ون التى شۋماق ولەڭى ءۇشىن 18 جىلىن تۇرمەدە وتكىزگەن اكتەر
پاۆلودار. KAZINFORM - ون التى شۋماق ولەڭى ءۇشىن ون سەگىز جىلىن تۇرمەدە وتكەرگەن اقىن، اكتەر شاحان مۋسيننىڭ ءومىر وتكەلى اۋىر، شىعارماشىلىق جولى تاۋقىمەتتى ءورىلدى. ايگىلى اكتەردىڭ تۋعانىنا بيىل 111 جىل تولىپ وتىر.
شاحان ءالىمحان ۇلىنىڭ كولىمادا ايداۋدا بولىپ، اۋىر جىلداردى باسىنان وتكىزگەنىنە قاراماستان وتاندىق تەاتر سالاسىندا تەڭدەسسىز اكتەر بولعانىن اتاقتى تەاتر سىنشىسى اشىربەك سىعاي بىلاي تولعايدى:
«نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ەكى كىسىنىڭ، ەكى كەيىپكەردىڭ نۇسقاسىن ەسكە الامىن. ول - شولوحوۆتىڭ «ادام تاعدىرىنداعى» - سوكولوۆ، ول اۋەزوۆتىڭ «قاراگوزىندەگى» - سىرىم. بۇل ەكەۋىنىڭ ءارتۇرلى جاعدايدا، باسقاداي ارەكەت ۇستىندەگى كورىنەرى بەلگىلى. ءبىراق قاراپ وتىرساڭىز، وسى ەكەۋىندە ءوزارا ءبىر ۇقساستىق بار. قاپاستان قاشقان سوكولوۆ، قاراگوز قابىرىنەن ءىلبي كوتەرىلگەن، ساقال- شاشى ۇرپيە، ءوز سۇيگەن رۋحى الدىندا انت بەرىپ، كۇرەسكە اتتانعان پەرى. سىرىمنىڭ كەسكىنى شاحان ءالىمحان ۇلىنىڭ ءومىر جولدارىن ەسكە تۇسىرگەندەي. اسىرەسە سىرىمنىڭ (شاحاننىڭ):
— قۇيىل ءسوزىم، قۇيىل ءسوزىم، قيىلماي،
تاۋدان اققان تاس بۇلاقتىڭ سۋىنداي.
ورتقىپ ويناپ، كوبىكتەن دە اسپاندا،
ءىشىن تارتىپ الاسۇرعان قۇيىنداي.
جالىنىنداي تۇندەگى ءورتتىڭ جالانشى،
جانسىن جانىم، اقسىن قانىم تىيىلماي! - دەگەن تەرەڭنەن تۋلاپ شىققان تەگەۋرىندى مونولوگتارى بويىمىزدى شىمىرلاتىپ، جۇرەگىمىزدى ءدىر ەتكىزبەيتىن بە ەدى؟ مۇحتار اۋەزوۆ قانا ايتا العان ءسوز مارجانىن، التىن ويدى شاحان مۋسيندەي ارقالى اكتەر عانا بايىبىنا جەتكىزىپ ايتا السا كەرەك».
ونەر يەسى ءوزى جازىپ قالدىرعانداي، ول 1913 -جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا قازىرگى پاۆلودار وبلىسىنىڭ ماي اۋدانى اقجار دەيتىن اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. جاس شاعىندا اۋىلداس، اتالاس ءارى اكەسىنىڭ دوسى، ارقالى اقىن نۇرلىبەك بايمۇراتوۆتىڭ ءتالىمىن كوپ العان. ن. بايمۇراتوۆ كەزىندە اتاقتى يسامەن ايتىسقا تۇسكەن اقىن.
تەمىربولات ارعىنبايەۆ سىندى ءبىرتۋار ءانشىنىڭ دە سالعان اندەرى بالا شاقاننىڭ كەۋدەسىندە سايراپ ءوستى. سەمەيدەگى ورىس- قازاق مەكتەبىندە («قازكوممۋنا») تۇڭعىش كينورەجيسسەر شاكەن ايمانوۆپەن ءبىر كلاستا ءبىلىم الا ءجۇرىپ، كۇش اتاسى قاجىمۇقان، اتاقتى انشىلەر مايرا مەن امىرەنىڭ ونەرلەرىن تاماشالاپ، شىن تالانتتارىنا ءتانتى بولعان.
تاعدىردىڭ جازۋىمەن الماتىعا ءجۇرىپ، 1930 -جىلى قازاق اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىنا وقۋعا تۇسەدى. سول جىلى «پيونەر» گازەتى مەن «جاڭا مەكتەپ» جۋرنالىندا ونىڭ «مالشى بالا»، «پيونەر مارشى»، «ءبىرىنشى ماي»، «سىرعاناق» ولەڭدەرى جارىق كورگەن.
وكىنىشكە قاراي، ارادا كوپ ۋاقىت ۇزاماي اكەسى ومىردەن ءوتىپ، ەلگە ورالۋعا ءماجبۇر بولادى. سەمەيدە ءبىراز ۋاقىت ءتىلشى بولىپ، ودان سوڭ وسى كۇنگى بەسقاراعاي اۋدانىندا اتقارۋ كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بولىپ جۇرگەن شاعىندا استىق قاسىرەتىن ءوز كوزىمەن كورگەن.
«بىردە مايلىقاراعا كومانديروۆكامەن بارا جاتىپ، قايتىپ كەلە جاتىپ، تاقىر جولدىڭ بىردە وڭ جاعىندا، بىردە سول جاعىندا، كەيدە جاقىن، كەيدە الىس، ايدالادا ءار جەردە ازىپ-توزىپ، اشتان ءولىپ، ءىرىپ- ءشىرىپ، قارعا- قۇزعىنعا جەم بولىپ جاتقان ازاماتتاردىڭ ولىمتىگىن مىنا مەن سورلى ءوز كوزىممەن كوردىم. كوزدە جاس، كوڭىلدە مۇڭ، كۇڭىرەنىپ „بۇيتكەن كومانديروۆكاسى قۇرىسىن“ دەپ قايتىپ كەلدىم. سول كورگەن- بىلگەنىمدى ايتايىن دەسەم، ايتۋعا قورقامىن، ايتپاسام قايعى- مۇڭ ىشىمە سىيماي اكەتىپ بارادى. تەرەڭ تولعانىس، تۇڭعىش تەبىرەنىستەن ءبىرىنشى ولەڭ „مايلىقارا“ وسىلاي تۋدى… ەلدىڭ „بۇل نە سۇمدىق، ەل امان، جۇرت تىنىش، سوعىس جوق، وبا سياقتى اۋرۋ جوق، ال حالقىمىز اشتان ءولىپ جاتىر. نە ىستەۋ كەرەك، قايدا بارىپ، كىمگە ايتۋ كەرەك؟ وبليسپولكوم قايدا، وبكوم قايدا؟ ناركوم قايدا؟ كرايكوم قايدا؟ ارىز جازساق پا ەكەن، الدە جاي حات جازساق پا ەكەن“ دەگەن اشۋلى اڭگىمەلەرىن قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى ەستىدىم. وسى اشۋلى اڭگىمەلەردىڭ اسەرى بولۋى كەرەك، „ناركومعا حات“ دەيتىن ولەڭ جازىپپىن. سوندا ءوزىم ناركومنىڭ كىم ەكەنىن دە بىلمەيمىن. ال گولوشەكيندى ءبارىمىز جاقسى بىلەتىنبىز. سەبەبى استىق دايىنداۋ ناۋقانى كەزەڭىندە گولوشەكين اتىنان „قىزىل كەرۋەن“ دەيتىن استىق تاسيتىن كەرۋەندەر ۇيىمداستىرىلاتىن. سول كەرۋەننىڭ شولاق بەلسەندىلەرى ءار كولحوزشىنىڭ ەسكى كەبەجەسىنىڭ تۇبىندەگى ەكى- ءۇش كەسە تارىسىن ءتىنتىپ، تارتىپ الىپ، استىق دايىنداپ، جوسپار ورىندايتىن»، - دەپ ەسكە الادى بۇل زوبالاڭدى اقىن.
سەمەي وبلىستىق قازاق دراما تەاترىنىڭ شاڭىراعىن كوتەرۋگە اتسالىسىپ، ونەر الەمىنە ءبىرجولا بەت بۇرۋدى الدىنا ماقسات ەتكەن تۇستا اياق استىنان قارا قۇيىنعا ۇرىندى. 1937 -جىلدىڭ قۋعىن- سۇرگىنىندە «ناركومعا حات» ولەڭى ءۇشىن 18 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايرىلىپ، الىستاعى كولىماعا جەر اۋدارىلدى. ونىڭ قاپاستا ءجۇرىپ جازعان ولەڭدەرى كەيىن «قاپاستا جازىلعان حاتتار» اتتى جيناققا ەنگەن.
ونەر يەسى ايداۋدان ەلگە 1946 -جىلى ورالعانىمەن، 1948 -جىلى قايتادان اباقتىعا قامالادى. اقىرى 1954 -جىلى تۇپكىلىكتى بوساپ شىقتى. الماتىداعى مەملەكەتتىك بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر تەاترىنا، كەيىن م. اۋەزوۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترىنا ورنالاسىپ، اكتەرلىك قىزمەتىن تابىستى جالعاستىردى.
ءسويتىپ جۇرگەندە بەلگىلى كينورەجيسسەر ءماجيت بەگالينمەن تانىسىپ، ونىڭ «بۇل شۇعىلادا بولعان ەدى» كارتيناسىنا تۇسكەن. كەيىن شاكەن ايمانوۆتىڭ «ءبىز وسىندا تۇرامىز»، ءازىربايجان مامبەتوۆتىڭ «جاۋشى» فيلمدەرىندە ماڭىزدى رولدەردى وينادى.
بۇدان باسقا «ءان قاناتىندا» - اقىن، «سارشاتامىزدا» - بريگادير، «الاتاۋدىڭ كۇمىس مۇيىزدەرىندە» - براكونەر، «ۇلاندا» پروفەسسور رولدەرىندە شەبەرلىگىن تانىتتى. ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ اتاقتى «قۇلاگەر» پوەماسى جەلىسىمەن 70- جىلدارى تۇسىرىلگەن كينوتۋىندىدا اقان سەرىنىڭ رولىنە لايىقتى اكتەرلەر قاتارىندا شاقان اعانىڭ دا ەسىمى قاتار اتالعان ەكەن.
الايدا كەزىندەگى «حالىق جاۋى» كۇيەسى ونىڭ جولىن كەستى. ءسويتىپ بۇل فيلمدە ول سالدىڭ ءرولىن اسقان شەبەرلىكپەن سومدادى. اتاپ وتەرلىگى، بۇل تاريحي كارتينادا اتاقتى كۇرەڭباي سىنشىنىڭ ءرولىن تاعى ءبىر كەرەكۋلىك اكتەر، ەرتىس اۋدانىنىڭ تۋماسى بايتەن وماروۆ ويناپ شىققان ەدى.
تەاتر ساحنالارىندا شاحان مۋسين اقان سەرىنى، سىرىم مەن موتسارتتى، ساكەندى، جاياۋ مۇسا مەن ماحامبەتتى سومداپ، تەاتر سالاسىنداعى ەلدەن ەرەك دارىنىن مويىنداتتى.
كاتورگاعا ايدالىپ، ايداۋ قاجىتسا دا ول ونەردەن قول ۇزبەدى. تۇرمەدەن سوڭعى بارلىق رۋحاني كۇشىن تەاترعا ارنادى. رۋحى ءتىرىلىپ، مارتەبەسى ءوستى. 1956 -جىلى جازىقسىز جالادان ءبىرجولا اقتالعاندا:
— اسپاندا تەمىر قازىقسىز،
اۋىسىپ وڭىم سولىممەن.
جازعىرىلىپ جازىقسىز
جيىرما جىل ءجۇردىم سونىمەن، - دەگەن ولەڭ جولدارىن اق پاراققا تۇسىرگەن ەكەن.
اتاقتى جەرلەسىمىز، ساحنا ساڭلاعى شاحان مۋسينگە 1966 -جىلى قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى دەگەن قۇرمەتتى اتاق بەرىلدى.
اكتەر ش. مۋسين تۋرالى دەرەكتەر بۇگىندە پاۆلودارداعى بۇقار جىراۋ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر مۋزەيىندە ساقتالىپ تۇر.
اۆتور
مۇرات اياعان
