تىلسىمعا تولى تەڭىز

قايسىبىر كەزەڭدە اق جال تولقىنى جاعالاۋدى ۇرىپ جاتاتىن، اۋقىمى كوز جەتپەس كوكجيەككە ۇلاساتىن ارال تەڭىزى قانشاما عاسىردان بەرى ادامزات بالاسىمەن بىرگە ومىر ءسۇرىپ كەلەدى. ارينە، سوڭعى 50-60 جىلداعى احۋالى جۇمىر جەردەگى جۇرتتىڭ جانىن جەگىدەي جەيتىن جاعداي سانالعانىمەن، ءباز ءبىر كەزەڭدە تەڭىزدىڭ اققۋ ۇشىپ، قاز قونعان بازارلى شاعىن كورگەندەر دە از ەمەس.

تاريحتىڭ قالىڭ قاتپارلى بەتتەرىنە ۇڭىلسەڭ، تۇتاس ءبىر داۋىرلەرگە سوزىلاتىن دەرەكتەرگە كەزىگىپ، سول جايىندا زەردەلى زەرتتەۋلەرگە زەر سالۋدى دۇرىس كورەتىنىڭ اقيقات.

ءبىر قىزىعى، ءالى كۇنگە دەيىن جۇمباق كۇيىندە قالىپ جۇرگەن ساۋالدار دا الدىڭنان شىعىپ، وعان ناقتى تۇجىرىم تابا الماستان كۇمىلجىپ قالاتىن كەزىمىز از ەمەس. سول ءبىر داۋىرلەردە تاسقا باسىلىپ قالعان شەجىرە ءبىزدىڭ قولىمىزدا جوققا ءتان دەسەك تە بولادى. الىس-جاقىنداعى ەلدەردىڭ جۇمىر جەردى تانۋعا شىققان جيهانكەز جاندارى جازىپ قالدىرعان ءبىردى-ەكىلى ەڭبەكتەرى سول ساۋالدىڭ ۇشتىعىن ۇستاتقانداي بولاتىنى راس. دەگەنمەن ولاردىڭ بارلىعى بەلگىلى ءبىر كەزەڭنەن عانا سىر شەرتۋدەن ارىگە اسا قويمايدى. ايتسە دە وتكەن شاقتان از-ماز بولسا دا ماعلۇمات الىپ، تەڭىزدىڭ تىرشىلىگى جايىندا بىلەمىز.

ەرتە كەزەڭدەگى دەرەكتەردە ارال تەڭىزىنىڭ اۋقىمى بۇدان كەڭ بولعانى ايتىلادى. ءتىپتى بۇل ۋاقىتتا اتالمىش سۋ ايدىنى كاسپيمەن قوسىلىپ، ەكى تەڭىزدىڭ ورتاسى بولىنبەي جاتقان كورىنەدى. ءيا، بۇگىنگى كۇنى ول زاماندى كوزى كورگەن ءتىرى پەندە قالعان جوق. ءبىراق ءاربىر ەڭبەكتەن تىرنەكتەپ جيناعان مالىمەتتەردە سولاي دەپ كورسەتىلەدى. ۇزاق جىلدار بويى تەڭىز جايىندا زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، سان الۋان كىتاپتاردى پاراقتاپ، كوپتەگەن قۇندى دەرەكتى جاريا ەتكەن ينجەنەر-گيدروتەحنيك، «ارالعا اراشا» قوعامىنىڭ مۇشەسى حامزا سۋحانبەردين اعامىز بۇل تۇرعىدا ءبىراز ەڭبەكتەر قالدىردى.

ءتۇرلى بولجامدارعا سۇيەنگەن ول كىسى باعزى زامانداردا ارالدىڭ كاسپيمەن قوسىلىپ جاتقانى جايىنداعى اقپاراتتارعا كەزىككەن. ناقتىراق ايتقاندا، كاينوزوي ءداۋىرىنىڭ ورتا شەنىندە قورشاعان ورتانىڭ زاڭدىلىعىمەن ءدال وسىنداي كورىنىس بولعان ەكەن. بۇل شامامەن 21 ميلليون جىلداي بۇرىن دەۋگە نەگىز بار. ءبىر قىزىعى، ءدال وسى بايلانىس بەرىگە دەيىن جالعاسقان. وسىدان بەس عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن دا سول جاعداي جاعاسىنداعى ەلدىڭ كوز الدىنداعى كورىنىس بولعانعا ۇقسايدى. جالپى العاندا، كاسپي تەڭىزى الەمدەگى ەڭ تۇيىق كول سانالعانىمەن، ىرگەسى بولىنبەگەن قوس سۋ ايدىنى بۇگىنگى زاماننان 12-13 مىڭ جىلداي بۇرىن قارا تەڭىز بەن جەرورتا تەڭىزى ارقىلى الەمدىك مۇحيتپەن شەكتەسكەن وتە ءىرى سۋ ايدىنى بولعان دەسەدى.

وعان دالەل بولاتىن دۇنيەلەر دە جوق ەمەس. تەڭىزدىڭ تەرىسكەي بەتىندەگى سارى شىعاناق، اق ەسپە ماڭايىندا 70-80 مەتر تەرەڭدىكتەن قىزىل بالىق، ءىرى دەنەلى ۇلۋ، كيتتىڭ ومىرتقا سۇيەكتەرى تابىلعان. قازىر تاسقا اينالا باستاعان بۇل زاتتار ارالدىڭ كەزىندە مۇحيتپەن قوسىلىپ جاتقانىن اڭعارتاتىن سەكىلدى. قايسىبىر كەزەڭدە وسى جەرلەردەن اكۋلانىڭ ءتىسى مەن سۇيەگىنىڭ تابىلۋى ءبىزدىڭ كوكەيدەگى ساۋالعا جاۋاپ تاپقانداي بولادى. ХІХ عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا ارال-كاسپي ويپاتىنىڭ پايدا بولۋىنان دا كوپتەگەن ناقتى دەرەكتەرگە قول جەتكىزە الامىز. گەولوگيالىق ەرتە كەزەڭدە ارال باسسەينى جەرورتا تەڭىزىمەن ىرگەسى بولىنبەگەن سۋ ايدىنى ەكەنىن اڭعارتىپ وتىر. ال ودان كەيىنگى كەزەڭدەردەگى الپىلىك داۋىرلەردە جەر قىرتىسى كوتەرىلگەن. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ولاردىڭ ۇساق سۋ ايدىندارىنا بولىنگەنىن ءتۇرلى ەڭبەكتەردە ايتىلادى. سوندىقتان دا بولار، ارال تەڭىزىنىڭ كولەمى مەن ول جايىنداعى ءتۇرلى تانىم-تۇسىنىكتەر كونە دەرەكتەردە كوبىرەك كەزدەسەدى.

اتالمىش تەڭىزدى زەرتتەۋ ءىسى بۇگىنگى كۇننەن باستالعان جوق. بۇل تاقىرىپ تالاي عالىمنىڭ، جيهانكەزدىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزعان. سول جاسالعان زەرتتەۋلەردى تارازىلاي وتىرىپ، ارال تەڭىزى باسسەينى مەن ونىڭ جاعالاۋىنىڭ دامۋ كەزەڭدەرىن باعامداۋعا مۇمكىندىك بار. سوندىقتان بۇل سۋ ايدىنىنىڭ وزگەرۋ سيپاتىن انىقتاۋ ونشا قيىنعا سوقپايدى.

9-10 - عاسىرلاردا اراب عالىمدارى كوپتەگەن تىڭ دەرەكتەردى جازىپ قالدىرعان. بۇل ەڭبەكتەر اسا قۇندى سانالادى. سەبەبى ولاردا ارالدىڭ كولەمى مەن جاعالاۋىنىڭ ءپىشىنى تۋرالى كوپتەگەن دەرەكتەر بار. اتاپ ايتقاندا، ءىيبن حوردادبەك، ءيبن رۋستا، ءال-ماسۋدي، ءال-يستاحري سەكىلدى عالىمدار ءبىر كەزەڭدەردە وسى ولكەدە ات شالدىرىپ، تەڭىز جايىندا بىزدەرگە قۇندى مالىمەتتەردى جازعان ەكەن. ولاردىڭ ەڭبەكتەرىندە ءامۋداريا جەيحۋن، ارال كۇردەر (كەردەرى) دەپ ايتىلادى. اراب گەوگرافى ءال-يستاحري تەڭىزدىڭ حورەزم اتالعانىن كەلتىرە وتىرىپ، سىرداريا وزەنى تۋرالى دا ءبىرقاتار دەرەكتەردى كەلتىرەدى.

ءبىز ءوزىمىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان جاڭا مىڭجىلدىق باسىندا قازاقستاندىق عالىمدار تەڭىزدىڭ كەپكەن تابانىنان كونە شاهاردىڭ ورنىن تاپتى. بۇل بارشا جۇرتتىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتتى دەپ ايتا الامىز. ويتكەنى وسى كۇندەرگە دەيىن عالىمدار تەڭىزدىڭ تارتىلۋى جونىندە ءتۇرلى بولجامدار ايتىپ كەلگەن ەدى. ولاردىڭ ءبىرقاتارى ارالدىڭ بەلگىلى ۋاقىت شاماسىندا تابانى كەۋىپ، قايتادان تولىپ جاتاتىنىن ايتقان ەدى. تەڭىز تابانىنان كونە شاهاردىڭ ورنى تابىلعان ساتتە سول بولجامنىڭ راس اڭگىمە ەكەنىنە كوپشىلىكتىڭ كوزى جەتكەندەي بولدى. بۇل دا سۋ ايدىنىنىڭ قۇپياسىن ىشكە بۇككەن تاعى ءبىر سىرى دەپ ۇقساق ارتىق ەمەس.

قايسىبىر جىلدارى قازاق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ اۋا رايىن باقىلاۋ ورتالىعى قىزمەتكەرلەرى تەڭىزدى ۇشاقپەن سۋرەتكە ءتۇسىرۋ كەزىندە ادام تاڭعالارلىق جايلارعا تاپ بولعان. تارتىلعان تەڭىز تابانىندا كەم دەگەندە 500 شارشى مەتر الاڭدا ءبىر باعىتقا تارتىلعان كوپتەگەن ءىرى سىزبالاردى بايقاعان. ولاردىڭ كەيبىرىنىڭ ەنى 2 مەتردەن 50 مەترگە دەيىن جەتكەن. ءبىر ەرەكشەلىگى - سىزبالار ءبىر-بىرىنەن اۋمايدى. الايدا ماماندار قانشا زەرتتەۋ جۇرگىزگەنىمەن، بۇل ءتۇيىندى تاقىرىپتى تارقاتا العان جوق. ولار نەدەن پايدا بولدى؟ ارينە، وعان ءالى كۇنگە دەيىن ناقتى تۇجىرىم بولماي تۇر. بۇل جاعداي تەڭىزدى زەرتتەۋگە بايلانىستى تاعى ءبىر جۇمىستاردى قولعا الۋدىڭ قاجەتتىگىن كورسەتىپ وتىر.

قىسقاسى، ءبىز ءۇشىن ارالدىڭ كىلتى تابىلماعان جۇمباعى كوپ سەكىلدى. ونىڭ جاۋابىن تابا الامىز با؟ تابيعاتتىڭ تىلسىم كۇشىن زەرتتەۋگە تاياۋ جىلداردا شامامىز كەلەر مە ەكەن؟..

اۆتور: ءادىلجان ۇمبەت، قىزىلوردا وبلىسى

«الاش ايناسى». 2013