تىرشىلىك داعدىسىنان ەتنوسپورتقا دەيىن: ۇلتتىق سپورت تۇرلەرى قالاي قالىپتاستى
استانا. KAZINFORM - ناۋرىزناما ونكۇندىگىنىڭ جەتىنشى كۇنى - ۇلتتىق سپورت كۇنى. كەيبىر ۇلتتىق سپورت ءتۇرى اۋەلدەن سايىس رەتىندە ويلاپ تابىلعان. ال كەيبىرى بۇرىنعى كوشپەندى مادەنيەتتە كۇندەلىكتى ءومىر داعدىسى نە تاعدىر شەشتى سايىس بولعان دا، ءومىر سالتىنىڭ ەۆوليۋتسياسى ارقىلى قازىرگى تاڭدا ەتنوسپورتقا اينالعان. بۇگىنگى ماقالامىزدا كوشپەندىلەردىڭ كۇش سىناسۋ مادەنيەتىنە شولۋ جاساي وتىرىپ، ۇلتتىق سپورت تۇرلەرى تاريحي كەزەڭدەردە قانداي دامۋ ساتىلارىنان وتكەنىنە كوز جۇگىرتەمىز.
تىرشىلىك داعدىسىنان ەتنوسپورتقا دەيىن: ۇلتتىق سپورت تۇرلەرى قالاي قالىپتاستى
استانا. KAZINFORM - ناۋرىزناما ونكۇندىگىنىڭ جەتىنشى كۇنى - ۇلتتىق سپورت كۇنى. كەيبىر ۇلتتىق سپورت ءتۇرى اۋەلدەن سايىس رەتىندە ويلاپ تابىلعان. ال كەيبىرى بۇرىنعى كوشپەندى مادەنيەتتە كۇندەلىكتى ءومىر داعدىسى نە تاعدىر شەشتى سايىس بولعان دا، ءومىر سالتىنىڭ ەۆوليۋتسياسى ارقىلى قازىرگى تاڭدا ەتنوسپورتقا اينالعان. بۇگىنگى ماقالامىزدا كوشپەندىلەردىڭ كۇش سىناسۋ مادەنيەتىنە شولۋ جاساي وتىرىپ، ۇلتتىق سپورت تۇرلەرى تاريحي كەزەڭدەردە قانداي دامۋ ساتىلارىنان وتكەنىنە كوز جۇگىرتەمىز.
جامبى اتۋ - حاندار كۇيەۋ تاڭدايتىن مەكتەپ
جامبى كونە تۇرىك تىلىندە «يامبۋ»، ياعني قۇيما التىن نەمەسە كۇمىس دەگەن ماعىنا بەرەدى. ءىرى قارا نەمەسە ۇساق مالدىڭ تۇياعى مۇسىندەس بولعاندىقتان، تۇرىنە قاراي تايتۇياق، قويتۇياق، اتتۇياق، اسىق جامبى، بەسىك جامبى، تۇيەكوز جامبى، قويباس جامبى دەپ اتالعان. جاسالعان مەتالىنا بايلانىستى كۇمىس جامبى، التىن جامبى، قولا جامبى دەپ بولىنگەن.
ورتا عاسىردان باستاپ اقشانىڭ ورنىنا جۇرگەن، ونى ءبىزدىڭ بابالارىمىز دا قولدانعان. قازاقتاردا جامبىنىڭ «ايقاباق»، «التىن قاباق» اتتى تۇرلەرى بولعان. بۇلاردى اتالارىمىز بيىك باعانانىڭ باسىنا نىسانا رەتىندە ءىلىپ قويىپ، مەرگەندەرگە اتتىرعان. اتپەن شاۋىپ كەلە جاتىپ، جەبەسىن ءدال تيگىزگەن ادام - سۇر مەرگەن، قاس مەرگەن سانالعان جانە سول سايىستىڭ شارتىنا قاراي قىمبات سىيلىق العان. بۇل سايىستا كوزگە تۇسكەن ساداقشىلاردان ارنايى توپ قۇرىلىپ، ولار سوعىس كەزىندە ارنايى كۇشتىك قۇرىلىم رەتىندە پايدالانىلعان.
بيىك باعانانىڭ باسىنداعى الاقانداي عانا جامبىنى اتپەن شاۋىپ كەلە جاتىپ اتىپ ءتۇسىرۋ ءۇشىن مەرگەنگە تەك ساداق اتۋ شەبەرلىگى ازدىق ەتەدى. اتتىڭ ۇستىندە تەپە- تەڭدىكتى ساقتاۋ، اتتىڭ جىلدامدىعىنان جەبەنىڭ ۇشۋ بارىسىندا جىلجۋ تراەكتورياسىن ەسەپتەۋ، وعان جەلدىڭ اسەرىن باعامداۋ - ءبارى-ءبارى ساپالىق قاسيەتتەردىڭ اسا جوعارى بولۋىن تالاپ ەتەدى.
ادامنىڭ ميى بەس بولىكتەن تۇراتىنى بەلگىلى. كوپ جاعدايدا سونىڭ وڭ جاق جارتى شارى مەن سول جاق جارتى شارىنىڭ ءبىرى باسىمدىقتا بولىپ، نەگىزگى قىزمەتتى اتقارادى. ال ەگەر ەكى جارتى شار دا تەڭدەي قىزمەت اتقاراتىن بولسا، ادامنىڭ ويلاۋ، شەشىم قابىلداۋ، قىراعىلىق قابىلەتتەرى الدەقايدا جوعارى بولادى. سوندىقتان قازىر بالا ميىنىڭ ەكى جارتى شارىن دا قاتار دامىتاتىن ءتۇرلى جاتتىعۋلار ويلاپ تابىلىپ جاتىر. ءدال وسى قاسيەتتى، ياعني ادام ميىنىڭ نەگىزگى ەكى بولىگىنىڭ قاتار دامىعانىن انىقتاۋدىڭ ەڭ كونە ءتاسىلى - وسى جامبى اتۋ بولسا كەرەك. سەبەبى قازىرگى عىلىم ميىنىڭ ەكى جارتى شارى دا قاتار جەتىلگەن، دالىرەك ايتقاندا وڭقاي دا، سولاقاي دا اتا بەرەتىن ساداقشىلاردىڭ دالدىك قابىلەتى جوعارى بولاتىنىن انىقتاپ وتىر. ادام اناتومياسى جايلى ءبىلىم ءالى اشىلماعان ەرتە داۋىردە حانداردىڭ بۇل قاسيەتتى قالاي بىلگەنىن ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن، ءبىراق ءبىر انىعى - ونى بىلگەن جانە «ارنايى جاساق» جاساقتاۋدا، وزىنە كۇيەۋ بالا تاڭداردا قولدانعان.
قازىرگى زاماندا ەل بيلەۋگە لايىق شىن مىقتىنى، شىن لايىق تۇلعانى تاڭداۋ ءتاسىلىن «ماجوريتارلىق» دەپ اتايدى. جەتىلگەن زاماناۋي قوعامدا ونداي تۇلعانى تاڭداۋ ءۇشىن ءادىل سايلاۋدىڭ بولۋى جەتكىلىكتى. ال ەرتە داۋىردە ازامات ەردىڭ اسىلىن تانۋدىڭ جولى دا وزگەشە بولعان. تۇركى ۇرپاقتارى وزگە حالىقتارداي تاريحىن قاعازعا حاتتاماعان، اڭىز- ءافسانالارىندا، جىر- داستاندارىندا ساقتاعان. ونىڭ ىشىندە اسىرەلەۋ مەن ادەبي شىندىق باسىم بولعانىمەن، كەيبىر وقيعالار مەن داستۇرلەرگە قاتىستى مالىمەتتەردى ارشىپ الۋعا ابدەن بولادى.
مىسالى، «قوبىلاندى باتىر» جىرىندا قالماق حانى ءوزىنىڭ قىزىن التىن جامبىنى اتىپ تۇسىرگەن مەرگەنگە بەرەتىنىن ايتىپ، جار سالاتىن تۇسى:
اي استىندا اسپانعا
قۇردى باقان قاقتىرىپ،
التىن تەڭگە اتتىرىپ،
جامبىنى اتىپ تۇسىرگەن
قۇرتقانى سۇلۋ سول الار... - دەپ كەلەدى.
وسى التىن تەڭگەنى قوبىلاندى باتىر اتىپ ءتۇسىرىپ، قۇرتقا سۇلۋدى جار ەتەدى:
قولىنا الىپ تولعانىپ،
قوزى جاۋىرىن جەبەنى،
ات ۇستىنەن شىرەنىپ،
سوندا تۇرىپ تارتادى.
قۇرۋلى باقان باسىندا،
ەكى ءبولىپ ۇشىردى،
اي استىندا تەڭگەنى...
بۇل ءداستۇر كۇنى كەشەگى ابىلاي زامانىنا دەيىن ساقتالعانىن ساكەن سەيفۋليننىڭ «كوكشەتاۋ» پوەماسىنان اڭعارامىز. وندا تۇتقىنعا تۇسكەن قالماق قىزى وزىنە تالاسقان قازاق باتىرلارىنا شارت قويادى: «تاۋ باسىنا ورامال ىلەمىن، كىم اتىپ تۇسىرسە، سوعان جار بولامىن».
وسى ءسات جىردا بىلاي كەلەدى:
...قالىڭ قول گۋىلدەيدى انتالاسقان،
باسەكە ءبىر قىز ءۇشىن تايتالاسقان.
ءبىر تاسقا توپ جانىندا قىز دا شىقتى.
تارتىستىڭ سەبەپكەرى جانتالاسقان.
باتىرلار شىرەنىسىپ تىزبەكتەلىپ،
تارتىستى ساداقتارىن «ابىلايلاپ»
دۇمپىلدەپ ساداق وعى ىسقىرادى،
ويقاستاپ اتتارى ويناپ پىسقىرادى.
ىشقىنىپ جولبارىستاي كۇشىن ولشەپ،
باتىرلار ساداققا وعىن قىستىرادى.
اتقان وق تاسقا ءتيىپ جارقىلدايدى،
شىڭدا ويناپ بالا بۇركىت شاڭقىلدايدى.
وقتارىن ورامالعا جەتكىزە الماي،
باتىرلار ءبىرازدان سوڭ «قارقىندايدى»...
سايىپ كەلگەندە «جامبى اتۋ» - تۇركى مادەنيەتىندە كونەدەن كەلە جاتقان جاۋىنگەرلىك سايىس ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. جاۋگەرشىلىك زاماندا مەرگەن ادامنىڭ جوعارى باعالانعانىن حاننىڭ ءوزى قىزىن بەرگەن سالتتان اڭعارامىز.
بۇگىنگى كۇنى ۇلتتىق سپورت قاۋىمداستىعىنداعى 10 فەدەراتسيانىڭ ءبىرى وسى سپورت تۇرىمەن اتالادى. بەيبىت زاماندا جارىستىڭ مازمۇنى دا، باعالاۋ ءادىسى دە وزگەرگەن. ساداقشى اتپەن شاۋىپ بارا جاتىپ، 3 نىسانانى كوزدەپ اتادى. نىساناداعى ءار شەڭبەردە بالدىق باعامى جازىلعان، سوعان ساي ۇپايى انىقتالادى. جىل سايىن ەرەسەكتەر، جاستار، جاسوسپىرىمدەر اراسىندا جامبى اتۋدان رەسپۋبليكالىق بىرىنشىلىكتەر وتكىزىلىپ تۇرادى.
سونىمەن قاتار 2017 -جىلى ەلوردا تورىندە وتكەن ەكسپو كەزىندە جامبى اتۋدان تۇڭعىش الەم بىرىنشىلىگى ۇيىمداستىرىلدى.
كوكپار ەۆوليۋتسياسى: اڭشىلار ويىنى، اسكەري جاتتىعۋ، ەتنوسپورت
«ادامدى قۇداي جەرگە توپ ەتكىزىپ تۇسىرە سالدى» دەيتىن نۇسقانى ءدىن، «ادام - ەۆوليۋتسيا ارقىلى بۇگىنگى انتروپولوگيالىق تۇرپاتقا جەتتى» دەيتىن نۇسقانى عىلىم ايتادى. سول ەۆوليۋتسيا زاڭدىلىقتارىنا باعىنا سويلەسەك، ادامنىڭ ءبىر كەزدەرى جابايى اڭعا پارا-پار تىرشىلىك كەشكەنىن جوققا شىعارمايمىز. ول كەزدەرى ءتىل جوق، ىم بار. ىممەن ۇعىسۋدىڭ تىلدەسۋدەن ءبىر ارتىقشىلىعى: ىم ءتىلىن بىلگەن جان تەك اداممەن ەمەس، تۇتاس تابيعاتپەن تۇسىنىسە الادى. ىم دەسە بۇگىنگى ادام يشارا ماعىناسىندا قابىلدايدى عوي، اسىلىندە ول وتە كولەمدى اقپاراتتار جيىنتىعىن بىلدىرسە كەرەك. قازاقتىڭ «ىمدى بىلمەگەن دىمدى بىلمەيدى» دەيتىنى، «ءبىلىم» ءسوزىن «ءبىل+ىم» دەپ (اقپاراتتى ءبىلۋ)، عىلىم ءسوزىن «قىل-ىم» دەپ (بىلگەن اقپاراتتى قىلۋ، ياعني پراكتيكادا جۇزەگە اسىرۋ) تارقاتاتىنى دا سول. تابيعات انا بىزگە ىممەن كوپ اقپار ايتىپ تۇرعانىن قازىرگى ادام دا جوققا شىعارمايدى، ءبىراق ۇمىتقان. ماسەلەن،
ۇزىن قۇيرىق ينەلىك،
ينەلىككە تيمەلىك.
تىكۇشاقتى جاسادىق،
ينەلىكتەن ۇيرەنىپ.
سۋدا جۇزگەن بالىقتى
باقىلادىق بايىپتى.
سوعان قاراپ جاسادىق،
ءبىز سۇڭگۋىر قايىقتى، - دەگەن بەيكۇنا تاقپاقتى باستاۋىش سىنىپ وقۋلىقتارىنان ءبارىمىز وقىپ، جاتتادىق. ءبىراق ونىڭ استارىندا «ادام بالاسى تابيعات انادان كوپ مالىمەت الدى» دەگەن وي جاتقانىن تەرەڭ تۇيسىنە بەرمەدىك.
قازاقتىڭ جەتى اتادان قىز الىسپايتىن سالتىنىڭ دا ءتۇبىن قۋساڭ جىلقى توتەم بولعان داۋىرگە تىرەلەدى. ءوز قۇلىنىنا شاپپايتىن، قان تازالىعىن ساقتايتىن جىلقىنىڭ قاسيەتىمەن تامىرلاس بولىپ شىعادى. بۇل ادامزاتتىڭ تابيعاتتان كەيبىر تەحنولوگيالاردى عانا ەمەس، رۋحاني قۇندىلىقتار مەن مادەنيەتتەردى دە كوشىرە العانىنىڭ كورىنىسى. كەيىن جىلقى توتەمدىكتەن ءتۇسىپ، قاسقىر «قۇداي بولعان» كەزدە دە ءتۇز تاعىسىنان تالاي قاسيەتتى، مادەنيەتتى سىڭىردىك. سونىڭ ءبىرى - «كوكپار» ويىنى.
كوكپار ويىنىنىڭ شىعۋ تاريحى جايلى دولبار كوپ. اي ءمۇيىزدى ەشكى، سەركە، ءىرى قارانى ايدىڭ سيمۆولى ساناپ، ونى قۇرباندىققا شالۋدى كۇنگە تابىنۋشىلار شىعاردى دەيتىن دە نۇسقا بار. قاسقىر اۋلاۋ كەزىندە تۋعان ويىن دەپ تە تۇسىندىرەتىندەر كەزىگەدى. الايدا ءبىزدىڭ پاتشا كوڭىلىمىزگە قونا كەتكەن نۇسقانى وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارى سوۆەتتىك ەتنوگراف گ. ن. سيماكوۆ ايتىپتى:
- ... بۇل ەجەلگى اڭ اۋلاۋ ءتاسىلى، ونىمەن بىرگە قاسقىر سوققان اڭشىنىڭ الدىنا وڭگەرگەن اڭىنا باسقالارى تالاسىپ، ودان تارتىپ الۋعا ۇمتىلىساتىن بولعان. وسىلايشا، ازىلدەسە، تالاسا- تارماسا وتىرىپ، اۋىلعا جەتكەنشە «كوك ءبورى» ويناساتىن بولعان. ءبىراق اۋىلعا جەتكەندە قاسقىردى سوققان جىگىت الادى ەكەن.
اكادەميك ءا. ح. مارعۇلان ءوزىنىڭ «قازاق الەمى/مير كازاحا» كىتابىندا: «سىرداريانىڭ تومەنگى ساعاسى مەن ارال ماڭىن مەكەندەگەن ساق تايپالارى جىل سايىن ءبورىنى كيە تۇتۋ قۇرمەتىنە ارناپ، قاسقىر تەرىسىن جامىلىپ، بەتپەردە تاعىنىپ، اتتى سايىستار وتكىزەتىن بولعان. بۇل ءداستۇر تۇركى- موڭعول تايپالارىندا ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالدى. قازاق، تۇرىكپەن، قىرعىز ەلدەرىندە بۇل ويىن «كوكبور» (كاك بار) - سۇرى قاسقىر دەگەن اتاۋمەن ساقتالعان، - دەپ ۆ. ۆ. رادلوۆ پەن س. ۆ. كيسەليەۆتاردىڭ ەڭبەكتەرىنە سىلتەمە جاسايدى.
قالاي بولعاندا دا بۇل ويىننىڭ قاسقىر توتەم بولعان داۋىرگە قاتىسى بار بولىپ شىعادى. الدە قاسقىر اۋلاۋ كەزىندە تۋعان، الدە قاسقىرلارعا ەلىكتەپ اۋلانعان اڭعا تالاسۋدان تۋعان دەپ تۇسىنسەك، ويىننىڭ شىعۋ تاريحىنان كوپ الشاقتاي قويمايتىنىمىز انىق.
اۋەلدە اڭشىلاردىڭ ويىنى عانا بولعان «كوكپار» تۇركى الەمى الىپ يمپەريا قۇرىپ، بۇكىل ەۋرازيانى ۋىسىندا ۇستاعان ورتا عاسىرلاردا پراكتيكالىق ءمانى وزگەرىپ، اسكەري جاتتىعۋدىڭ ءبىر تۇرىنە اينالىپ شىعا كەلەدى. ونى جازۋشى، ەتنوگراف ا. قالي ۇلى:
«كوكپار تارتۋ - اسكەري جاتتىعۋلاردىڭ ءبىر ءتۇرى. تۇرىك قاعاناتىنداعى «دەربەس ءبورى جاساق» دەگەنىمىز وسىنداي جاتتىعۋدان ءوتىپ سايلانعان باتىرلار توبى ەدى»، - دەپ جازعان ەكەن.
جاۋدىڭ ورتاسىنا جارىپ كىرۋ ءۇشىن اۋەلى ومىراۋى دالاداي ءاپايتوس اتتاردى دايىنداپ، شىنىقتىرۋ كەرەكتىگى ونسىز دا تۇسىنىكتى عوي. وسى تاجىريبە بۇگىنگى تاڭدا «كوكپار اتىن دايارلاۋ» مەكتەبىنە اينالىپ، ءالى كۇنگە نەگىزى ۇزىلگەن جوق. بۇگىنگى كوكپارشى توپتى جارىپ كىرسە، ماقساتى سەركەنى قانجىعاعا وڭگەرۋ عانا دەسەك، «دەربەس ءبورى جاساقتىڭ» ميسسياسى ودان الدەقايدا ماڭىزدى بولعان. جاۋ ورتاسىندا قالىپ بارا جاتقان حاندى، باتىردى اجال تىرناعىنان اراشالاپ قالۋ كەرەك بولعاندا ءدال وسى «ارنايى اتتى جاساق» قيقۋلاپ كەلىپ قيعاشتاي تيەتىن. ارعىنى ايتپاعاندا، ابىلايدىڭ ءوزى وسىنداي تاسىلمەن ءبىر ولىمنەن قالعان ەكەن.
اڭىزعا سەنسەك، ابىلاي جاۋ قولىنا تۇسۋگە اينالعاندا جانىبەك باتىر كيىپ-جارىپ كىرىپ، ابىلايدى قۇتقارماققا استىنداعى كوك دونەنىن ۇسىنعان ەكەن. حان اۋەلدە بوزبالانىڭ استىنداعى دونەنگە ءمىنىپ قاشۋدى ار ساناپ، باس تارتسا كەرەك. سوندا جانىبەك «التىن باسىڭدى جاۋعا الدىرعانشا، ءوزىم الايىن» دەپ قىلىشىن سۋىرىپ، تۇرا ۇمتىلىپتى. بالانىڭ سۇسىنان العان بەتىنەن قايتپاسىن سەزگەن ابىلاي كوك دونەنگە ءمىنىپ، اقىرى جاۋ قولىنان سىتىلىپ شىققان ەكەن.
حاندىق داۋىردە كوكپار ويىنى جاپپاي كوكپار تۇرىندە ءوتىپ، ويىن سوڭىندا قانجىعاسىنان سەركەنى ەشكىمگە الدىرماعان شاباندوز ونى الا قاشىپ، ءوزى قالاعان ءۇيدىڭ بوساعاسىنا اكەپ تاستايتىن بولىپتى. سول ءۇي يەسى سەركەنىڭ ەتىن اسىپ، كەشكە سول ۇيدە باستاڭعى وتەتىن ءداستۇر قالىپتاسقان.
بۇگىندە كوكپار ويىنى كورەرمەن تارتۋعا بەيىمدەلىپ، كوماندالىق ويىنعا اينالدى. ەرەجەلەرى بەكىتىپ، رەسمي تۇردە ۇلتتىق سپورتتار تىزىمىنە ەندى.
ەلىمىزدە «ەكسپو-2017» حالىقارالىق مامانداندىرىلعان كورمەسىن وتكىزۋ بارىسىندا كوكپاردان I الەم چەمپيوناتى ءوتتى. وندا الەمنىڭ 15 ەلىنەن 150 گە جۋىق سپورتشى باق سىنادى.
2024 -جىلى وتكەن V دۇنيەجۇزىلىك كوشپەندىلەر ويىندارىندا دا ەڭ تارتىستى باسەكە وسى كوكپار ويىنىندا بولدى. شاباندوز بالۋاندار ات سپورتتارىنان ەلىمىزگە باستى قارسىلاس سانالاتىن قىرعىزستان كومانداسىن جەڭگەندە قازاقستاندىق جانكۇيەرلەردىڭ قۋانىشىندا شەك بولمادى.
حابارشىدان «تۋعاندار»: جورىقشى، جۋرناليست، قوناق ءۇي قىزمەتى...
ادامزات تاريحىنداعى تەرريتوريالىق تۇرعىدا ەڭ الىپ يمپەريا - موڭعول يمپەرياسى. ءتورت عاسىرعا جۋىق تاريح ساحناسىنان تۇسپەگەن الىپ قاعاناتتا مەملەكەتتىك ءىستى جۇرگىزۋ ءۇشىن ءمىنسىز بايلانىس جۇيەسىن قۇرۋ كەرەك بولدى. وسى كەزدە ەلدىڭ ءبىر شەتىننەن ءبىر شەتىنە شۇعىل حابار جەتكىزەتىن قىزمەت ءتۇرى جەتىلدىرىلدى. مۇنداي حابار جەتكىزۋ ءتاسىلى وعان دەيىنگى تۇركى قاعاناتى داۋىرىندە دە بولعانى انىق، ءبىراق بىزگە ءدال وسى شىڭعىس حان داۋىرىنەن مالىمەتتەر كوبىرەك جەتكەن.
حابارشى قىزمەتى تۇتاس جەلىدەن قۇرالدى. شۇعىل مالىمەتتى العان ادام توقتاۋسىز 40-50 شاقىرىم ءجۇرىپ، ونى كەلەسى حابارشىعا جەتكىزىپ وتىرعان. ول دا ءوز كەزەگىندە وسىلاي ءۇشىنشى حابارشىعا قاراي شاپقان. قاجەت جاعدايدا قوس اتتى كەزەك ءمىنىپ، حاباردى بارىنشا شۇعىل جەتۋگە ماشىقتانعان.
حابارشى مىنەتىن اتتار ۇزاق جولعا ءتوزىمدى قازانات تۇقىمنان سايلانعان. جەر اۋماعى ۇلكەن بولعاندىقتان، كوشپەندىلەردە جىلقىنىڭ ءدال وسى جۇرىسىنەن تانبايتىن، جۇرىسكە ءتوزىمدى قاسيەتى جوعارى باعالانعان.
بۇگىندە ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنىڭ قاتارى «جورىق» ات سپورتى رەسمي تۇردە ەنگەن. ولاردىڭ «ۇلى دالا جورىعى» دەپ اتالاتىن مارافون-بايگەسى ءوتىپ تۇرادى. بۇل - قازاقستان اۋماعىندا وتكىزىلەتىن، ال جالپى قاشىقتىعى 1200 شاقىرىمنان اساتىن الەمدەگى تۇڭعىش ات مارافونى.
مارافون قازاقستاننىڭ بوس جاتقان ەن دالاسىندا، شولەيت جەرلەرىندە، ياعني اۋا رايى ءجيى كۇرت قۇبىلاتىن كليماتتىق ايماقتارىندا، تەمپەراتۋرا ايىرماشىلىعىنىڭ تابيعي جاعدايىندا وتكىزىلەدى.
مارافوننىڭ بىرەگەي ەرەكشەلىگى - جالپى سىناق ۋاقىتىنا ارنالعان جارىستى وتكىزۋدىڭ كوماندالىق ءپرينتسيپى. مارافون تۇڭعىش رەت 2022 -جىلدىڭ 18-29-قىركۇيەك ارالىعىندا قازاقستاندا، 5 وبلىستىڭ (اقمولا، قاراعاندى، ۇلىتاۋ، قىزىلوردا جانە تۇركىستان وبلىستارى) اۋماعىندا ءوتتى.
***
قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ قارا نارى، ۇزاق جىلدار قازاق باسپا سوزدەرىندە قىزمەت وتكەن، ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا ەۇۋ- دا ۇستازدىق قىزمەت اتقارعان عالىم سەمباي قيسىموۆ بىردە:
«العاشقى ادامدار داۋىرىندە بىرەۋ تاسادا جىرتقىش اڭ اڭدىپ جاتقانىن ءوز قاۋىمىنا ايتىپ كەلگەن كەزدە جۋرناليستيكا ومىرگە كەلدى» دەگەن پىكىر بار. كوشپەندىلەردە حابارشى دەگەن بولعان، ول ءبىر وردادان ءبىر ورداعا مەملەكەتتىك ماڭىزى بار مالىمەتتى جەتكىزگەن، بۇنى ءبىزدىڭ تاريحىمىزداعى العاشقى ماقساتتى تۇردە تاراتىلعان مالىمەت دەۋگە بولادى. قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ العاشقى سيپاتىن وسىدان ىزدەۋ كەرەك» دەگەن بولاتىن.
حابارشىنىڭ ءبىر مىندەتى جاراۋ اتىن سايلاي ءبىلىپ، الىس جولدى جىلدام ەڭسەرۋ بولسا، ءبىر مىندەتى حاباردى بۇزباي، دۇرىس جەتكىزۋ. وسى ورايدا سەمباي ۇستازىمىزدىڭ «قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ العاشقى سيپاتىن وسىدان ىزدەۋ كەرەك» دەگەن ءسوزى ەرىكسىز ويعا ورالادى.
***
الىپ دالادا ءار 50 شاقىرىم سايىن ەل قونبايتىنى بەلگىلى عوي. سوندا حابارشىنىڭ قوسى كەي جاعدايدا ەلگە جاقىن تىگىلسە، كەي جاعدايدا جاپان تۇزدە دە تىگىلەتىن بولعان. ول قوستىڭ ەندى ءبىر فۋنكتسياسى - حابار الىپ كەلگەن ادامدى وزەگى تالىپ جەتكەندە كۇتىپ الىپ، اتىن سۋىتىپ، ءوزىن دەمالتۋ، اس- سۋىن بەرىپ قۋاتتاندىرۋ. سوندىقتان قوستا ۇزاق ساقتالاتىن ازىق تۇرلەرى، ماڭىندا سۋ كوزى بولۋى شارت. وسى قوستار قىزمەتى كەيىن دامي كەلىپ، ستانسالاردىڭ قىزمەتىن قالىپتاستىرعان.
موڭعول يمپەرياسىنا كەيىن جەر اۋماعى الىپ مەملەكەت - رەسەي پاتشالىعى بولدى. ءدال وسى پاتشالىق داۋىرلەپ تۇرعان شاقتا، 1878 -جىلى باسىلىپ شىققان لەۆ تولستويدىڭ «اننا كارەنينا» رومانىندا قوستاردىڭ ستانساعا اينالۋ ساتىسىنىڭ العاشقى كەزەڭى بەينەلەنەتىن تۇس بار. باس كەيىپكەردىڭ ءبىرى الەكسەي كارەنين الىس جولدان كەلە جاتىپ، ءبىر ۇيگە توقتايدى. ول جەردە ءوزى تاماقتانىپ، تىنىعادى. سول ۇيدەگى قىزمەتشى شاناعا جەگىلگەن اتىن سۋىتىپ، تۇنىمەن جەم- ءشوبىن بەرەدى. بۇل - وسىنداي قىزمەت كورسەتۋ ءۇشىن جول بويىنا سالىنعان جانە ەلدەن جىراقتا جاپادان- جالعىز تۇرعان ءۇي.
ارادا ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ وسىنداي قىزمەت كورسەتۋشى ۇيلەر شاعىن ستانسالارعا اينالىپ، قوناق ءۇي قىزمەتى جاندانا باستايتىنى تاريحتان بەلگىلى. سوندا زاماناۋي ەكونوميكانىڭ ءبىر سالاسى - قوناقۇي قىزمەتى ءبىزدىڭ تاريحتا قاي كەزەڭنەن باستاۋ الادى دەگەن ساۋالدىڭ جاۋابىن ىزدەسەڭ، حابارشىلار تىگەتىن قارا قوستان ءبىر-اق شىعاسىڭ. بۇعان «قازاق اۋىلدارىندا بايلار جولاۋشى تۇسەتىن ءۇي تىگىپ وتىراتىن» دەپ داۋ ايتۋعا دا بولادى، ءبىراق ونىڭ ءجونى مەن جولى مۇلدە بولەك دەر ەدىك.
ⅩⅩ عاسىرداعى عىلىمي تەحنيكالىق ريەۆوليۋتسيا بار جوعى 100 جىلدا كولىك، كوممۋنيكاتسيا، اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىن ادام تانىماستاي وزگەرىسكە ۇشىراتتى. ءبىزدىڭ بابالار جابايى اڭ- قۇستى، جانۋارلاردى قولعا ۇيرەتۋ ارقىلى ءدال وسى سالالاردا ەرەكشە مادەنيەتتەر قالىپتاستىرعان ەدى. بۇگىنگى زاماندا WhatsApp-پەن-اق جولداناتىن حابارلامانى جەتكىزۋ ءۇشىن ەشكىمنىڭ اتقا مىنە سالا شاپپايتىنى تۇسىنىكتى. ال وتكەن تاريحىمىزداعى مادەني قۇندىلىقتار جادىمىزدان ءوشىپ كەتپەۋى كەرەك. سوندىقتان دا ءبىر كەزدەگى تىرشىلىك داعدىلارى ەتنوسپورت فورماسىندا ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى.
مەملەكەتىمىز كوشپەندى بابالاردىڭ ءتول مادەنيەتىن ساقتاۋدى ءوز ساياساتىنىڭ اجىراماس بولىگى سانايدى. بۇگىندە وسى ماقساتتا ۇلتتىق سپورت قاۋىمداستىعى قۇرىلىپ، كوكپار، جامبى اتۋ، اۋدارىسپاق، تەڭگە ءىلۋ، بايگە، ساداق اتۋ، قۇسبەگىلىك، توعىزقۇمالاق، اسىق اتۋ، «JORYQ» ات سپورتى سىندى 10 فەدەراتسيا جۇمىس ىستەپ تۇر. بۇلار ۇلتتىق ويىنداردى، ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىن تولىقتاي دەرلىك قامتيدى.
2024 -جىلى ەلىمىزدە V دۇنيەجۇزىلىك كوشپەندىلەر ويىنى ءوتتى. وعان 90 عا جۋىق مەملەكەتتەن 2500-دەن استام سپورتشى قاتىسىپ، 21 سپورت تۇرىنەن 97 مەدال جيىنتىعىن ساراپقا سالدى. بايراقتى باسەكەدە قازاقستان قۇراماسى 44 التىن، 33 كۇمىس، 37 قولا مەدالمەن جالپىكوماندالىق ەسەپتە ءبىرىنشى ورىندى جەڭىپ الدى. بۇل تۇركى تەكتەس مەملەكەتتەر ىشىندە كوشپەندىلەر سپورتى قازاقستاندا ەڭ جاقسى ساقتالىپ، دامىعانىن بىلدىرسە كەرەك.
جاس ۇرپاقتىڭ ەتنوسپورتپەن كاسىبي تۇرعىدا شۇعىلدانۋىنا دا دەن قويىلعان. ماسەلەن، استانادا ۇلتتىق سپورت ۋنيۆەرسيتەتى سالىنىپ جاتىر. ونىڭ قۇرىلىسى بيىل اياقتالادى دەپ جوسپارلانىپ وتىر.
اۆتور
ەربول جانات
