ورازقان احمەت: التىنىم مەنىڭ، اياۋلىم - تولعانىس
استانا. KAZINFORM - (2-ءبولىم)... مىنە، سودان تالايعا دەيىن جارىلىپ كەتەردەي بوپ قاقساعان ەكى شەكەمدى الاقاندارىممەن شەڭبەكتەي ءتۇسىپ، الدەقالاي ءبىر ويلاردىڭ سورابىن قۋالاپ تەنتىرەدىم-اۋ كەپ!
(باسىن وسى جەردەن وقي الاسىز) ءبىراق، ول ويلاردىڭ ۇشىعىنا شىعا الار ەمەسپىن. تاعى سۇرىنەم، تاعى اداسام. سودان دەمىم ءوشىپ، بولدىرايىن دەگەن ءبىر ساتتە، ايتەۋىر، ءبىر تاۋەكەلمەن ورنىمنان اتىپ تۇردىم. بۇلاردىڭ كوزىنەن وسىندايدا تاسا بولۋ كەرەك، سوسىن، بالكىم، بۇلار ءبىزدى دە، ءبىز جونىندەگى اڭگىمەنى دە ۇمىتادى... ونى-مۇنىلارىمىزدى جيناستىرىپ، ايەلىمدى سىبىرلاپ قانا وياتتىم.
− ال، جۇرەلىك ەندى!؟
ول دا سەرگەك جاتقانداي، باسىن تەز كوتەردى، ايتسە دە، از قاربالاستانىپ اينالاسىن سيپالاقتاي بەردى.
− ەربولات، ەربولات!
مەن تاعى دا ۇرەيلەنە سىبىرلاپ قالدىم.
− ەربولات بار، مىنەكي، ۇندەمەي تەز ءجۇر!
ول مەنى تۇسىنە قويدى، سودان ەكەۋىمىز ۇرى جۇرىسپەن قاتارلاسا باسىپ دالاعا شىقتىق. ەشكىمنىڭ بايقاماعانىنا قۋانعانداي بوپ، سۇپ-سۋىق جەلگە بەتىمدى توسىپ القىنا بەردىم.
دالا ءالى دا قاراڭعى ەكەن، ەلەكتر جارىعىندا قاتار-قاتار اۆتوبۋزدار سۇلباسى سوزىلا تۇسەدى. اينالادان قىبىر-جىبىر ەرتەڭگى تىرلىك بەلگىسى بايقالادى. ءبىز جاعالاپ كەپ ءبىر ساتتە ءوزىمىز وتىراتىن اۆتوبۋزدى ارەڭ تاپتىق. ءوزى ەرتەرەك جولعا شىعاتىن ءتارىزدى، موتورى گۇرىلدەپ وت الىپ تۇر. جۇرگىزۋشى كولىگىنە شىعىپ-ءتۇسىپ الدەبىردەمەلەرمەن قاربالاستانىپ ءجۇر. مەن وعان جاقىنداپ كەلىپ، مۇقتاج ادامنىڭ جالىنىشتى اۋەنىمەن اقىرىن عانا:
− سۇيدىڭگە باراتىن كولىك وسى ما؟− دەدىم. كولىك ماڭدايشاسىنداعى جازۋدى كورىپ تۇرسام دا، سولاي سۇرادىم.
اناۋ موينىن بۇرىپ، بىزگە ۇڭىلە قارادى.
− ءيا، وسى، ءبىراق، قازىر جۇرمەيمىن.
امالسىزدىقتان بولۋ كەرەك، داۋىسىم جاۋراعان ادامدىكىندەي قالتىراپ شىقتى.
− وندا قاشان جۇرەسىز؟
اناۋ ەندى مويىن بۇرماستان جاۋاپ بەردى.
− جارىم ساعاتتان سوڭ.
مەن نەگە ەكەنى، ءوز-وزىمنەن قۋانا دابىرلادىم.
− وندا كولىككە شىعىپ وتىرىپ الساق قايتەدى؟
جۇرگىزۋشى جانە دە بەتىمىزگە ءۇڭىلدى دە، باسىن يزەگەندەي بولدى.
− تىم ەرتە كەلىپ الىپسىڭدار، مەيلى، الدىن الا شىعىپ وتىرامىز دەسەڭدەر، وتىرىپ الىڭدار. ءبىراق، كولىك ءىشى ءالى جىلىعان جوق، مۇزداپ قالاسىڭدار ما ەكەن!؟
مەن قۋانا دابىرلادىم.
− جوق، مۇزدامايمىز، كيىمىمىز جىلى...
جۇرگىزۋشى ەندى جولاۋشىلارعا جاسايتىن مامىلەمەن قولشىراعىن جاقتى.
− قانە، قانە بەلەتتەرىڭ؟
مەن اپىل-عۇپىل الاقانىمدا تۇرعان ەكى بەلەتتى وعان ۇستاتا قويدىم.
اناۋ بەلەتتەردى اۋدارىپ-توڭكەرىپ قاراپ-قاراپ الدى دا، قولىن سىلتەدى.
− ەڭ سوڭعى قاتاردىڭ سول جاعىنا جايعاسىڭدار!
سونىمەن ەسىككە تالاسقان ەشكىم بولماسا دا، ءوز-وزىمىزدەن اپتىعىپ قاتارلاسا ۇمتىلدىق. ءبىر-ءبىرىمىزدى دەمەپ-سۇيەپ ءجۇرىپ كولىككە شىقتىق. سول قاربالاستىقتان جازباعان بەتىمىزدە، نارسە-كەرەگىمىزدى ورىندىق استىنا نىعارلاپ-نىعارلاپ جىبەرىپ، وتىرا-وتىرا كەتتىك. ەربولات شەشەسىنىڭ قۇشاعىندا جاتىر. مەن اينالا قاراڭعى بولسا دا، وعان ۇڭىلە ءتۇسىپ، ءبىر بۋلىققان وكسىك ۇنمەن اقىرىن كۇڭكىلدەدىم.
− قارعام، ەندى سەن دە بىزبەن بىرگە ۇيگە باراتىن بولدىڭ، ول ارادا ءبىزدى گۇلبادان تاتەڭ مەن ۇلكەن اجەڭ كۇتىپ تۇر...
ايەلىم مەنى ارمەن يتەرگەندەي بولدى.
− تىنىش، ءۇنىڭدى شىعارما!
مەن تەز ەس جينادىم. ءتىپتى ۇيالىپ تا قالعاندايمىن. ءيا، بوساماۋىم كەرەك، ەشكىمگە سىرىمىزدى شاشپاۋىمىز كەرەك. وسى ويمەن ورىندىققا شوگىپ ءۇن-ءتۇنسىز وتىردىم دا قالدىم. ءبىر ساتتە اۆتوبۋز اۋزى-مۇرنىنان شىعا جۇرگىنشىنى لىق تولتىرىپ الدى دا، ىڭىرانىپ-ىڭىرانىپ قويىپ جولعا شىقتى. ايتەۋىر، بىزگە نازار اۋدارعان جان بولمادى، جەرگە ابدەن جارىق تۇسكەن ءبىر ارەدىكتە جاقىنداۋ وتىرعان ءبىر ايەل ءوز-وزىنەن مويىن بۇرىپ:
− مىنا بالا ەمشەك ەمبەي مە؟− دەپ قالىپ ەدى، ايەلىمنەن بۇرىن مەن جاۋاپ بەردىم.
− ەمشەك ەمبەيدى، باعانا تاماققا تويعان، ۇيىقتاپ جاتىر،− دەدىم.
اناۋ ريزالىقپەن شۇلعىپ قالدى.
− نەتكەن جايلى بالا، شىققاننان بەرى ءبىر قىڭق ەتكەن جوق!
مەن جانە يزەكتەدىم.
− ءيا، ءيا، سولاي.
بۇدان وزگە ەش وقيعا تۋعان جوق. سودان ءبىر قىلكوپىردىڭ ۇستىندە تۇرعانداي ءوز-وزىمىزدەن قىلپىلداۋمەن ءجۇرىپ، ايتەۋىر ءبىر ساتتە سۇيدۇنگە دە جەتتىك. «ءۇھ» دەپ اۆتوبۋزدان تۇستىك. ءبىراق، جانە دە قاربالاستىقتان ايىققامىز جوق، ۇيگە جەتۋ ءۇشىن تاعى وتىز شاقىرىمنان استام جول بار. ونىڭ ۇستىنە، قاتىناس دەگەن اتىمەن جوق، سوندىقتان تىنىستاۋعا ءدات ەتپەستەن پوچتاحاناعا قاراي جونەلدىك. تۋىستارعا حابار جونەلتپەكپىز. ءجۇرىسىمىز تىم توسىن، الدەبىرەۋدەن قاشقانداي، الدەبىرەۋدى قۋعانداي ءبىر اسىپ-ساسقان الەتتە كەلە جاتقان ەدىك، پوچتاحاناعا انە-مىنە جەتە بەرگەنىمىز سول، تاپ قاسىمىزدان الدەكىمنىڭ داۋىستاپ قالعانى.
− ءاي، قايدا باراسىڭدار؟
جالت قاراسام، وسى اراداعى قازاق ورتا مەكتەپتىڭ مۇعالىمى دوساي اعامىز ەكەن. ءبىر اۋىلدىڭ تۋماسىمىز، ونىڭ ۇستىنە مەنىڭ اعامنىڭ بىرگە وقىعان ساباقتاسى. سول سەبەپتەردەن ءبىزدى كورىپ داۋىستاپ تۇر ەكەن. سول ساتتە كوزىمنەن جاستىڭ ىرشىپ كەتكەنى. ءوز-ءوزىمدى ۇستاۋ دەگەن جايىنا قالدى، دوساي اعامدى قۇشاقتاي الىپ، ءۇن ساپ جىلاپ كەتىپپىن. سۇراۋىنا جاۋاپ تا قايتارا الماستان، ەكى كۇننەن بەرى سىرتقا شىعارا الماي قور بولعان كوز جاستى توكتىم-اۋ كەپ!
دوساي اعامىز ءبارىن تۇسىنە كەتتى. تەز ۇمتىلىپ ايەلىمنىڭ قۇشاعىنداعى بالانى الدى دا:
− ال، جۇرىڭدەر!− دەپ الدىعا ءتۇسىپ تۇرا جونەلدى.
دوساي اعامىز سول جۇرگەننەن ءجۇرىپ وتىرىپ، ەش مۇدىرمەستەن ءبىزدى ۇيىنە باستاپ كەلدى. ەربولاتتى دا دالا-تۇزگە تاستاعان جوق، ەپپەن اپارىپ دالان ءۇيدىڭ تورىنە جاتقىزدى، سوسىن، بىزگە ءتور ءۇيدىڭ ەسىگىن اشتى.
− ال، ۇيگە كىرىڭدەر!
الدىمىزدان ەندى جەڭگەمىز ۇمتىلدى.
− ويباي-اۋ، مۇزداپ كەتىپسىڭدەر عوي، بىلاي، مەشكە جاقىن وتىرىڭدار!− دەپ قامقورلىق پەيىل اڭعارتىپ جاتىر.
بەتىمدى وت جىلۋى شارپىپ ءوتتى. تالايدان بەرى اداسىپ قالعان دوس پەيىلدەر جارق ەتىپ الدىمنان شىعا كەلگەندەي بولدى. كوڭىلىم تاعى دا بوساپ سالا بەردى. ءبىراق، جىلاي المادىم، تىزە بۇگىپ تە وتىرا المادىم. ارينە، بۇل سوڭعى بەكەتىمىز ەمەس، جانە دە باساتىن ۇزاق-ۇزاق جول جاتىر. كولىك ىزدەۋىم، اۋىلعا تەلەفون جالعاۋىم كەرەك. كوتەرگەن ونى-مۇنىمدى بوساعاعا قويا سالىپ تۇرا جونەلدىم. مەنىڭ اسىعىس قيمىلىمدى دوساي اعامىز تاعى دا قالت جىبەرمەدى بىلەم، مەنىڭ سوڭىمنان ءۇن-ءتۇنسىز ول دا ىلەستى. بەتالىسىمىز جانە سول پوچتاحانا، كەيدە مەن وزىپ، كەيدە دوساي اعام وزىپ جۇگىرە باسامىز. ءبىراق، تاعى دا پوچتاحاناعا جەتىپ ۇلگىرمەدىك، الدىمىزدان ۇستىندە جۇگى بار ءبىر كولىكتىڭ وتە بەرگەنى سول، دوساي اعام قۋانا داۋىستاپ جىبەردى دە:
− ءاي، مىناۋ ساربۇلاقتىڭ كولىگى، بۇراتالاداعى قىستاۋدان ءبىر اۋرۋ مالشىنىڭ وتباسىن كوشىرىپ كەلە جاتىپتى. كەشە كەشتە جۇرگىزۋشىسىنە جولىققام، «تاڭەرتەڭ شيپاحانانىڭ ءبىراز ءدارى-دارمەگىن باسىپ الامىز دا جۇرەمىز» دەگەن، مەنشە، سەندەر ءۇشىن تاپ وسى كولىك ىڭعايلى، بول، تەز، وسىعان سويلەسەيىك!− دەپ ەلپىلدەي جونەلدى. مەن دە ەكى سوزگە كەلمەي:
− سويتەيىك، سويتەيىك،− دەپ دەلبىرەك قاقتىم. سونىمەن كىلت بۇرىلىپ الگى كولىكتىڭ ارتىنان جۇگىردىك. دوساي اعانىڭ ايتقانىنداي-اق، ءبىر ۇلكەن اۋلادا(بالكىم ءدارى-دارمەك ساقتاۋ قويماسى بولۋ كەرەك) الدەكىمدەر ماناعى كولىككە الدەبىر قاعاز جاشىكتەردى تيەپ جاتىر ەكەن، بىرنەشە ادام ونىڭ اينالاسىندا قاراپ تۇرىپتى. ءبىز ۇستىنە اسكەرلەردىڭ سارى ىشىگىن كيگەن كوممۋنانىڭ ورىنباسار باستىعى حالەلدى انادايدان تانىدىق تا، سوعان قاراي بەتتەدىك. ءبىراق، مەن ءوز-وزىمنەن تارتىنىپ ساياقتاي بەردىم دە، دوساي اعامىز العا وزدى. ەش بوگەلمەي حالەلدىڭ قاسىنا باردى. قول بەرگەندەي بولدى، سوسىن، سول اسىعىس بەينەسىن بۇزباستان ءبىر جۇمساق اۋەندە:
− قازىر جۇرگەلى تۇرسىزدار ما؟− دەدى.
حالەل ەرىنگەندەي بوپ باسىن سامارقاۋ يزەدى.
− ءيا، قازىر جۇرەمىز.
دوساي اعامىز جانە سول جۇمساق اۋەنمەن ىلگەرلەي ءتۇستى.
− مەنىڭ ءبىر-ەكى تۋىسىم بار ەدى، الا كەتسەڭىزدەر قايتەدى؟
اناۋ تاسىراڭ ەتىپ جالت قارادى.
− جۇگى بار ما؟
− جوق.
باستىق باس شايقاۋعا امالسىز قالعانداي از ىڭىرانىپ بارىپ، دوساي اعاعا شىتىنا قارادى.
− ول تۋىستارىڭ قايدا؟
− ۇيدە ەدى.
باستىق شادىراڭ ەتتى.
− وندا تەز كەلسىن، توسىپ تۇرا المايمىز!
دوساي اعا العىسىن ايتىپ ءيىلىپ-بۇگىلگەن بولدى.
− راقىمەت سىزگە، راقىمەت!
باستىق ونداي ارزان العىستى الىمسىنبادى ما قالاي، دوساي اعانىڭ بەتىنە سالقىن قاباقپەن ءبىر جالت قارادى دا، بۇرىلىپ كەتتى. ءبىراق، دوساي اعامىز ونىڭ كەردەڭ مىنەزىن ەلەگەن جوق، تاعى دا سول قاربالاستانعان قالپىندا ماعان بەت بۇردى. اسىعىس-ۇسىگىس سىبىرلادى.
− ال، تەز بارىپ كەلىندى ەرتىپ كەل، مەن وسى ارادا تۇرا تۇرايىن، ايتپەسە مىنالار ۋادەدە تۇرماي ءجۇرىپ كەتەتىن سەكىلدى...
ويباي-اۋ، دوساي اعامىز قاۋىپتەنگەن جەردە مەن قاراپ تۇرايىن با، «ەكى وكپەنى قولعا الىپ» دەگەندەي شىبىن-شىركەي جونەپ بەردىم. ايەلىم دە ەندى عانا داستارقان باسىنا وتىرعان ەكەن، وعان قارايىن با، ەسىكتەن كىرە بەرە ەتەگىنە وت ىلىنگەن ادامداي دەگبىرسىزدەنە داۋىستادىم.
− بول، بول، جۇرەلىك ەندى!
ايەلىم دە ءۇن شىعارماستان ورنىنان قارعىپ تۇردى. اسىعىستىققا ابدەن ماشىقتانىپ العان با قالاي، سودان مىنە تاعى ءبىر جارىس باستالعانداي بوپ قاتارلاسا زىمىرادىق. سول جۇرىستەن تانباعان بەتىمىزدە كەپ، ءوزىمىز سەكىلدى ەنتىگىپ، انە-مىنە جۇرگەلى تۇرعان الگى كولىككە جارماسا بەردىك. دوساي اعاعا «قوش» دەپ ۇلگىرمەدىك...
كولىك ۇستىنە شىققاندا عانا بايقادىم، كۇن قاتتى اياز ەكەن، اسپاندى الدە بۇلت، الدە تۇمان، ايتەۋىر ءبىر اق مۇنار تۇمشالاپ الىپتى. قىزىل ۇسكىرىك بەت قاراتپاي وڭنان دا، سولدان دا ۇيتقىپ تۇر. توزعاندىقتان بولۋ كەرەك، شاپانىمنىڭ ماقتاسى ەتەككە قاراي سىرعىپ كەتكەن ەدى، سونى جوندەتۋگە مۇرسام تيمەي جۇرگەن، مىنە، قازىر اياز شىركىن سول جالاڭ، قورعانسىز تۇستى تابا قويىپ، سۋىق دەمىمەن قارىپ-قارىپ وتەدى. امال نە، ءتىسىمدى تىستەپ وعان دا شىدادىم. ەربولاتىمدى كەۋدەمە قىسا ءتۇسىپ، يكەمسىز ەرنىمدى ارەڭ-ارەڭ جىبىرلاتىپ، ءوز-وزىمنەن كۇڭكىلدەدىم.
− بولاتىم، مىنە، مىنە، ۇيگە دە كەپ قالدىق!
سونىمەن اق بورانداتقان كولىكتىڭ ۇستىندە قالشىلداعان بەتىمىزدە ۇيگە دە جەتتىك. ابىروي بولعاندا، ايتەۋىر ۇسىكتەن امان ەكەنبىز. جول-جونەكەي تۇپ-تۋرا ەسىگىمىزدىڭ الدىنا كەپ كولىكتەن تۇستىك. دوساي اعامىز حابارلاپ قويعان ەكەن، باۋىر-تۋىسىم تۇگەل جينالىپ تۇرىپتى. شەشەڭ ەكەۋىمىزدى ءبارى قورشاپ، قاۋمالاپ كەتتى. سول ساتتە، سەن توپتى بۇزىپ-جارىپ ىلگەرلەمەك بوپ داۋىستاپ جىبەردىڭ:
− بىلاي تۇرىڭدار، مەن ەربولاتتى كورەمىن!
تۋىستارىڭ ءبارى دە ساعان جول اشتى، سەن ەنتەلەي كەلىپ، مەنىڭ قۇشاعىمداعى ەربولاتتى وراعان كورپەنى جۇلقىلاپ تۇرىپ:
− اكە، اكە، ەربولاتتى كورەيىنشى؟!− دەدىڭ.
مەن نە دەرىمدى بىلمەي ساسقالاقتاپ قالدىم. سول ساتتە ۇلكەن اجەڭ كەپ سەنى باۋىرىنا باستى.
− ءيا، ۇيگە كىرگەن سوڭ ەربولاتتى ەكەۋىمىز دە كورەمىز...
مىنە، سول مۇزداعان بۇرسەڭ قالپىمىزبەن دودەگەسىنە قىراۋ تۇرعان سۋىق ۇيىمىزگە باس سۇقتىق. اجەڭ ەربولاتتى مەنىڭ قۇشاعىمنان الىپ، توسەكتىڭ ۇستىنە قويدى. ونان سوڭ قالتىراعان قولدارىمەن ەپتەپ قانا وراۋىن شەشتى. ەربولات سونداي ءبىر سۇيكىمدى، سۇلۋ قالپىمەن جاتىر ەكەن. ۇلكەن اجەڭ ونىڭ بەتىنە بەتىن باسىپ، ءۇن ساپ جىلاپ جىبەردى.
− قۇلىنىم-اي، سەنى ۇيگە بۇلايشا كەلەدى دەپ ويلاماعان ەدىم!
سوندا سەن بىرەسە ەربولاتقا، بىرەسە ۇلكەن اجەڭە جالتاقتاپ تۇردىڭ دا قالدىڭ. مەنىڭ دە جىلاۋعا شامام كەلەر ەمەس، نەگە دەسەڭ، مىنا ۇلى انامىز، ءبىز ەمەس، اۋەلى سەنىڭ ۇلكەن اكەڭ دۇنيەگە كوز اشقاندا دا ەڭ الدىمەن قۋانىپ، دۇنيەدەن وتكەندە وسىلايشا جىلاعان كىسى. بۇل كىسىنىڭ ومىرلىك ۇستانىمى سول − ءوز ۇرپاعىنىڭ كوز جاسىن كورگىسى كەلمەيدى. مىنە، سوندىقتان بۇل كىسىنىڭ الدىندا ءبىز جىلاي المايمىز، بوساي المايمىز. مىقتى، مويىماس بەينەمەن كورىنۋگە تىرىسامىز. سودان ءبىر ساتتە ۇلكەن اجەڭ وكسىگىن باسىپ، كوز جاسىن كيمەشەگىنىڭ ۇشىمەن ءسۇرتتى. سوسىن، اسا ءبىر كىنالى ادامداي تومەنشىكتەپ، بەتىمەن جەر باسقانداي بوپ تۇرعان شەشەڭ ەكەۋىمىزگە كەزەك-كەزەك قاراپ الىپ، اۋىر-اۋىر كۇرسىنىپ جىبەردى دە:
− ءاي، قاراقتارىم، وتپەيتىن ءومىر، ولمەيتىن جان جوق، جانىمدى تەك ەربولاتىمنىڭ بەتىن كورمەي قالامىن با دەگەن ۋايىم مازالاعان ەدى. مىنەكي، قارعامدى دالاعا تاستاماي الدىما الىپ كەلدىڭدەر، سەندەردىڭ وسى ەڭبەكتەرىڭ ءۇشىن باتامدى بەرەمىن: كوپ جاساڭدار! ءيا، ەربولاتىم ءوز اتا-بابالارىنىڭ قاسىندا جاتاتىن بولدى، مەن ءۇشىن بۇل دا قۋانىش!..
اجەڭ وسى ءسوزدى ايتىپ جانە ەگىلدى. ارينە، داۋىس شىعارا الماساق تا، ىشتەي ءبارىمىز دە ەگىلدىك.
سودان تاعى سول ۇلكەن اجەڭنىڭ بۇيرىعىمەن ەش ايال بولماستان ەربولاتتى اتا-بابالارىنىڭ قاسىنا جەتكىزۋ ءۇشىن الا جونەلدىك. كۇن باتا قايتا ورالدىق. سەن ءبىزدى تاعى دا سول ەسىك الدىنان قارسى الدىڭ، ءبىراق، ءبىر عاجابى، وسى بىرنەشە ساعات ىشىندە سەن ەسەيىپ، كوپ نارسەنى ۇعاتىنداي بوپ قالىپسىڭ. مەنەن «بولات قايدا» دەپ سۇراعان جوقسىڭ. ونىڭ ورنىنا باياعى ءوزىم سەكىلدى ءبىر كىنالى كوزقاراسپەن جاۋتاڭداي بەردىڭ. ۇندەمەگەن قالپىڭدا ساۋساقتارىمدى قىمتي ۇستاپ، ۇيگە قاراي تىمپىڭ-تىمپىڭ باستىڭ. ەكەۋىمىز سول قول ۇستاسقان بەتىمىزدە ۇيگە كىردىك. ەكى ءبۇيىرى قىزارعان قارا مەش تىرلىك بەلگىسىن تانىتىپ دۇرىلدەپ تۇر. مەش ۇستىندەگى قارا شاۋگىم دە الدەنەگە اسىققانداي بوپ قاقپاعىن ساقىلداتا اشىپ-جاۋىپ ەنتىگە تۇسەدى. بەتىمدى ءبىر جىلىلىق سيپاپ وتكەندەي بولدى. سول-سول ەكەن، توڭعانىمدى دا، قارنىمنىڭ اشقانىن دا سەزدىم. ەكى اياعىمدى باسىپ تۇرۋعا شامام جوقتاي، مەش قاسىنا سىلق ەتىپ قۇلاي كەتتىم.
اجەڭ ءوز ۇيىندە، ءبىزدى مازالاعىسى كەلمەي اۋاشا تاستادى. سودان ۇشەۋىمىز شوشايعاننان شوشايىپ شايىمىزدى ىشتىك تە، ۇيقىعا باس قويدىق. سەنى الدەقالاي ءبىر قورقىنىش سەزىمى بيلەدى مە قالاي، ءتۇن بويى مەنى قۇشاقتادىڭ دا جاتتىڭ. ۇيقىڭ جانە سونداي سەرگەك، قيمىلداپ قالسام ويانا كەتەسىڭ. مەنەن دە ايرىلىپ قالاتىنداي جان-جاعىڭدى سيپالاپ: «اكە-اكە» دەپ مازالاناسىڭ. سول ساتتەگى داۋىسىڭ ماعان ەربولاتتىڭ داۋىسى بوپ ەستىلەتىن. اسىعا ۇمتىلىپ: «مىنە، مەن بارمىن» دەپ سەنى قۇشاقتايتىنمىن.
مىنە، ول كۇندەر دە ارتتا قالدى. ءتىرى جانعا تىرشىلىك كەرەك، ءبىز جانە سول ءوندىرىس اترەتىنىڭ پايداسى از قىبىر-قىبىر جۇمىسىنا جەگىلدىك. جاياۋ-جالپى اتىزعا قي تاسيمىز. ارينە، بۇل جەڭىل جۇمىس سانالادى. سوندىقتان مەنى بۇل جۇمىسقا كوپ جەگىپ قويعان جوق، باس-اياعى ءۇش-ءتورت كۇننەن سوڭ-اق ۇلكەن اترەت باستىعى ءوزى ارنايى كەپ، مەنى تيرمەننىڭ مۇزىن شاعىپ تۇرۋعا بۇيىردى. مىناداي ايازدا سۋ ىشىنە ءتۇسىپ، مۇز شاعۋعا ەشكىمنىڭ دە بارعىسى كەلمەيتىنى بەلگىلى. ال، مەن بولسام بۇيىرعان جۇمىستان باس تارتپاي، قولدىڭ سىلتەنگەن جاعىنا قاراي جونەپ بەرەتىن اداممىن. انشەيىن ىڭعايى كەلىپ تۇر. سودان الگى باستىق كەلدى دە، انا-مىناعان قاراتپاستان ەرتە جونەلدى. وزگەلەر قالاي ويلاسا ءوز ەركى، ال، مەن بۇل جۇمىستى تيتتەي دە اۋىر كورمەدىم. ءتىپتى، ءوز قالاعانىم تابىلعانداي قۇلشىنا ۇمتىلدىم. نەگە دەسەڭ، بۇل ارادا ازداپ دەسەڭ دە كىرىم بار، كەي-كەيدە شاش-ەتەكتەن دەگەندەي پايدا دا تۇسەدى. سول سەبەپتى ەسەپتەلەتىن ءنومىر دە جوعارىلاۋ بولادى.
ونىڭ ۇستىنە، پەندەلىك تە ىنتالاندىرىپ تۇر. نەگە دەسەڭ، «ساپتاياقتا جۇعىن قالادى» دەگەندەي، ەپتەپ-سەپتەپ وزىڭە ۇن-پۇن، اناۋ تاۋىعىڭ مەن قويىڭا ازداپ جەم-پەم تاباسىڭ. ونى دا ۇرلاپ-جىرلاپ جۇرمەيسىڭ، اناۋ تاستاردى اۋدارىپ تىسەگەن ساتتەردە اقىرىن سىپىرىپ-سىپىرىپ دوربالاپ الاسىڭ. انەكي، تالايدان وسى تيرمەنمەن الىسقان اناۋ ەكى قاريانىڭ ءىشى ءتاپ-ءتاۋىر مايلانىپ قالعانى جىلتىراعان وڭدەرىنەن بەپ-بەلگىلى بوپ تۇر. ءبىراق، شىنى كەرەك، ولار مەنى ونداي پايدا ماڭىنا جولاتپادى، ەرتەلەتە كەلىپ تيرمەننىڭ شاناعىنا قاتقان مۇزداردى شاعىپ بەرەم، ونان سوڭ كۇن بويى توعان جاعالايمىن. ارينە، بەكەر جاعالامايمىن، قاي ارادا توعاندا مۇز قاتسا، سوعان كەپ شۇيلىگەم. سودان ءۇستى-باسىم مۇزبەن سىرەسىپ ۇيگە قايتام. بۇل كورىنىسكە وزگەلەر قىنجىلا قاراعانىمەن، ءوزىم ءتىپتى، ەلەمەيمىن. تاپ وسىلاي ازاپتانىپ جۇرسەم كوڭىلىم تىنىشتالاتىن سەكىلدەنەدى. ونى دەسەڭ، ءتىپتى، ەشنارسەنى ويعا الماي شارشاپ كەپ جىعىلۋ راحاتتاي بىلىنەدى. سول ءۇشىن دە ماعان كەرەگى وسىنداي ءبىر ارىپ-شارشايتىن اۋىر جۇمىس بولدى. سەن ءار كۇنى مەن وسىنداي قينالىپ، وسىنداي شارشاپ ورالعانىمدا، جۇگىرىپ كەپ قۇشاقتاي الۋشى ەدىڭ. مىنە، سول ساتتە مەنىڭ مۇزداعان دەنەم ءوز-وزىنەن جىلىنىپ سالا بەرۋشى ەدى.
ءيا، ءبىز وسىدان كەيىن ەربولات جونىندە اڭگىمە قوزعامايتىن بولدىق. شەشەڭ كيىمدەرىن، ويىنشىقتارىن كوز كورمەس جەرگە تىعىپ تاستادى. مەنىڭ كوزىمنەن تاسا ەتتى. ءبارىمىز ونى ۇمىتقان كەيىپكە ەندىك. ايتكەنمەن امال نە، ءبىر-بىرىمىزدەن سىرىمىزدى جاسىرا الماي قالىپ تا جۇردىك. ەڭ اۋەلى مەن ەكى ءسوزىمنىڭ بىرىندە ونىڭ اتىن اتاپ قالاتىندى شىعاردىم. شەشەڭ عوي كۇندىز بىلدىرمەگەنىمەن، ۇيىقتاعان كەزدە سىر ءبىلدىرىپ قويدى. ەكەۋىمىز ءالى ۇيىقتاماعان ءبىر ارالىقتا، شەشەڭنىڭ كوزى ءىلىنىپ كەتكەنى سول، «ەربولات، ەربولات» دەپ قۇشاعىن جايىپ ورنىنان اتىپ تۇردى. ەكەۋىمىز ەشنارسە بىلمەگەن بوپ كورپەمەن باسىمىزدى بۇركەي بەردىك. شەشەڭ باسىن كوتەرىپ از وتىرىپ بارىپ، وكسىپ-وكسىپ جىبەردى دە، جاستىققا قايتا باس قويدى.
ال، سەن ءىنىڭدى بارىمىزدەن كوپ ويلادىڭ، ويتكەنى، اناۋ ويىنشىق ساقتايتىن قوبديشاڭنان ۇنەمى ۇل بالا كەيپىندەگى ءبىر قۋىرشاق ۇزىلمەيتىن ەدى. ءبىز ۇيدەن قالاي شىقتىق سولاي، سەن سونى تاۋىپ الا قوياتىنسىڭ. بەكەر تاۋىپ المايسىڭ، «ەربولات، ەربولات» دەپ اتىن شاقىرىپ ءجۇرىپ تاۋىپ الاتىنسىڭ. سوسىن، ونى الدەبىردەڭەگە سۇيەپ وتىرعىزا قوياسىڭ دا، سونداي ءبىر باسەڭ ۇنمەن سىبىر-كۇبىرگە كوشەسىڭ. كەيدە كۇلىپ، كەيدە جىلاپ تا الاسىڭ. سەنىڭ وسىنداي ءبىر قىزىقتى ءساتىڭدى بۇزعىمىز كەلمەي كەي-كەيدە دالادا اينالسوقتاپ تا قالاتىنبىز.
ءبىر كۇنى سەنى ەركىن ويناپ السىن دەگەن ويمەن ەسىك الدىندا قار كۇرەپ ءجۇر ەدىم، الدەكىم داۋىستاپ قالدى. تەزىرەك ءبىر جۇمىسقا بارۋىمدى تاپسىردى. سودان قالىڭىراق كيىم كيىپ الۋ ءۇشىن اسىعا باسىپ ۇيگە كىردىم. سەن ەندى عانا ەربولاتپەن اڭگىمەلەسە باستاعان ەكەنسىڭ. مەنى كوردىڭ دە، قۇپياڭ اشىلعاننان قورىقتىڭ بىلەم، باج ەتىپ جىلاپ جىبەردىڭ. مەن ەشنارسەنى كورىپ-بىلمەگەن ادامداي سەنى ازەر ۋاتتىم. مىنە، سولاي، ەربولات ءبىزدىڭ ەسىمىزدەن تالاي ۋاقىت، تاپ ءبىر جارىم جىلدان سوڭ سەن ءبىر ءسىڭلىلى بولعانعا دەيىن شىققان جوق ەدى...
قىسى بىزگە سونشاما جايسىز تيگەن بۇل جىلدىڭ كوكتەمى تىم شۋاقتى بولدى. ەكى قويىمىز تۋىپ الدى. شەشەڭ قوزىلاردى اۋىزعى بولمەگە كوگەندەپ قويىپ، ءار كۇنى تاڭەرتەڭ سول قويلاردى ساۋىپ الاتىن. سونىڭ ارقاسىندا ۇلكەن اجەڭنىڭ شايعا قاتىعى ءۇشىن كورىنگەنگە اياق كوتەرە جۇگىرمەيتىن بولدىق. ول-ول ما، اناۋ التى-جەتى تاۋىعىمىزدىڭ جۇمىرتقالارىن يتكە، قۇسقا جەم قىلماي، اڭدىپ ءجۇرىپ ءوزىمىز تەرىپ اپ جۇردىك. ونى شەشەڭ ەكەۋىڭ اندا-ساندا ساتىپ، تيىن-تەبەنگە قارىق بوپ جۇردىڭدەر...
مامىردىڭ سونداي ءبىر جانعا جايلى كۇندەرى سەنى جارمەڭكەگە ەرتىپ بارعانىم كۇنى بۇگىنگىدەي ەسىمدە. اۋەلدە جارمەڭكە اشىلاتىنىن سەن دە، مەن دە بىلمەگەن ەدىك، ونى شەشەڭ ەستىپتى. ايەلدەر جۇرگەن جەردە حابار-وشار جەردە جاتسىن با، جۇمىس ۇستىندە ءبىر ايەلدەن ەستىپتى. سودان ۇيگە كەلە سالدى دا، توسىن ءبىر مىنەز تاۋىپ، ماعان بۇيىرىققا بەيىم ءبىر ءوتىنىشىن ايتتى.
− اناۋ مال فەرمانىڭ قاراعاشىندا جارمەڭكە اشىلىپ جاتىپتى، سوعان سەن مىنا گۇلباداندى ەرتىپ بارىپ كەلسەڭ قايتەدى،− دەدى.
مەن جانە دە سول جيىن-توپتان قاشقالاقتايتىن ادەتىممەن باس شايقاپ:
− قالتادا اقشا بولماعان سوڭ قۇر بەكەر كوز قىزارتىپ نە بار،− دەپ شەگىنشەكتەي بەرىپ ەدىم، شەشەڭ جانە قيىلدى.
− مىنا گۇلبادان ءوز-وزىنەن جالعىزسىراپ، ۋايىممەن جۇدەپ كەتتى، سونى ويناتىپ كەل، مەندە ءبىراز اقشا بار،− دەدى.
سوسىن، مەن شالقاقتاماي ونىڭ سوزىنە كوندىم. ءبىراق، جارمەڭكە ءوتىپ جاتقان جەر تىم الىس بولماعانىمەن، جاياۋ جونەپ بەرۋگە بولمايدى. نەگە دەسەڭ، اناۋ مالشىلار كوزقاراسىندا، سەنىڭ جاياۋ-جالپى كوزگە ءتۇسۋىڭ ءبىر ءتۇرلى كەمىستىك سانالادى. كىم-كىم بولسىن كوزگە ىلمەيدى، ونى دەسەڭ، الگىندەي ءبىر قىزۋلاۋ بىرەۋلەر بايقاماعان بولىپ ات ومىراۋىمەن سوعىپ ءوتۋى دە عاجاپ ەمەس. سوندىقتان، امال بار ولاردىڭ كوزىنە ءبىر كەرىكتىڭ ۇستىندە جاربيعان كۇيىڭدە كورىنۋىڭ كەرەك. سودان وسى ويدىڭ جەتەگىمەن بىرەۋگە ات مايىن بەرۋگە شاماسى جەتەتىندەي اترەتىمىزدەگى باستىقسىماقتارعا تۇگەل قول جايعانداي بوپ ءجۇرىپ، ايتەۋىر ءبىر ات تاپقان بولدىم. سول اتقا الدەكىم تالاسا كەتەتىندەي-اي ەكەۋىمىز اسىعىس-ۇسىگىس مىنگەستىك تە، جارمەڭكەگە جول الدىق. سەن ەرەكشە قۋاندىڭ. الدە مەنىمەن بىرگە جولعا شىققانىڭ، الدە اتقا مىنگەنىڭ ءۇشىن قۋاندىڭ. ارت جاعىمدا موينىمنان قۇشاقتاپ الىپ، جان-جاعىڭا قاراپ ءالسىن-ءالسىن كۇلۋمەن بولدىڭ.
ءيا، بۇل كۇنگى تابيعات تا سونداي اسەم، سونداي شۋاقتى ەدى. سەن سونى تاماشالاپ، بيىكتەن الىس-الىسقا كوز سالىپ كەلەسىڭ. تۇنجىراڭقى، كوڭىلسىز كۇيدەن قۇتىلىپ، سەن دە گۇلدەي جاينادىڭ. ارينە، سەن كوڭىلدەنگەن سوڭ مەن دە كوڭىلدەندىم. سودان ەكەۋىمىز اندەتە وتىرىپ، اينالامىزدى قىزىقتاي وتىرىپ، جارمەڭكە اشىلعان جەرگە دە جەتتىك. سەن ەندى ماناعىدان دا ارتىق كوڭىلدەندىڭ. ويتكەنى، مىنا كەڭ جازىققا، قاراعاش تۇبەك شەتىنە الدەقالاي ءبىر ىعى-جىعى كوشەسى بار، ادامى قايشالىسقان كىشى-گىرىم قالاشىق كوشىپ كەلگەندەي ەدى.
اتىمىزدى سوناۋداعى كەرمەگە بايلادىق تا، ەندى سول «قالاشىققا» قاراي اياڭدادىق. سول ساتتە سەن مەنەن اداسىپ قالام دەدىڭ بە، جان-جاعىڭا جالتاق-جالتاق قاراپ قويىپ، قولىمنان ۇستاي الدىڭ. مەن اقىرىن كۇلىپ: «قورىقپا، اداسپايسىڭ» دەپ سىبىرلاپ ەدىم، سەن جۇرەك توقتاتقانداي بوپ قولىمدى قويا بەردىڭ. سوسىن، ەركىن كۇلىپ، ەركىن جۇگىردىڭ. جايمالاردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن قىزىقتادىڭ. ءيا، قىزىقتايتىن دا ءجونىڭ بار، ويتكەنى، سەنىڭ مىنا جارىق دۇنيەگە كوز اشقاننان بەرى كورگەن ەڭ مول قىزىلدى-جاسىلدى ۇلكەن بازارىڭ ەدى. سەن وعان تاڭىرقادىڭ، قىزىقتىڭ، سول قىزىعۋمەن جارمەڭكە مايدانىن ەكى-ءۇش دۇركىن اينالىپ شىقتىق. كۇن نەداۋىر ىستىق، ءبىر ساتتە سەن شولدەدىڭ بە قالاي، بالا بىتكەن جاپىرلاپ كەپ ءىشىپ جاتقان قىزىل-كوك بوياۋلار قوسىلعان سۋلارعا ەنتەلەي قارادىڭ. ءبىر بالا سونىڭ ءبىر ستاكانىن ءىشىپ جىبەرىپ، تامسانىپ-تامسانىپ الىپ:
− ءتاتتى ەكەن، ءتاتتى ەكەن، سەن دە ءىش!− دەپ قاسىنداعى كىشكەنە باۋىرىن جايماعا قاراي يتەرە باستاپ ەدى، سەن ماعان جالت قارادىڭ. قالتاڭدا شەشەڭ بەرگەن اقشا بار ەدى، سويتسە دە، مەنىڭ رۇقساتىمدى كۇتتىڭ. سوسىن، مەن ريزالىعىمدى ءبىلدىرىپ باس يزەدىم. سەن كۇلىپ جىبەرىپ، الگى بوياۋلى سۋ ساتۋشىعا وڭكەي ۇساق تيىن-تەبەنىڭدى ۇسىندىڭ. الاسا بويلى ۇيعۇر كىسى الگى تيىنداردى الاقانىنا سالىپ تۇرىپ، بارباق ساۋساقتارىمەن ءىلىپ-ءىلىپ الىپ ساناعانى قىزىق كورىندى بىلەم، سىلق-سىلق كۇلدىڭ. كىشكەنە ستاكاندى شاعىپ المايىن دەگەندەي ەپتەپ ۇستاپ، سۋدى اقىرىن عانا جۇتىپ كوردىڭ. سوسىن، تاتتىلىگىن سەزىنىپ، اسىعا-اسىعا ءىشىپ جىبەردىڭ دە، جاڭاعى بالا سىندى سەن دە تامسانىپ-تامسانىپ قويىپ:
− اكە، مىنا سۋدان سەن دە ءىششى، ءتاتتى ەكەن!− دەپ مەنىڭ ساۋساقتارىمنان ۇستاپ، ىلگەرى جەتەكتەدىڭ...
بۇل كۇنى ءبىز سەنىڭ سوزىڭمەن ايتقاندا، «كوپ نارسە» ساتىپ الدىق. ءيا، ءبارىن دە سەنىڭ قالاۋىڭمەن الدىق. ەڭ اۋەلى سەنىڭ كوزىڭ ەڭ ارزان ءارى جىلتىراق، بالالاردى الداۋسىراتۋعا ارنالعان ءبىر ۇساق القا-مونشاقتارعا ءتۇستى. سەن سولارعا اينالا بەردىڭ. ءبىلىپ تۇرمىن، كوڭىلىڭدە «اقشام جەتپەي قالا ما» دەگەن الاڭداۋ دا بار. ءارقايسىسىن ۇستاپ-ۇستاپ كورىپ شەگىنىپ كەتەسىڭ. ونان قايتا سولاي باراسىڭ. مەن قاسىڭا بارىپ: «قايسىسىن الاسىڭ؟»− دەپ ەدىم، سەن وسى ارزانداۋ شىعار دەپ ويلاعانداي بوپ، شاش قىسقىشتاردى نۇسقادىڭ. مەن ودان بىرنەشەۋىن الىپ بەردىم. ونان سوڭ بايقاسام، ءبىر ءتۇرلى قىزىققانداي بوپ ءبىر بىلەزىكتى قولىڭا ۇستاپ تۇر ەكەنسىڭ. مەن الۋ-الماۋىڭدى سۇراپ تۇرماستان، ونى دا الىپ بەردىم. بىرەۋ ەمەس، ەكەۋىن بىردەي الىپ بەردىم. سول ساتتە سەن قۋانىپ كەتىپ مەنى قۇشاقتاي العان ەدىڭ... ءاسىلى سەن وسى دۇنيەلەرگە-اق قارىق بوپ جىرعاپ قالدىڭ. ايتكەنمەن شەشەڭنىڭ تاپسىرماسى ودان كوبىرەك ەدى، ساعان ءبىر باتىنكە الدىق. مىنا ارادان ىزدەسەك تە تابىلماي جۇرگەن دۇنيە، ءبىراق، ول جازدىق ەمەس، قىستىق باتىنكە ەدى. ارينە بىزگە ول دا قاجەت، بۇگىن جاز بولعانىمەن، ەرتەڭ-اق قىس كەلەدى. سەن بۇل رەت ءتىپتى، ماقتاندىڭ، باتىنكەلەردىڭ باۋىن قوسپاقتاپ بايلاپ، موينىڭا اسىپ الدىڭ.
ءيا، ايتپاقشى، جانە ءبىر شەلەك پەن ەكى-ءۇش شىنى الدىق. مۇنىمىز ايتپاساق تا بەلگىلى، شەشەڭە العان بازارلىعىمىز. جالعىز شەلەگىمىزدىڭ ءتۇبى ءتۇسىپ قالعاندىقتان، سۋعا بارۋعا تۋرا كەلگەندە، شەلەك سۇراپ ۇلكەن ۇيگە جۇگىرەتىنبىز. وندا جۇگىرەتىن ادام مىنا ەكەۋىمىز ەمەس، ارينە، شەشەڭ. كەيدە ۇلكەن ءۇيدىڭ شەلەگى بوس بولماي قالعاندا، سۋعا امالسىزدان شاۋگىمىن الا جۇگىرەتىن. مىنە، سودان كەيىن اياعىمىز جەتكەن جەردىڭ دۇكەنىنەن ىزدەپ تابا الماي، شەلەكتىڭ قادىر-قىمباتىن ەرەكشە سەزىنىپ جۇرگەن ءبىز ءۇشىن وسى ءزارۋ دۇنيەمىزدىڭ بۇلايشا وپ-وڭاي ۇشىراسا كەتۋى ۇلكەن قۋانىش ەدى. مۇنى الىپ جەتىپ بارعانىمىزدا شەشەڭنىڭ قۋانىشى ءتىپتى، قوينىنا سيماي كەتەتىنى مۇنداعى ءسوز. سول سەبەپتەن مۇنى وعان ارناعان بازارلىق ەسەپتەدىك.
ەندى بايقاساق، مىنا جارمەڭكەدەن كورەرىمىزدى كورىپ، الارىمىزدى الىپ بولعاندايمىن. ماناعىدان كۇن دە ىسىپ كەتتى. ازداپ قارىننىڭ اشقانى بىلىنە باستادى. بايقاسام، مەنەن بۇرىن سەنىڭ قارنىڭ اشقان سەكىلدى، ويتكەنى، اناۋ بۋى بۇرقىراعان ءمانتى قاسقاندارىن العاش كەلگەندە ەلەپ-ەسكەرمەي وتە شىعىپ ەدىڭ، ەندى سول تۇسقا كەلگەندە كوپ جالتاقتاپ، كوپ ايالداي بەردىڭ. مەن سونى بايقاپ: «ءمانتى جايسىڭ بە؟»− دەپ قالىپ ەدىم، سەن نەگە ەكەنى، از تارتىنىپ: «ءمانتىنى تاتەم دە جاسايدى عوي»،− دەپ ەدىڭ. ءيا، ءبىلىپ تۇرمىن، بالالار قىزىعا جەپ جاتقان مىنا ءمانتىنى جەگىڭ كەپ تۇر. ءبىراق، اقشا شىعىنىن ويلاپ باس تارتىپ تۇرسىڭ. سەنىڭ وسى قۇيتىمداي قالپىڭمەن تۇرمىس جاعدايىن ويلاعان اقىلدىلىعىڭا تەبىرەنىپ كەتكەنىم سونداي، «اقشامىز جەتەدى، اقشامىز جەتەدى!»− دەپ دابىرلاپ جىبەرگەنىمدى ءوزىم دە سەزبەي قالىپپىن... سونىمەن ەكەۋىمىز ماناعى شىنىلارىمىزعا توپەلەپ-توپەلەپ ءبىرتالاي ءمانتى سالدىرىپ الدىق تا، اناۋ ءبىر اۋلاقتاۋ اعاش كولەڭكەسىنە باردىق. تاپ-تازا كوك ءشوپ ۇستىنە قول جاۋلىعىمىزدى جايىپ جىبەرىپ، ءمانتىمىزدى سونىڭ ۇستىنە قويدىق. جاقىن ارالىقتا كىشكەنە وزەكشەدە تۇپ-تۇنىق بۇلاق سىلدىراپ اعىپ جاتىر. سەن ەكى شىنىنى الا ساپ سولاي جۇگىردىڭ. ول بۇلاق باسىندا سەنەن وزگە دە بالالار ءجۇر ەدى، سەن ولارمەن شۇيىركەلەسە كەتتىڭ. شۇيىركەلەسىپ قانا قويماي، كەيبىرەۋىمەن دەم-ساتتە دوستاسىپ تا العان كورىنەسىڭ.
مىنەكي، بۇلاق بويىنا جالعىز بارساڭ، ەكەۋ بوپ قايتتىڭ. قاسىڭدا سەنەن از قالقىندى، بۇيرا شاش قارا قىز بار ەدى. سەن ونى ءبىر ءتۇرلى قۋانىشتى بەينەدە ماعان تانىستىردىڭ: «مىناۋ نۇرگۇل، مەنىڭ دوسىم»،− دەدىڭ. اينالايىن، اق كوڭىلىم مەنىڭ، كەزىگە كەتتىڭ دە، دوس تابا قويدىڭ. نۇرگۇلدى مەن دە اشىق-جارقىن قارسى الدىم. ونىڭ تارتىنعانىنا قاراماي، ەكەۋىمىز ەكى جاقتان قولپاشتاۋمەن داستارقانىمىزعا وتىرعىزدىق. بالكىم، مىناداي دالا داستارقانى ەرەكشە ۇنادى ما قالاي، سونداي ءبىر كوڭىلدى، مارە-سارە بوپ وتىردىڭ. دوسىڭا قايتا-قايتا «جە-جە» دەپ ءىلتيپات ەتۋدەن تانبادىڭ. ازدان سوڭ ول «دوستىڭ» كىم ەكەنىن مەن دە ءبىلدىم. سۇراستىرا كەلە، جاقىن تۋىستىڭ بالاسى بوپ شىقتى. مەن سەنىڭ كورە سالىپ قالايدان-قالاي ونىمەن دوستاسا قالعانىڭا تاڭ-تاماشا بولدىم. ءيا، سەنىڭ جۇرەگىڭ ۇنەمى «تۋىس» دەپ سوعىپ تۇرادى ەمەس پە، سودان ونىڭ جاقىندىعىن سەزە قويدىڭ، بالكىم...
سەن ول دوسىڭمەن ءبىرتالاي وينادىڭ، جارمەڭكەنى دە ۇمىتقاندايسىڭ. ەكەۋىڭ وزەن بويىنا بارىپ ادەمى-ادەمي تاس تەردىڭدەر... مەن انادايدان سەندەردىڭ ويىندارىڭدى تاماشالاۋمەن بولدىم. ءبىر ساتتە نۇرگۇلدى تاتەسى شاقىردى، ولار ۇيلەرىنە قايتادى ەكەن، ەندى سەن دە ويىنىڭدى توقتاتتىڭ. ۇيگە قايتاتىن راي تانىتتىڭ. مىنە، ەكەۋىمىز اتىمىز تۇرعان سوناۋ كەرمە جاققا بۇرىلدىق. سول ارالىقتا قالايدان-قالاي، سەن تاعى ءبىر ۇمىت قالعان ماڭىزدى جۇمىستى ەسىڭە العانداي بولدىڭ. كىلت توقتاي قاپ ارتىڭا قارادىڭ. قاباعىڭدى ءتۇيىپ، ءبىر وكىنىشپەن جىلامسىراپ: «اكە، ۇلكەن اجەمە قالدىرماي ءمانتىنىڭ ءبارىن جەپ قويىپپىز عوي!»− دەدىڭ. قاپەلىمدە ۇلكەن اجەڭدى ۇمىتا قالعانىڭ ءۇشىن ءوزىڭدى كىنالى ساناپ تۇرسىڭ. مەن كۇلىپ جىبەردىم. «ءجا، وندا وكىنبەي-اق قوي، قازىر-اق ءمانتىنى ساتىپ الا سالايىق»،− دەپ ونى جۇباتقان بولدىم. ابىروي بولعاندا، ايتەۋىر، الگى كوشپەلى اسحانانىڭ ءمانتىسى تاۋسىلىپ كەتپەپتى، بار ەكەن. ءبىراق، الۋشى كوپ بولعاندىقتان، ازدان-ازدان بەرىپ جاتىر. سودان ايتەۋىر، تالاسىپ-تارماسىپ ءجۇرىپ بەس تال ءمانتىنى الدىق. سودان قولىمىز بىرنەشە تال مانتىگە ەمەس، ات باسىنداي التىنعا جەتكەندەي قۋانىپ، شىنىلاردى قول جاۋلىقتارىمىزبەن مىقتاپ وراپ الدىق تا، جولعا تۇستىك... بار ويىمىز تىسكە جۇمساق ءمانتىنى سول جىپ-جىلى قالپىمەن ۇلكەن اجەمىزگە جەتكىزۋ بولدى...
مىنا ۇلى تابيعات بارلىق پەندەسىن دۇنيەگە ۇپ-ۇقساس جالاڭاش قالپىمەن اكەلسە دە، مەيىر-شاپاعاتىنا ۇقساس بولەمەيدى. الا قول. بىرەۋدىڭ باسىنا باقىت، بايلىق ءۇيىپ-توكسە، بىرەۋگە تاقسىرەت پەن ازاپ سيلايدى ەكەن. مۇنى ءبىز كورىپ تۇرىپ كوز جۇمامىز. ۇلى تابيعاتپەن سويلەسىپ كەلگەندەي-اق، «جاراتۋىڭدى جاراتتىم، قالاي تىرلىك ەتۋ وزىڭنەن» دەپتى دەپ ءوزىمىزدى ءوزىمىز جۇباتامىز. ارينە، اقىل ويدان جۇيرىك ەمەس، جاراتۋشىنىڭ سولاي دەگەنى شىن. بۇل ءسوز شىن بولعاندىقتان ءار كوڭىلگە قاناعات پەن ءۇمىت سيلاپ، جاقسى ءومىر، كوڭىلدى تۇرمىس ءۇشىن تىرىسىپ كەلەمىز. بايدىڭ كەدەي بولۋى، جارلىنىڭ باري بولۋى قاس پەن كوزدىڭ ارالىعىنداي ساتتە ءجيى-ءجيى كوزىمىزگە شالىنىپ ءجۇر. سوندىقتان، ءبىز دە تۇرمىستىڭ الدىمىزعا قويعان سىناعىنا توتەپ بەرۋگە بەل بۋدىق. ەشكىمگە جالىنباي، ەشكىمنەن سۇيەنىش كۇتپەي جاساۋدى ۇيرەنە باستادىق.
مىنە، كوپ وتپەي ءوز الدىمىزعا باسپانا كوتەردىك. ءتاپ-ءتاۋىر اۋلامىز بولدى. الدىڭعى جاعىمىزداعى ءالى دە ەشكىمنىڭ يەلىگىنە وتپەگەن بوس جەردى قورشاپ الىپ ءبيداي ەكتىك. تىڭ جەر، تىڭايتقىش پەن دۇرىس باپتاۋدىڭ ارقاسىندا جاقسى ءونىم الدىق. سىراپسىز جيىپ الۋدىڭ امالىن دا تاپتىق. ويتكەنى، مەنىڭ اينالام ىلعي ءبىر جەر ەمشەگىن ەمىپ وسكەن ديقاندار بولعاندىقتان، مۇنداي از جەردىڭ ءونىمىن جيناپ الۋدىڭ ءادىس-امالى كوكىرەكتەرىندە سايراپ تۇر ەكەن. مىنە، سولاردىڭ بىرەۋى ءبىر اينالسوق تاۋىپ كەپ بەردى. سودان ەسىك الدىن سىپىرىپ، تازالاپ، تاپ-تاقىر مايدانعا اينالدىردىم دا، باۋ-باۋ ءبيدايدى جاتىپ كەپ توپەشتەدىم. سودان توگىلىپ كەتۋگە سەبەپ تاپپاعانداي بوپ قۋراپ تۇرعان ءبيداي تەز باستىرىلدى. بىرنەشە كۇننىڭ ىشىندە-اق ۇشىرىپ-تازالاپ، ەكى-ءۇش داعار ءداندى تىكتەپ الدىق. سابانىن باۋلاپ قورا توبەسىنە شىعاردىق. ونان سوڭ جانە قاراپ تۇرمادىق، الگى جەرىمىزدىڭ ءبىر شەتىنە ازداپ كۇزدىك كوكتات ەكتىك تە، قالعان بولەگىنە تارى ايدادىق. تۇقىمدى ءبىراز قالىڭ شاشىپ جىبەرگەنىمىز بولماسا، تارىمىز دا جاقسى ءونىم بەردى. ۇشىقسىزۇلكەن داعار تارى الدىق. ونى جاساۋىمىزدىڭ ءوزى ءبىر قىزىق ناۋقان بولدى. بىزگە جاقىنداۋ اترەتكە كوشىپ كەلگەن الدەنباي دەگەن ناعاشى اتالارىڭنىڭ ۇيىندەگى ناعاشى اپالارىڭ كەلىپ باستان-اياق كومەكتەستى. سونىمەن مىنا وڭىردەگى قازاقتاردىڭ قولىنا تۇسپەگەلى ءبىرتالاي جىل بولعان تارىنى ءبىز قىتىر-قىتىر شايناۋمەن جۇردىك.
ءيا، ايتپاقشى، ءبىزدىڭ ۇلكەن ۇيلەر − ەكى بىردەي اعامىز الىستاۋ كوشىپ كەتكەن، جاقىنداۋ جەردە كۇندە دەرلىك قاتىناسىپ تۇراتىن كىشى اكەلەرىڭنىڭ ءۇيى بار. ولار دا وسى ناۋقاننىڭ ىشىندە بولدى. مەن ەندى شىنايى بەل شەشىپ، بالالارىمدى ەل قاتارى تۇرمىسقا قول جەتكىزۋ ءۇشىن تىرىستىم. كىمنىڭ قاجەتى تۇسسە، سونىڭ جۇمىسىن ىستەۋگە جۇگىردىم. ويتكەنى، «قول قولدى جۋسا، قول جانە بەتتى جۋادى، بىرەۋگە جاساعان قايىرىمىڭ ءسوز جوق قايتادى» دەگەن تاعىلىمدى ءدانىشپان ۇلكەن انامىز ۇزدىكسىز ميىمىزعا قۇياتىندىقتان، وسىلاي بوداۋسىز جۇمىستارعا جەگىلدىم. بۇل ارەكەتىم قانشاما اۋىر بولسا دا، كوپتەن العىس الىپ، تالاي-تالاي جاقىن دوس تاۋىپ ءجۇردىم...
ءيا، سەن جالعىز قالماي، جانە ءبىر ءسىڭلىلى بولدىڭ. ول كەزدە ۇلكەن اكەلەرىڭ الىسقا كوشىپ كەتپەگەن، جاقىن وتىرۋشى ەدى. سول ءسىڭلىڭدى ەكى جاسقا كەلگەندە شەشەڭ ەمشەكتەن شىعاراتىن بولدى. ءبىراق، قيقار مىنەز ءسىڭلىڭ وعان كونبەي قيعىلىق سالۋمەن بولدى. ءتىپتى، ءتۇن بويى جىلايتىندى تاپتى. سودان ۇلكەن اتاڭنىڭ ۇيىندەگى اپاڭ ونى الداپ-سۋلاپ كوتەرىپ كەتتى. نەشە كۇن ۇيگە قايتارماي ءوزى قاراۋمەن بولدى. ەمشەكتى ۇمىتتىرۋ ءۇشىن ءبىز دە ونى ىزدەمەدىك، ءبىراق، بىزگە سەزدىرمەستەن ونى سەن ىزدەپ بارىپ كەپ ءجۇرىپسىڭ. ءبىزدىڭ ويىمىزدا ەشتەمە جوق، تاڭەرتەڭ شەشەڭ سيىردى قالاي ساۋىپ بولدى سولاي ونى باداعا قوسۋ ءۇشىن قۋالاي جونەلۋدى تاپتىڭ. كەشكە قاراي دا ەشكىمگە ايتقىزىپ جۇرمەستەن ول سيىردىڭ الدىنان جۇگىرەسىڭ. سويتسەك، جول-جونەكەي ءسىڭلىڭدى كورىپ كەلەدى ەكەنسىڭ.
سودان ءبىر كۇن بارعانىڭدا ول سەنەن ايرىلعىسى كەلمەي جىلاعان ەكەن، سەن قايتەرىڭدى بىلمەي از جالتاقتاپ بارىپ، ونى ارقاڭا الىپ كوتەرە جونەلىپسىڭ. ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسپەي ءبىر توعان جاعالاعان شۇبىرمامەن ۇيگە قاراي جۇگىرىپسىڭ. وسىنداي ساسقالاق جۇرىسپەن انە-مىنە ۇيگە جاقىنداي بەرگەن ساتتە اياعىڭدى ءبىر نارسە قاعىپ قالعان با قالاي، ءسۇرىنىپ كەتىپسىڭ. اۋەلى ءسۇرىنىپ قانا قويماپسىڭ، ءسىڭلىڭ ەكەۋىڭ بىردەي دومالاپ توعانعا ءتۇسىپ كەتىپسىڭ. سول-سول ەكەن، سۋى مول توعان ەكەۋىڭدى اعىزىپ الا جونەلىپتى. سول ساتتە سەندەردى كوزى شالعان الدەكىم ايعاي سالدى. مەن دە جۇگىردىم. سۋعا سەكىرىپ ءتۇسىپ، ەكەۋىڭدى كوتەرىپ شىقتىم. سودان ۇرەيلەنگەن ۇلكەن جەڭگەمنىڭ دودا-دودا بوپ جىلاعانى. ءاسىلى، بالالارىنىڭ ءبارى ەرەسەك تارتىپ كەتكەن ول، سەنىڭ سول ءسىڭلىڭدى باعىپ العىسى بار ەدى. مىنە سودان كەيىن سەندەرىڭ ەشقايسىڭدى ەشبىر تۋىسىمىز اسىراپ الۋعا نيەت ەتكەن جوق، ءبارىڭ دە ءوز وتباستارىڭدا قارا ناندى ءبولىپ جەپ ەرجەتتىڭدەر...
ەندى ءبىز دە ەل قاتارى تۇرمىس كەشىرە باستادىق. قورامىزدان ساۋىن سيىرىمىز، بەس-ون تۇياق قويىمىز ءورىپ شىعا باستادى. اسىرەسە، جەمەك-ىشپەك مولشىلىعى بار ەدى. ءبىر كوكتەمدە قىستاۋدان جۇدەپ-جاداپ قايتقان ءبىر كونە ساباقتاسىمنىڭ مەنى اياق استىنان تاني كەتىپ ۇيگە كەلگەنى بار. سونداعى بار شارۋاسى − استىق سۇراۋ ەكەن. بەكەر وبالى، تەگىن سۇراعان جوق، قىرىق-ەلۋ كەلى ۇن ءۇشىن ءبىر قويىن اتادى. ارينە، ول قوي نەسيە، كەيىن بەرمەك. سول ساتتە سەن «مەنىڭ كونە ساباقتاسىم» دەگەن ءسوزىمدى ەستىدىڭ دە، الگى سەن ءۇشىن مۇلدە بەيتانىس ادامدى جاقىن تارتقانداي بوپ قاسىنا جۇگىرىپ باردىڭ. ونىڭ كونە توز سەڭسەڭ ىشىگىنىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ، بەتىنە كۇلىمدەي قارادىڭ. سەنىڭ وسى قيمىلىڭ مەنىڭ مىنا تەك نان ءۇشىن عانا مەنى تانىپ تۇرعان كونە ساباقتاسىمدى تەبىرەنتىپ جىبەردى بىلەم، ول شۇعىل قيمىلداپ، سەنى جەردەن كوتەرىپ الدى دا، قۇشاعىنا باستى. ءوزىنىڭ كەكەشتەۋ ءتىلى ارەڭ-ارەڭ ورامعا كەلگەندەي بوپ جىلامسىراي ءتىل قاتتى.
− قارعام-اي، اكەڭمەن جاقىندىعىمدى جۇرەگىڭ سەزىپ تۇر-اۋ!− دەدى.
ەندى مەن دە تەبىرەندىم. تاماعىم كەبەرسىگەندەي بولدى. ويتپەي قايتەيىن، قارعام، سەنىڭ وسى قۇيتىمداي باۋىرمال جۇرەگىڭ مەنى سول ۇمىتقان دوستارىممەن قايتا قاۋىشتىرىپ تۇر ەمەس پە... مەن سەنىڭ وسى جاقسى كوڭىلىڭدى جەردە قالدىرماۋعا تىرىستىم. سوندىقتان نەسيە قويدىڭ قولىما مۇلدە تيمەيتىنىن ءبىلىپ تۇرسام دا، الگى ساباقتاسىمنىڭ سۇراعانىن بەرىپ جولعا سالدىم. سول كەزدە ول مەنەن كورى ساعان كوپ قارايلاپ، قايتا-قايتا العىسىن ايتىپ ەدى.
ورازقان احمەت جۇبايى اسكەحان ۇزاق قىزىمەن بىرگە ۇل-قىزدارى ورتاسىندا. وڭنان: گۇلاندا، جاڭىل، الماس (1998-جىل)
مىنە، وسىدان كەيىن مەن نە ءۇشىن ءومىر سۇرەتىنىمدى تولىق تۇسىنگەندەي بولدىم. ارينە، وزگەلەردىڭ ءومىر جونىندە قالاي ويلايتىنى ماعان بەيمالىم، ال، مەن ءوزىمنىڭ مىنا سەندەر ءۇشىن، وتباسىم مەن بالالارىم ءۇشىن بارىمدى ارناپ ءومىر ءسۇرۋىمنىڭ كەرەك ەكەنىن جانىممەن سەزىندىم. ماعان قۋانىش تا، باقىت تا وسى جولداعى ەڭبەگىم ارقىلى، ماڭداي تەرىم ارقىلى كەلەدى دەپ ءتۇيدىم. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن جاقسى اكە بولۋىم كەرەك البەتتە...
مىنە، سودان كەيىن شامام كەلگەنشە تىرىسىپ باقتىم. سەندەردىڭ جاقسى اكەلەرىڭ بولا الدىم با، جوق پا، بىلمەدىم، ايتەۋىر ءوز باسىم سەندەردى قىزىقتاپ، سەندەردى قۋات ەتىپ كەلە جاتقان ەدىم. شەشەلەرىڭنەن ايرىلىپ قالسام دا، سەندەردەن كوز جازىپ قالماۋعا تىرىستىم.
ال، بۇگىن گۇلبادانىم، مەنىڭ ازاپتى كۇندەرىمنىڭ الدانىشى بولعان قارعام، سەنەن دە ايرىلىپ وتىرمىن. كوڭىلىم استان-كەستەن. سول ءۇشىن وسى ەستەلىكتى جازىپ وتىرمىن. ۇلتتىق ۇعىمىمىز بويىنشا تاعى دا «تاۋبە» دەيمىن، ويتكەنى، سەن مىنا ومىرگە بەكەر كەلىپ، بەكەر كەتكەن جوقسىڭ، جاقسى زاماننىڭ شۋاعىنا بولەندىڭ، جاقسى وقىدىڭ، ۇلگىلى ۇستاز بولدىڭ. ونىڭ ۇستىنە، ارتىڭدا ۇل-قىزدارىڭ بار. ولاردى تۇگەل وقىتىپ، الدىن قوعامدىق جۇمىسقا ارالاستىرىپ، انالىق بورىشىڭدى وتەپ كەتتىڭ. سول ءۇشىن دە مەن سەنى ماقتانىش ەتەمىن. ءبىر اكە ءۇشىن سەن سەكىلدى ەڭبەككەر پەرزەنتتىڭ بولۋى دا ۇلكەن باقىت، كوڭىلگە جۇبانىش، ارينە. ءيا، بۇدان وزگە نە ايتايىن، باقىل بول، مەنىڭ التىن قىزىم، اياۋلى قىزىم، جاتقان جەرىڭ جايلى بولسىن!
سوڭى
اۆتورى: ورازحان احمەت
دەرەككوز: «ىلە ايدىنى» جۋرنالىنىڭ 2023-جىلى 6-سانىنان
***
ورازحان راحمانبەك ۇلى احمەت - 1938-جىلدىڭ تامىزىندا قىتايدىڭ ىلە ايماعى قورعاس (بۇرىنعى ءسۇيدىن) اۋدانىنىڭ ساربۇلاق اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1955-58 -جىلدارى شىنجاڭ ينستيتۋتىنىڭ ءتىل-ادەبيەت فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. سول جىلى «جەرلىك ۇلتشىل» اتانىپ، تارىمعا ايدالادى. كەيىن تۋعان جەرىنە ورالىپ، جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرىنىڭ باقىلاۋى استىندا ەڭبەك ەتەدى. تەك 1980-جىلى عانا تولىق اقتالىپ، شىعارماشىلىقپەن ەمىن-ەركىن اينالىسا باستايدى. سودان كەيىن ۇزاق جىلدار بويى «ىلە ايدىنى» جۋرنالىندا باس رەداكتور، ىلە قازاق وبلىسى جازۋشىلار قوعامىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىن اتقارادى.
العاشقى اڭگىمەسى «كىشكەنە سۋرەتشى» 1956-جىلى «شۇعىلا» جۋرنالىندا جارىق كورگەن. ودان كەيىنگى شىعارمالارى 1979 -جىلدان باستاپ قانا جاريالاندى. قالامگەردىڭ «وزگەرگەن ءوڭىر»، «قۇمداعى ىزدەر»، «كوك بەلەس» روماندارى، «امانات» تريلوگياسى، «كوكتەمگى ويلار»، «سونبەيتىن شىراق»، «ەڭ سوڭعى كوز جاس»، «جاسىل باقشا»، «تۇلپاردىڭ سوڭعى تۇياعى» سەكىلدى اڭگىمە-حيكاياتتارى جارىق كورىپ، كوپتەگەن شىعارمالارى قىتاي، موڭعول، كورەي، ۇيعىر، قىرعىز تىلدەرىنە اۋدارىلعان. بۇدان بولەك ءىشىنارا شىعارمالارى جاپون، اعىلشىن، اراب تىلدەرىنە ءتارجىمالانعان. قالامگەر قىتايداعى ازساندى ۇلت جازۋشىلارىنا بەرىلەتىن مەملەكەتتىك سىيلىقتى (قازىرگى «تۇلپار» سىيلىعى) ءۇش مارتە - 1981، 1986، 2012 -جىلى يەلەنگەن بىردەن ءبىر جازۋشى. بۇدان وزگە دە كوپتەگەن سىيلىقتار مەن ماراپاتتاردىڭ يەسى.
