ومبىدان تۇلەگەن وعلاندار
استانا. قازاقپارات - ءداۋىر ديدارىنداعى ادامزات بالاسىنىڭ ەڭ اششى ىشقىنىسى مەن ەڭ اۋىر كۇرسىنىسى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باستالعان ۋاقىتىمەن تۇسپا-تۇس كەلەدى. ونداعى قازاق حالقىنىڭ ەرلىگى مەن ورلىگى تاريح بەتىندە التىن ارىپتەرمەن جازىلارى ءسوزسىز. بۇل جولى وتان ءۇشىن وتقا تۇسكەن ەرلەر، كوپشىلىككە بەيمالىم ومبى جەرىنەن اتتانعان بەس قازاق - تولەباي ءاجىموۆ، قايدەن قارابايەۆ، ۆەليكان ەسماعامبەتوۆ، تەمىرباي ءسۇيىنوۆ، ءومىرزاق شالعىنبايەۆ پەن پولشا دالاسىندا جەرلەنگەن زايكەن كوپەيەۆتىڭ ءومىر جولى مەن ەرلىگى حاقىندا بايان ەتەتىن بولامىز.
تولەباي ءاجىموۆ - 1921 -جىلى استراحان وبلىسى، يكريانين اۋدانى، مۋمرا اۋىلىندا قاراپايىم شارۋا وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. 30-جىلداردىڭ ورتاسىندا تولەبايدىڭ وتباسى بايلار دەپ تانىلىپ، تۇمەن وبلىسىنىڭ شالعايىنداعى ارنايى قونىسقا جىبەرىلەدى. وتباسى سۇرگىت اۋدانىنىڭ قارا ءمۇيىس اۋىلىندا تۇردى. تولەباي اسكەر قاتارىنا 1942 -جىلدىڭ 24-قاراشاسىندا شاقىرىلادى.
سولتۇستىك- باتىس، بريانسك، بەلارۋس جانە ءبىرىنشى ۋكراين مايداندارىنىڭ قۇرامىندا سوعىسادى. ول 1944 -جىلى 24-شىلدەدە كراسنوستاۆ قالاسىن (پولشا) ازات ەتۋ ءۇشىن شايقاستا 15 فاشيستى جويىپ، باسقارما ءۇيدى بوساتادى. 31-شىلدەگە قاراعان ءتۇنى ول ۆيسلا وزەنىنەن ءوتىپ، پلاتسدارمدى كەڭەيتۋ ءۇشىن شايقاسقا كىرەدى.
سول جولى قاتتى جارالانسا دا، اسكەر قاتارىنان شىقپاي، 12 نەمىس باسقىنشىسىنىڭ كوزىن قۇرتتى. نەمىس باسقىنشىلارىمەن شايقاستا كورسەتكەن باتىلدىعى، جانقيارلىعى مەن باتىرلىعى ءۇشىن، باتىس جاعالاۋداعى جاعاجايدى كەڭەيتۋ باسقارۋشىسىنىڭ جاۋىنگەرلىك تاپسىرمالارىن ۇقىپتى ورىنداعانى ءۇشىن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا يە بولدى.
دەموبيليزاتسيادان كەيىن قازاقستاندا، الماتى قالاسىندا تۇردى. 1988 -جىلى 14-اقپاندا قايتىس بولدى. ءاجىموۆتىڭ بيۋستى حانتى-مانسيسك قالاسىندا «داڭق اللەياسىندا»، جەڭىس ساياباعىندا ورناتىلدى. 2005 -جىلى 9-مامىردا سۇرگىت قالاسىندا باتىردىڭ بيۋستى اشىلدى.
قايدەن قارابايەۆ بولسا سەرجانت، 480-اتقىشتار پولكىنىڭ 2-اتقىشتار روتاسى ۆزۆودى كومانديرىنىڭ كومەكشىسى بولدى. 1945 -جىلى شىعىس پرۋسسيا ەلدى مەكەنىندەگى جاۋدىڭ كۇشتى نىعايتىلعان قورعانىسىن بۇزىپ، جەردى ازات ەتتى. شىعىس پرۋسسيا اۋماعىندا جاۋعا قارسى كۇرەستە كورسەتكەن باتىلدىعى ءۇشىن قارابايەۆ ەڭ جوعارى ۇكىمەتتىك ناگراداعا - كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا يە بولدى.
لەيتەنانت ۆەليكان ەسماعامبەتوۆ 1917 -جىلدىڭ 1-مامىرىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1938 -جىلدان باستاپ ومبى وبلىسىنىڭ ومبى ا ا ك اسكەرىنە شاقىرىلدى. سوعىس كەزىندە 483-جاۋىنگەرلىك اۆياتسيا پولكىنىڭ كومانديرى بولدى. 32 رەت ۇشاقتى ءساتتى ۇشىرىپ، ناتيجەسىندە جاۋدىڭ 3 ۇشاعىن جەكە ءوزى اتىپ ءتۇسىردى. 1944 -جىلى «قىزىل تۋ» وردەنىمەن ماراپاتتالعان.
ال تەمىرباي ءسۇيىنوۆ قىزىل اسكەر قاتارىنا 1940 -جىلى شاقىرىلدى. 1943 -جىلدان باستاپ مايدانعا كىردى. ول بىردەن بىرنەشە جوعارى ماراپاتقا يە بولدى. ءوزىنىڭ العاشقى III دارەجەلى «داڭق» وردەنىن ۆيسلا وزەنىنىڭ باتىس جاعالاۋىنداعى شايقاستارداعى باتىلدىعى ءۇشىن الدى. II دارەجەلى «داڭق» وردەنىمەن 1945 -جىلى 15-قاڭتاردا گورباتكا ستانساسىن ازات ەتكەنى ءۇشىن ماراپاتتالدى. 1944 -جىلدىڭ قىركۇيەگىندە باتىلدىعى مەن باتىرلىعى ءۇشىن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا ۇسىنىلدى.
1918 -جىلعى اعا لەيتەنانت ءومىرزاق شالعىنبايەۆ 1943 -جىلى «قىزىل جۇلدىز» وردەنىن الدى. ماراپاتتاۋ پاراعىنان ءبىز مىنانى بىلدىك: «اعا لەيتەنانت شالعىنبايەۆ شابۋىلداۋشى اسكەري قيمىلدارى كەزىندە ءوزىن شەبەر، ءوز ءىسىن جاقسى بىلەتىن كوماندير رەتىندە كورسەتتى. بۇيرىق العاننان كەيىن جولداس شالعىنبايەۆ قيىندىقتارعا قاراماستان ءوز ۆزۆودىمەن دەسنا وزەنىنەن ۋاقىتىمەن جانە شىعىنسىز ءوتتى.
وسىلايشا، جاۋىنگەرلىك پارىزىن ورىندادى. 1943 -جىلى 13-قىركۇيەكتە جولداس شالعىنبايەۆ ت- VI ءتيپتى جاۋ تانكىسىنە تويتارىس بەردى» دەلىنەدى. ال 1944 -جىلدىڭ كۇزىندە العان « قىزىل تۋ» وردەنىمەن ماراپاتتاۋ پاراعىندا بىلاي دەپ جازىلادى: «جولداس شالعىنبايەۆ ەرجۇرەك وفيتسەر. 1944 -جىلدىڭ 18-21-قىركۇيەگى ارالىعىندا دبەلە اۋدانىندا شالعىنبايەۆ توزىمدىلىك، ءتارتىپ پەن باتىلدىق ۇلگىلەرىن كورسەتتى. جاۋدىڭ 2 تانكىسىن ورتەپ جىبەردى.
1944 -جىلى 9-قازاندا ۆوينۋتا اۋدانىندا فاشيستەرمەن كەزدەسىپ، جاۋدىڭ 3 تانككە قارسى زەڭبىرەگىن جويىپ جىبەردى. 1944 جىلى 10-قازاندا تاۋلاردى باسىپ العاننان كەيىن، شيببەيلەر تاۋىندا قالىپ، نەمىس باتارەياسىن جويىپ، 76 كولىكتى ورتەپ، باتارەياسىن وتپەن ۇردى. بۇل رەتتە كەڭەس اسكەرىنىڭ 40 جارامدى اۆتوكولىگىن، وزدىگىنەن جۇرەتىن زەڭبىرەگىن جانە 75 م م زەڭبىرەك باتارەياسىن امان الىپ كەلدى. 100 گە دەيىن ادامدى تويتارىپ، ناتيجەسىندە جاۋ باتىسقا جىبەرىلمەدى».
ال زايكەن كوپەيەۆتىڭ ەرلىككە تولى ءومىرى وقىعاننىڭ زەردەسىنە وي سالارى ءسوزسىز. سوعىستىڭ العاشقى وعى اتىلعان كۇن - 1939 -جىلدىڭ 1-قىركۇيەگى. جەر-جاھاندى قارا جامىلدىرعان سوعىس ءورتى ەڭ الدىمەن پولشادا تۇتاندى. جەڭىس تۋى جەلبىرەگەن كۇننىڭ وزىندە تومەنگى سيلەزيادا زەڭبىرەكتەردىڭ گۇرسىلى كوك كۇمبەزىن كۇڭگىرلەتىپ تۇردى.
پولشا دالاسىندا وپات بولعان جاۋىنگەردىڭ ءبىرى جوعارىدا اتىن اتاعان زايكەن كوپەيەۆ - ومبى وبلىسى، ەسىلكول اۋدانى، ۇلگى اۋىلىندا 1918 -جىلى كوپەي ەرمەك ۇلىنىڭ شاڭىراعىندا دۇنيەگە كەلگەن. اقمولا وبلىسىنان سايلانعان مەملەكەتتىك دۋمانىڭ دەپۋتاتى، ءدىني قايراتكەر شايمەردەن قوسشىعۇلدىڭ ءىنىسى بولىپ كەلەدى.
وكىنىشكە قاراي، سوعىس باستالىپ كەتكەن سوڭ، 1941 -جىلى پولشا جەرىندە حابارسىز كەتكەن كورىنەدى. سودان 80 جىلدان استام ۋاقىت ەشكىم ەشتەڭە تابا المادى. ءسويتىپ، اتامىز تۋرالى دەرەكتى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، تايىنشا اۋدانىنىڭ تۋماسى، قازىر پولشانىڭ گدانسك قالاسىنداعى Ⅱ دۇنيەجۇزى سوعىسىنىڭ مۋزەيىنىڭ قىزمەتكەرى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى كوكشەتاۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى دميتري پانتوعا تاۋىپ بەرۋىن وتىندىك. زەرتتەۋشى سوزىندە تۇردى. اتامىزدىڭ سۇيەگى تابىلدى.
زايكەن كوپەيەۆ 1941 -جىلدىڭ 25-ماۋسىمىندا پولشاداعى گريەۆتسى دەگەن جەردە 366-شتالاگ كونسلاگەرىنە تۇتقىنعا تۇسەدى. جالپى العاندا، پولياك دالاسىنداعى تۇتقىندالعان سولداتتاردىڭ جاعدايى وتە اۋىر بولعان. جاۋىنگەرلەر ادام توزگىسىز ازاپتاردى باستان كەشىرگەن.
سودان زايكەن اتامىز 1943 -جىلدىڭ 21-قىركۇيەگىندە اۋرۋحاناعا ءتۇسىپ، 1943 -جىلى 11-قاراشاسىندا قايتىس بولادى. مارقۇمنىڭ سۇيەگىن پولشانىڭ سەدلتسە قالاسى، زەلنا كوشەسىندە ورنالاسقان مازوۆەتسك ۆويەۆودستۆوسىندا، №184 بولىپ جەرلەگەن ەكەن. كەيىن ونىڭ قاسىندا ەسىم-سويى جوق 262 سولدات جەرلەنگەنى انىقتالدى.
رەسمي دەرەكتەر بويىنشا پولشا اۋماعىندا قايتىس بولعان كەڭەس جاۋىنگەرلەرى مەن اسكەري تۇتقىنداردىڭ 648 زيراتى تىركەلگەن. بۇعان قوسا ساربازداردىڭ رۋحىنا تۇرعىزىلعان 561 ەسكەرتكىش بار. وسى ورايدا ەۋروپا دالاسىنا سۇيەگى سىڭگەن اتالارىمىزدىڭ جاتقان جەرىن انىقتايتىن جانە ولاردىڭ تاعدىرىن زەرتتەيتىن جاڭا كوميسسيالار قۇرۋ كەرەكتىگىن جەتكىزگىمىز كەلەدى. سونىمەن قاتار ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا ارنالعان تانىمدىق مۋزەيلەردىڭ دە ماڭىزىن ارتتىرۋ كەرەكتىگىن باسا ايتامىز. ولاردىڭ ۇرپاق ساناسىنان وشپەۋىنىڭ باستى كەپىلى - وسى مادەني-تاريحي ورىندار.
جۋرناليست جاندوس اۋەلبەك ۇلىنىڭ زەرتتەۋ ماقالاسىندا ديپلوماتيالىق وكىلدىگىمىز اشىلعان 2000 -جىلدان بەرى سوعىستا قازا تاپقان تۋىستارىن ىزدەگەن وتانداستارىمىزدان جۇزدەگەن حات كەلىپ تۇسكەنى ايتىلادى. ناتيجەسىندە، كوپتەگەن ازاماتىمىز ءوز تۋىستارىنىڭ جەرلەنگەن ورىندارىن انىقتاپ، باسىنا ەسكەرتكىش تاقتايشا ورناتىپ، ەلدەن الا كەلگەن توپىراقتارىن سالعان. قازاق- پولياك تاريحشىلارى اسسوتسياتسياسىنىڭ سەپتىگىمەن زايكەن اتامىزدىڭ باسىنا ءبىز دە تۋعان جەردىڭ توپىراعىن سالدىق.
سامات جۇماتاي ۇلى،
ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى
