ومار حايام تۋرالى ءافسانالار
استانا. قازاقپارات - پارسى فيلوسوفى، ماتەماتيگى، استرونومى ءارى شايىرى ومار حايام نيشاپۋري (تولىق اتى - عياساددين ءابۋ ءال-فاتح ومار يبن يبراھيم حايام نيشاپۋري) حيجرا ءشامسي جىل ساناعى بويىنشا 427 - جىلى سەلجۇكتەر اۋلەتى تۇسىندا دۇنيەگە كەلگەن.
«اقيقات قاجىسى» دەگەن لاقاپ اتىمەن تانىلعان حايامنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرى ادەبي شىعارمالارىنان گورى ماڭىزدىراق بولعانىمەن، وعان جاھاندىق اتاق اكەلگەن دە ءدال سول رۋبايلەرى (رۋباي - قوس تارماقتى، ءتورت جولدان تۇراتىن ولەڭ، ليريكالىق پوەزيانىڭ فورماسى).
ونىڭ ۇستىنە اقىننىڭ رۋبايلەرى الەمنىڭ كوپتەگەن تىلدەرىنە اۋدارىلعان. العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ اعىلشىن اقىنى ەدۆارد فيتسدجەرالد ونىڭ شىعارمالارىن اعىلشىن تىلىنە اۋدارۋ ارقىلى، ونى باتىسقا تانىتادى.
ونىڭ ەڭ ۇزدىك ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە سۇلتان مالەك شاھ سەلدجكۋقي داۋىرىندەگى (ح. ق. ج. س. ب. 426-490) قوجا نازەم ءال-مالىك بيلىك ەتكەن كەزدەگى كۇنتىزبەگە ەنگىزگەن تۇزەتۋىن اتاۋعا بولادى. ول ماتەماتيكا مەن ادەبي، ءدىني جانە تاريحي عىلىمداردىڭ ۇستازى بولدى. حايامنىڭ ءۇش دارەجەلى تەڭدەۋلەردى شەشۋدەگى جانە ەۆكليدتىڭ بەس پوستۋلاتىن زەرتتەۋدەگى ءرولى وراسان زور.
ءومىربايان جازۋشىلاردىڭ ءبىر توبى ومار حايامدى يبن سينانىڭ شاكىرتى، ال كەلەسى ءبىر توبى يمام موۆافەق نيشاپۋريدىڭ شاكىرتى بولعان دەگەندى ايتادى. حايامنىڭ يبن سينانىڭ شاكىرتى بولعاندىعى تۋرالى بولجام شىندىققا جاناسپايدى، سەبەبى ءومىر سۇرگەن ۋاقىتتارى ەكى ءتۇرلى. حايام ءوزىن يبن سينانىڭ شاكىرتىمىن دەپ ەسەپتەيدى، ءبىراق يبن سينانىڭ ۇستازدىعى رۋحاني تۇرعىدا ايتىلعان.
حايام تۋرالى ءافسانالار
حايام تۋراسىندا بىرنەشە اڭىزدار بار. بىردە اقىن شاراپ ىشكىسى كەلىپ قۇمىراعا قولىن سوزا بەرگەندە، جەل تۇرىپ الگى قۇمىرانى قۇلاتىپ كەتەدى ەكەن، سوندا حايام بىلاي دەيدى:
ءشارباتقا تولى كوزەمدى مەنىڭ سىندىردىڭ، ءراببىم
ءلاززاتقا جەتەر جولدىمدى جاۋىپ الدىڭ با، ءراببىم
شاراپتان ىشسەم، قىلارسىڭ مەنەن ەسسىزدى
بولماس پا ماستىق ءتىلىمنىڭ ءبيى، ءراببىم
اقىننىڭ وسىنداي كۇپىرلى سوزدەرىنەن كەيىن حايامنىڭ بەتى قاپ-قارا بولىپ كەتەدى- مىس. سوندا حايام ايتقان سوزدەرىنە وكىنىپ، قۇدايدان كەشىرىم سۇراپ بىلاي دەيدى:
كۇناسىز پەندە جالعاندا مىناۋ بولار ما؟
كۇناسىز جانىڭ شىنىمەن ءتىرى بولار ما؟
بولارمىن جامان، سەنىڭ جامان سىيىڭنان
سەنى مەن مەنىڭ پارقىمىز سوندا بولار ما؟
وسىلايشا قۇدايدان كەشىرىم سۇراعان سوڭ حايامنىڭ بەتى قايتادان اعارىپ شىعا كەلەدى ەكەن.
كەلەسى ءبىر ءافسانادا حايام شاكىرتتەرىمەن بىرگە مەدرەسە ماڭىنان وتە بەرگەندە، سول مەدرەسەنى جوندەپ جاتقان ءبىر توپ ادامداردى كورەدى ەكەن. ولار كەزەك-كەزەك ەسەكتەرگە كىرپىشتەر تيەپ، ونى مەدرەسەنىڭ ىشىنە كىرگىزىپ جاتادى. سولاردىڭ اراسىندا جالعىز ءبىر ەسەك الگى مەدرەسەگە كىرمەي تۇرىپ الادى، ءارى جۇلقىلايدى، بەرى جۇلقىلايدى ايتەۋىر سول جانۋاردى ەشكىم كىرگىزە الماي قويادى. بۇل جايدى الىستان بايقاعان حايام الگىلەردىڭ جانىنا كەلىپ، ەسەكتىڭ قۇلاعىنا بىردەڭە سىبىرلايدى. بۇدان كەيىن باناعى ەسەك مەدرەسەگە كىرىپ كەتەدى. وسى وقيعاعا كۋا بولعان شاكىرتتەرى ۇستازىنان ەسەكتىڭ قۇلاعىنا نە دەپ سىبىرلاعانىن سۇرايدى. سوندا حايام: «ول بەيباق وسى مەدرەسەدەگى وقۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعان. ولگەن سوڭ حايۋان كەيپىندە قايتا تۋىلادى. سودان مەدرەسەگە كىرسە، ونى بىرەۋ-مىرەۋ تانىپ قويادى-اۋ دەگەن كۇدىكپەن كىرۋگە باتىلى جەتپەي تۇر ەكەن»، - دەيدى.
el.kz
