سوڭ، بۇل ءۇيدىڭ الدىندا قاسىندا ەكى–ءۇش ادامى بار قاليبەك سەكراتار پايدا بولدى. ونىڭ كەلۋ سەبەبى بىزگە ءمالىم. جوعارىدان كەلگەن باستىقتارعا ءار ورىندى ارالاتىپ، قىزمەت ناتيجەلەرىن كورسەتپەك. ءوندىرىس جاعىندا پالەندەي ماقتانارى جوق قاليبەك بەت جۇزدىگى ەتىپ، حالىق تۇرمىسىنا بولعان قامقورلىعى بولسا دا كولدەنەڭ تارتقىسى كەلگەن سياقتى. كىشكەنە دەنەسىن ءتىپ– تىك ۇستاپ، ءبارىنىڭ الدىندا كورنەكىلەنە باسادى. ولار ۇيگە كىردى دە ايالداماي قايتا شىقتى. بۇل رەتتە قاليبەك الدىدا ەمەس، ەلدىڭ ارتىنان سىلبىر باسىپ كەلەدى، ءوڭى دە سىنىڭقى. قاسىنداعىلاردىڭ سوزدەرىنە ارالاسىپ، بەتتەرىنە قاراپ تا قويمايدى. قاسەننىڭ ەسىك الدىنا كەلگەندە «جۇمىسىم بار ەدى» دەپ سىلتاۋراتىپ، قاسىنداعىلاردان ءبولىنىپ قالدى. الگىلەر ۇزاپ، ۇيلەردىڭ قالقاسىنا ءوتىپ كەتكەندە ول كۇيىنە ءتىل قاتتى:
- ءاي، قاسەن اعا، وسى جۇمىستان ابدەن تويدىم. جەرگە استىق شىقپاسا، العا ۇمتىلعان ادام بولماسا، قۇر كەۋدەنى سۇيرەگەندە نە تۇسەدى؟ ونىڭ ۇستىنە، وزىنە جانى اشىمايتىن قاي-قايداعى مۇندارعا قامقورلىق ەتىپ ارام تەر بولعانىمدى قاراشى! جو، جوق، كەتەمىن. ءبارىن سۇيرەيتىن تراكتورمىن با مەن؟
ول وسىلاي سىلكىنىپ، بارىنەن ءتۇڭىلىپ، ۋاز كەشىپ تۇر. ول كەتكەن سوڭ قاسەن ماساتتانا مۇرتىنان كۇلىپ، ماعان سىبىرلادى:
- انەۋ كۇنى راحىمباي اسقان الاياق، قۋ دەگەنىمدە جاتىپ كەپ ۇرىسقان ەدى، ءداۋ دە بولسا، سودان ۇيالىپ تۇرعان سياقتى.
قاليبەك شىنىندا قاتتى تۇڭىلگەن ەكەن، اقىرى ۋادەسىنە جەتتى. بەس– التى جىلدان سوڭ بولسا دا اۋىسىپ كەتتى. ونىڭ سوڭىنان كوپ كەشىكپەي مەن دە بۇرىنعى قىزمەت ورنىما باردىم. ءسويتىپ، راحىمبايمەن قوش ايتىستىق. سونىمەن بۇل اڭگىمە دە اياقتاماق ەدى، ءبىراق، كۇتپەگەن ءبىر وقيعا راحىمبايمەن قايتا كەزدەستىرگەندىكتەن، اڭگىمە دە ۇزارا ءتۇستى.
بۇل كەزدە قاليبەك ايماقتىق مەكەمەلەردىڭ بىرىندە بەلدى قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن. ءوزى كىشپەيىل، ءمانسابىن بۇلداپ جاتپايتىن ادام بولعاندىقتان، اۋىلداعى كەزىمىزدە دە ارالاس–قۇرالاستىعىمىز بار بولاتىن. ەندى وسى قالاعا كەلگەن سوڭ، ءتىپتى جاقىنداسىپ كەتتىك. بۇگىن دە جەكسەنبىنى بەتكە الىپ كەلىپ تۇرمىن. ەسىكتەن كىرە بەرگەنىمدە مەنى الدەنەگە دەگبىرسىزدەنە كۇتكەن جانداي تۇپكى ۇيدەن قاليبەك داۋىستادى:
- جاقانبىسىڭ، كەل، كەل!
- ءيا، كەلدىك، - دەپ كۇلدىم مەن ونىڭ الدىنداعى گازەت– كىتاپتارعا قاراپ، - ءوزىڭىز ۇيرەنۋدى مىقتى ۇستايتىن بولعانسىز با، قالاي؟
ول كوزىلدىرىگىن الىپ، ماعان ورىندىق نۇسقادى. وڭىنەن اشۋ ىزعارى بىلىنەدى.
- ءبىزدى ارتتا قالعان دەپ جۇرمەي مە ەل، - دەپ ول مەن جايلانىپ وتىرعان سوڭ بارىپ سوزىمە جاۋاپ بەردى، - ۇيرەنبەسەك بولا ما؟
الدە كىمگە وكپەسى بارداي قىڭىراتقىپ وتىر. مەن سونى بايقاپ، ءسوزدى باسقا جاققا بۇردىم:
- قالاي، دەنساۋلىعىڭىز ءتاۋىر مە؟
- نە ءتاۋىرىن سۇرايسىڭ، الىستا جۇرسەم دە، اۋىلداعىلاردىڭ قىجىرتۋىنان قۇتىلمادىم...
- قالايشا؟
ول ۇندەمەستەن الدىنداعى گازەتتى ماعان قاراي سىرعىتتى. مەن ەشنارسەنىڭ بايىبىنا بارا الماي، وعان ءبىر، گازەتكە ءبىر قاراپ، وتىرىپ قالدىم.
- مۇندا نە تۇر؟
- ءبارى دە وسىندا تۇرماي ما؟ - دەدى قاليبەك كۇيىنە سويلەپ، - مىنە، مىنا جەرىن وقىشى!
مەن وقي باستادىم.
«... ءونىم وسى بىرنەشە جىلدا بۇرىنعىدان ءۇش ەسە ارتتى. حالىق تۇرمىسىندا كورنەكتى جاقسارۋشىلىقتار بولدى. بايىرعى ‹بەستە قامتاماسىزداندىرىلاتىن وتباسىلار› ۇكىمەتكە الاقان جايماي، ءوزىن-ءوزى قامداي باستادى...» حابار مالىمەتى سول مەن تۇرعان اترەتتىكى ەكەن. حاباردى ەكى– ءۇش قايتارا وقىپ جىبەرىپپىن. كوڭىلىمدە ءبىر ءتۇرلى جىلى اعىن پايدا بولعانداي، جىميىپ قاليبەككە قارادىم:
- جاقسى حابار ەكەن.
قاليبەك مەنەن تۇڭىلگەندەي بولىپ، قول سىلتەدى:
- وسىدان تۇك ۇقپاي تۇرسىڭ با؟
ونىڭ مىنا قىلىعىنا اڭ–تاڭ بولدىم:
- اكاۋ، مۇندا وزگەشە نە تۇر؟
- سەنىڭ زيالىلىعىڭا بولايىن، - دەپ ىزالانىپ قالدى ول، - بۇل قاساقانا مەنى دارىتپالاپ جازىلعان حابار، ۇقتىڭ با؟ مۇنى جازعىزىپ وتىرعان ادامدى دا بىلەمىن.
- سوندا كىم؟
- باياعى جاقىپ، ول كوممۋناداعى كەزىمدە دە وزىنشە كاسىپتىك ءبىلىمىن بۇلداپ، مەنىمەن ۇزەڭگى قاعىستىراتىن، سىرتىمنان «كوتەرىلىس جاساۋشىلاردان ىقتاپ، قىزمەتتى مىقتى ۇستامادى، وندىرىستىك ءبىلىمى جوق» دەپ ايتقانىن تالاي ەستىگەنمىن. ەندى ءمانسابى وسكەن سوڭ بار تابىستى وزىنىكى ەتپەكشى عوي.
مەن ويلانا باس شايقادىم:
- اقساقال، وسى ارادا تىم اسىرەلەپ جىبەرىپ وتىرعان جوقسىز با؟
- سەنبەي تۇرسىڭ با؟ - دەپ ول بەتىمە اجىرايا قارادى، - جارايدى، وندا ەرتەڭ مەنىمەن بىرگە ءجۇر! وسى ءسوزىمنىڭ شىندىعىنا كوزىڭدى جەتكىزەيىن.
- مەيلى، ول دا بولسىن!
كەلىسىم وسى بولدى. سونىمەن ەرتەسى جولعا شىقتىق.
قاليبەك بۇگىن تىم قاتۋلى. انشەيىندەگى كىشىپەيىلدىگى مەن ءسوزۋارلىعى جوق. اينالاسىنا تاكاپپارلانا، سىزدانا قارايدى. بارا سالىپ ارىپتەسىن شەڭبەكتەپ، ءبۇرىپ كەتەتىندەي بەينە تانىتادى. ماشينا قالادان ۇزاپ العان سوڭ، مويىن بۇرىپ، ماعان جالعىز اۋىز ءتىل قاتتى:
- ول ارادا ءونىمدى ءۇش ەسە ارتتىرۋ مۇمكىن ەمەس، وسى وتىرىگىن اشساق بولدى.
- جارايدى.
ءسوز وسى عانا. قاليبەك قايتادان ءۇنسىز ءتۇيىلدى. قالىڭ قاتپارلى ماڭدايىن تىجىرا ءتۇسىپ، الىسقا قاراپ وتىر.
وسىلاي ءجۇرىپ وتىرىپ، ويعا العان جەرگە دە جەتتىك.
شىلدە كۇنى مىنا ءتۇس شاعىندا ءتىپتى قايناپ، شىجىپ تۇر ەكەن. ماشينا تەرەزەسىن اشىپ تاستاساق تا پىسىناپ، تەرلەپ بارامىز. ءبىر جاعىنان ءشول دە قىساپ تۇر. بايقايمىن، مەنەن گورى قىزىلى تولىقتاۋ قاليبەك ءتىپتى قينالعان سياقتى، ءالسىن– ءالى شىتىمەن بەتىن، موينىن سۇرتكىشتەپ، ەنتىگە دەم الادى.
- قالىكە، - دەدىم مەن وزىمە تانىس قىستاقتىڭ تۇسىنا كەلە بەرگەندە، - قازىر قىزمەتتەن تۇسەتىن ۋاقىت بولدى، كوممۋنادان ەشكىمدى تاپپايمىز عوي، وناندا وسى ارادان ءبىر شاي ءىشىپ الساق قايتەدى؟
قاليبەك بۇل ءسوزىمدى تەرىس كورمەدى:
- بولادى، قانە باستا!
ماشينانىڭ تۇمسىعىن قاسەندىكىنە بۇردىق. قاسەن ۇيدە ەكەن. ءبىز ەسىك الدىنا كەلىپ توقتاي بەرە، جۇگىرىپ شىعىپ، كوڭىلدەنە قارسى الدى.
- وي، بارەكەلدى. قالىكەڭ ەكەن عوي، ءوزىڭىز باستاپ كەلمەسەڭىز، جامان شالدى مىناۋ ۇمىتاتىن كورىنەدى.
قاليبەك تە باعاناعى تۇيىلگەن قالپىنان جادىراپ، قاسەنگە قالجىڭداپ جاتىر:
- ءوزىڭىز ءبىزدىڭ كەلەتىنىمىزدى ءبىلىپ، كۇتىنىپ وتىرعانسىز با، قالاي؟
- ە، كوڭىلدەگى ادامعا كۇندە كۇتىنىپ تۇرامىز، جامان ەمەس، شالىڭنىڭ كۇتىپ الار كۇيى بار.
وسىلاي ءازىل–قالجىڭمەن تەكەمەت توسەلگەن ءۇزىم سورەسىنىڭ استىنا كەلىپ وتىردىق. اپەكەم بالا–شاعانىڭ اماندىعىن سۇراي ءجۇرىپ شاي ازىرلەدى. شاي ۇستىندە وتكەن–كەتكەننەن اڭگىمە قوزعالدى.
- قازىر جاقسى عوي، ءيلايىم، وسىلاي بولا بەرسىن! - دەپ ريزاشىلىقپەن جەلپىنە سويلەدى جەزدەم، - بيىل استىق شىعىمى ءتىپتى ەرەسەن.
مەن ونى قىزىعا تىڭدادىم. قاليبەك بولسا ولاي ەمەس. قۇلاعى سوزدە بولعانىمەن، ويى باسقادا سياقتى. اندا–ساندا موينىن سوزىپ، داۋالدىڭ ارت جاعىنا قارايدى. مەن دە ونى تۇسىنە كەتتىم. ول ارادا راحىمبايدىڭ ءۇيى بار بولاتىن. ءبىراق، قازىر ول ءۇي كورىنبەيدى، ۇڭىرەيگەن جەر قازبانىڭ ورنى عانا جاتىر.
- راحىمباي كوشىپ كەتكەن بە؟ - دەپ جەزدەمە قارادىم، وسىعان قاليبەكتىڭ كوڭىل ءبولىپ وتىرعانىن ءبىلىپ.
- ءيا، اناۋ جوعارعى اق ءۇي سونىكى.
مەن ونىڭ ءسوزىن قاتە ەستىپ قالدىم با دەپ قايتالاي سۇرادىم.
- اناۋ اق ءۇي دەيسىڭ بە؟
مەنىڭ سوزىمە جەزدەم كۇلىپ جىبەردى. ۇنىندە بۇرىنعى راحىمبايدى جاقتىرمايتىن كەكەسىن جوق.
- ە، راحىمبايعا ونداي ءۇيدى قيماي تۇرسىڭ با؟
ەندى قاليبەك سوزگە ارالاستى:
- ۇيىم جاساپ بەرگەن شىعار؟
- جوق، ءوزى جاساعان.
قاليبەك ەكەۋىمىز ءبىر–بىرىمىزگە قاراستىق تا، ۇندەمەي قالىستىق... شاي ءىشىپ، از دامىلداعان سوڭ، قاليبەك ءوزىنىڭ اسىعىستىعىن ايتىپ، قاسەننىڭ رۇقساتىن الدى. بىلاي شىعا بەرە ول توسىن ءبىر كەڭەس باستادى:
- راحىمبايعا بارا كەتسەك قايتەدى؟
ماعان راحىمبايمەن كەزدەسۋ ءتىپتى قىزىق كورىندى دە، قۋانا قۇپتادىم:
- ءالى كۇن ەرتە عوي، بارايىق.
راحىمباي ءبىزدى قاسەننەن دە ارتىق قۇشاق جايا قارسى الدى. قاليبەكتىڭ قولىن قايتا–قايتا قىسىپ، نە ايتارىن بىلمەي، ىرسىڭداپ كۇلە بەردى. ءوز بويىندا ەش وزگەرىس جوق، باياعى سول القام-سالقام، قالىڭ بۋرىل ساقالدى راحىمباي يەگىن ءجيى سيپاپ، مىقىنىن قاسىپ قويادى. ال، وزگە جاعى كوپ وزگەرگەن. كوز الدىمىزدا قورا–قوپسىسىمەن كوپ–كورىم ءۇش اۋىزدى ءۇي تۇر، اۋلانى قورشاپ داۋال دا سوعىلىپتى. داۋال جاعالاپ بوي تالاسقان جاس شىنارلار ءتىپتى مول. ءوزى قازىر عانا ەگىسكە سۋ باستاپ كەلگەن سياقتى، بالاعى ءتۇرۋلى، ءۇستى-باسى باتپاق–باتپاق. مىنا كورىنىسكە تاڭ–تاماشامىز.
- ءاي، رەكە،- دەدى قاليبەك ۇيگە كىرگەن سوڭ، - اۋرۋدان ساۋىققانىڭىزعا كوپ بولدى ما؟
راحىمباي ونىڭ بەتىنە ىرجيا قارادى:
- ءيا، ءبىرتالاي بولدى، ءسىز كەتكەننەن كوپ كەشىكپەي–اق ساۋىقتىم.
- قانداي ەم ىستەدىڭىز؟
بۇل تۇستا ول كۇلىپ جىبەردى:
- ءدارىنى ايتاسىز با؟ مەنىڭ ءدارىم وزگە ەمەس، الگى ۇزىنتۇرا ءيتتىڭ ورنىنان قالعانى بولدى.
- قالايشا؟
- ول ءيت اترەتتى سۇلىكتەي سورىپ بولدى ەمەس پە. سوعان جەم بولۋ ءۇشىن ىستەۋدىڭ نە قاجەتى؟! مىنە ونىڭ كوزى جوعالىپ ەدى، ءبارى وزىمىزدىكى بولدى، ەندى بويداعى كۇشتىڭ ءبارىن شىعارامىن، - دەپ ءبىر توقتاپ، قاليبەككە قارادى، - سىزگە كوپ راقىمەت، جالعىز الگى ۇزىنتۇراعا شاماڭىز جەتپەگەنى بولماسا، جاقسى– اق ىستەدىڭىز عوي. قامقورلىعىڭىزدى مەن تۇر عوي، بالالارىم دا ۇمىتپاس.
قاليبەك تۇقىرا ءتۇسىپ، ويلانىپ وتىر. سالدەن سوڭ باسىن كوتەرىپ ەدى، كىرپىكتەرىندە جاس بار ەكەن.
- ءيا، ول ايتقانىڭىزدىڭ ءجونى بار، - دەپ راحىمبايدى قۇپتادى ول، - امال نە، ول كەزدە جاعدايدىڭ ءوزى سولاي بولدى عوي.
جولعا شىققانىمىزدا ول جۇرگىزۋشىگە قاراپ:
- ال، بالا، ەندى ۇيگە تارت، - دەدى.
- اۋىلعا بارمايمىز با؟
قاليبەك ىڭعايسىزدانا كۇلدى:
- باراتىن جۇمىستىڭ قالماعانىن ەندى ءوزىڭ دە ءبىلىپ تۇرعان شىعارسىڭ...
ماشينا جۇيتكىپ كەلەدى. قاليبەك ءبىر ءتاتتى قيالدىڭ شيىرىنا تۇسكەندەي، ءوز-وزىنەن جىميىپ قويادى. ءبىر ساتتە كۇرسىنە باس شايقاپ، وكىنە ءتىل قاتتى:
- اپىر-اي، سونشا جىل ءجۇرىپ، وسى راحىمبايدى تۇسىنبەگەن ەكەنمىن–اۋ!
مەن دە سول ويدامىن. باجايلاسام، وسى كەڭ دۇنيەنىڭ ءبىر بۇرىشىندا، ءبىزدىڭ تەرىمىز تامعان جۇپىنى دالادا جاساپ وتىرعان راحىمباي سياقتى ەلەۋسىز جانداردان ءۇمىت بار سياقتى...
اۆتورى
ورازقان احمەت
1985- جىل، ناۋرىز
