تىستەگى قۇرت شاقىرعاندا تۇسەتىنى راس پا؟
استانا. KAZINFORM - قازىرگىدەي ءتىس ەمحانالارى جوق زاماندا قازاق ءتىس قاقساعاندى ءارتۇرلى جولمەن وزىنشە ەمدەدى. سول ەمنىڭ ءبىرى - قۇرت شاقىرۋ.
بۇل ەمدى كەز كەلگەن ادام جاساي المايدى. كوپتى كورگەن انالار، قازاقى دۇنيەتانىمىنا جۇيرىك اپالار بولماسا، قاراپايىم قازاق ايەلدەرى شاقىرعانمەن، قۇرت تۇسپەيدى. ەستىگەن قۇلاق، كورگەن كوزدە ايىپ بار ما؟! ۇلكەندەردىڭ سولاي دەپ ايتقانى قۇلاعىمدا قالىپتى.
ءبىزدىڭ اۋىلدا ءباتىش دەگەن كەمپىر بولدى. قارعىسى قاتتى ەدى، جارىقتىقتىڭ. جالپى ەل ىشىندە قارعىسى قاتتى ادامدار بولاتىنى شىندىق. قازاقتا ايەلدىڭ اۋزىندا دۋا بولمايدى دەگەن ۇعىم بار.
«اكە قارعىسى وق، شەشە قارعىسى بوق» دەگەن ءسوز سوعان قاراتىلعان بولسا كەرەك. ايەلدىڭ قارعىس ايتۋعا، بىرەۋدى لاعنەتتەي سالۋعا بولمىسى دا، ءتىلى دە جاقىن تۇراتىندىقتان، اللا ايەلدىڭ اۋزىنان دۋانى الىپ تاستاعان دەيدى عۇلامالار. «دۋالى اۋىز ايەل» دەگەن تىركەستىڭ بولماۋى دا وسى ۇعىممەن قاتىستى. دەگەنمەن، سول ايەلدەردىڭ اراسىندا دا قارعىسى قاتتى ادامدار بولادى. اسىرەسە، ايەلدىڭ قارا ءتىلدىسىنىڭ قارعىسى وتە قاتتى بولادى. ءباتىش اپانىڭ اۋزىن كىم اشتىرىپ كورىپتى، ءبىراق «قارعىسى قاتتى» دەپ كوپ ادام يمەنەتىنى راس. سول ءباتىش كەمپىر قۇرت شاقىرادى دەپ ەستيتىنبىز.
بىردە ءباتىش قۇداعي ءبىزدىڭ ۇيگە كەلە قالدى، شاي ۇستىندە شەشەم «بالامنىڭ ءتىسى قاقساپ ءجۇر، شاقىرىپ بەرەسىز بە؟» دەپ ەدى، ءباتىش اپا: ونىڭ تۇك تە قيىندىعى جوق، مەڭدۋانا اكەل دە شاقىرا بەر، قۇرت بولسا ءوزى تۇسەدى، - دەدى. شەشەمنىڭ ايتۋىنشا، مەنىڭ ناعاشى اپام اجار دا قۇرت شاقىرۋدىڭ حاس شەبەرى بولعان. شەشەم قۇرت شاقىرۋدىڭ ءادىسىن بالا كۇنىندە سول كىسىدەن كورگەن.
سونىمەن سول ءتۇنى ءتىسى قاقساعان اعامدى ەتپەتىنەن جاتقىزىپ قويىپ قۇرت شاقىرۋعا كىرىستىك. الدىمەن ەشكىنىڭ مايىن كەسەگە ەرىتىپ الدىق تا، وعان مەڭدۋانانى ارالاستىرىپ، جالپاقتاپ جىرتىپ الىنعان اق شۇبەرەكتى شىلادىق. ابدەن ماي ءسىڭىپ، مەڭدۋانا جابىسقان سوڭ ونى شيگە وراپ شىراق جاسادىق. سودان ءۇش شىراقتى تۇتاتتىق. ءتىسى قاقساعان ادام مۇرنىن شىراقتان شىققان تۇتىنگە تاياتىپ، باسىن بۇركەپ اۋزىنان سىلەكەيىن ءۇزىلىسسىز اعىزىپ وتىرۋى ءتيىس. ال قالعان بالالار شەشەمنىڭ ايتۋى بويىنشا ىدىس-اياقتى سالدىرلاتىپ:
اقسارباس قۇرتىم گوي-گوي،
قاراباس قۇرتىم گوي-گوي.
بارار جەرىڭ قالمادى،
باسار تاۋىڭ قالمادى.
تۇسپەگەن ەندى نەڭ قالدى؟!
اقسارباس قۇرتىم تۇسە عوي،
قاراباس قۇرتىم تۇسە عوي… دەپ شۋلاپ جونەلدىك.
ءبىر جاعىنان، قىزىق كورىپ، ەندى ءبىر جاعىنان شىنىمەن قۇرت تۇسە مە ەكەن دەگەن تاڭدانىسپەن ىدىستى داڭعىرلاتىپ، تاماعىمىز جىرتىلعانشا ايعايلادىق. ەشكىنىڭ مايى قانداي جاقسى جانادى، ماتاعا جابىسقان مەڭدۋانا قوسىلىپ، بىتىر-بىتىر ەتىپ جانىپ جاتتى. ال اعام الدىنداعى تاباققا (قۇرت تۇسسە كورەيىك دەپ ادەيى اق تاباق قويىپ قويدىق) سىلەكەيىن اعىزىپ مۇلگىپ وتىردى. ءۇش شىراق جانىپ بىتكەندە تاباققا اققان سىلەكەيگە قاراساق، سىزدەرگە وتىرىك، ماعان شىن، سىلەكەي ىشىندە 5-6 اق سارباس، قاراباس قۇرت ءجۇر. وتە ۇساق، انىقتاپ قاراماسا كوزگە كورىنبەيدى. «و، ءتۇسىپتى» دەدىك. ءبىراق اعامنىڭ ءتىسىنىڭ قاقساعانى از باسىلعانداي بولدى دا، ەرتەسى قايتا قاقسادى. «مۇمكىن تۇسپەي قالعان قۇرتتار بولسا كەرەك» دەپ توپشىلادىق. مەن وسى اڭگىمەنى كورشى ءۇيدىڭ بالالارىنا ايتىپ ەدىم، سەكەن دەيتىن جىگىت سەنبەيتىن سىڭاي تانىتتى.
- ادامنىڭ اۋزىنداعى قايداعى قۇرت؟ - دەدى ول.
- ويباي، قۇرت بولادى ەكەن، ءبىز شاقىرعاندا اعامنىڭ اۋزىنان 5-6 قۇرت ءتۇستى عوي، - دەپ مەن دە بوي بەرمەدىم.
كەلەسى جىلدىڭ كۇزىندە سەكەن ەنتىگىپ جەتتى.
- مەن الگى قۇرتتىڭ قايدان كەلگەنىن ءبىلدىم، - دەدى.
- قايدان كەپتى؟ - دەپ ۇدىرەيدىك ءبىز.
- ول قۇرت ادامنىڭ اۋزىنان تۇسكەن جوق، كەرىسىنشە مايعا شىلانعان مەڭدۋانادان شىققان. سەنبەسەڭدەر، اق ماتانى جايىپ ورتاسىنا مەڭدۋانانى ورتەپ كورىڭدەر، اق ماتانىڭ ءۇستى اق سارباس، قارا باس قۇرتقا تولىپ كەتەدى ەكەن، - دەدى. سەكەنگە سەنبەي سىناپ كوردىك. راس بوپ شىقتى. ونىڭ ۇستىنە، قازاق ءتىسى قاقساسا، ءتىسى شىرىسە، «ءتىسىمدى قۇرت جەپ» نەمەسە «تىسىمە قانقۇرت ءتۇسىپ» دەپ ايتقانىمەن، ونىڭ قۇرتپەن قاتىسى جوق، قاننىڭ بۇزىلۋىنان، ءتىستىڭ شىرۋىنەن بولاتىن اۋرۋ ەكەنىن دە كەيىن بىلدىك.
ءبىر قىزىعى، قۇرت شاقىرۋ قازاق دالاسىندا بۇرىننان بار ەكەنىن احمەت بايتۇرسىن ۇلى دا جازىپ، مىناداي مالىمەت قالدىرىپتى:
«قۇرت شاقىرۋ - ءتىسى اۋىرعان ادامنىڭ ءتىسىن قۇرت جەيدى دەپ، سول قۇرتتى ءتۇسىرۋ ءۇشىن ەمشىلەردىڭ ايتاتىن سوزدەرى بولادى. سول قۇرت شاقىرۋ سوزدەرى دەپ اتالادى. مىسالدار:
تويعىن-تويعىن تۇيە كەل،
توڭىرەگىن جيا كەل!
اق جەلەگىن سالا كەل!
اعايىنىڭدى الا كەل!
سارباس تۇيعىن، كۇيىت، كۇيىت!
قارا باس تۇيعىن، كۇيىت، كۇيىت!
جايلاعان جەردى جاۋ الدى،
قىستاعان جەردى ءورت الدى.
جايلاعان جەردەن قاشىپ كەل!
جايناعان جاۋدى باسىپ كەل!
قىستاعان جەردەن قاشىپ كەل!
قاپتاعان جاۋدى باسىپ كەل!
جەتەر- جەتەر، كۇيىت، كۇيىت!
باسار- باسار، كۇيىت، كۇيىت!
ارقاداعى التى قۇرت،
ارقالاسىپ كەلەر قۇرت.
جەلكەدەگى جەتى قۇرت،
جەلكەلەسىپ كەلەر قۇرت.
اۋىزداعى التى قۇرت،
ازۋلاسىپ كەلەر قۇرت.
باسار، باسار، كا، كا!
باسىپ كەلەر، كا، كا!
جەتەر- جەتەر، كا، كا!
تۇيعىن- تۇيعىن، كا، كا!
تۇيىنسەپ كەلەر، كا، كا!».
قۇرت شاقىرۋ جايلى مۇحتار اۋەزوۆ تا جازعان. ءبىراق ول كىسى مۇنى ارباۋ ۇعىمىمەن بايلانىستىرىپ، «ءتىستى قۇرت جەيدى دەگەن ۇعىم دۇنيە ءجۇزى حالىقتارىنىڭ كوبىندە-اق كەزدەسەدى. قۇرتتى ورنالاسقان جەرىنەن شاقىرىپ السا، قۋىپ تۇسسە، نە ولتىرسە، ءتىس جازىلىپ كەتەدى دەگەن سەنىم ارباۋدىڭ ماگيالىق كۇشىن ۇستەمەلەي تۇسكەن» دەپ جازادى.
قىسقاسى، بايىرعى قازاقتاردا جىن شاقىرۋ، قۇرت شاقىرۋ، دەرت كوشىرۋ سىندى عۇرىپتىق ادەتتەر بولعان. بۇل كۇندە ونىڭ ءبارى ۇمىتىلعان. ايتساڭ كۇلكىلى. ونىڭ ۇستىنە، بۇگىنگى قوعامدا ونى «شىرك قوسۋ» دەپ قاراپ، ۇلت ۇعىمىنان شەتتەتكىسى كەلەتىندەر دە جوق ەمەس.
قالياكبار ۇسەمحان ۇلى
