تىڭ يگەرۋدىڭ قازاقستان ءۇشىن ۇتىمدى تۇستارىنان، اكەلگەن زاردابى وراسان - ساۋلە مالىكوۆا
پەتروپاۆل. KAZINFORM - بيىل تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردىڭ يگەرىلگەنىنە 70 جىل تولادى. كەڭەستىك بيلىك جىلدارىندا قازاقستاندا جۇرگىزىلگەن الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ شىنايى كورىنىسى تەك ەلىمىز ەگەمەندىك العاننان كەيىن اشىلىپ، جاڭاشا زەردەلەۋگە جول اشىلدى.
سولتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ارحيۆىنىڭ ديرەكتورى ساۋلە مالىكوۆا بۇل تاقىرىپتى تەرەڭىنەن زەرتتەپ، «تىڭ ەپوپەياسى - تاريح تارازىسىندا» تاقىرىبىندا عىلىمي كانديداتتىق جۇمىسىن قورعاپ، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى اتاندى. اتاۋلى داتا قارساڭىندا تاريحشى ءتىلشى سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرگەن ەدى.
- ساۋلە زەينوللا قىزى، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن ەلدە قيىن جاعداي تۋعانى بەلگىلى. جاڭا جەرلەردى يگەرۋ سول كەزدەگى ماسەلەلەردى قانشالىقتى شەشتى؟
- بۇل تاريحي كەزەڭنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. ن. حرۋشيەۆتىڭ «جاڭاشىل»، «وزىق» ساياساتى نەگىزىندە جەكە باسقا تابىنۋشىلىقتىڭ زاردابى جويىلىپ، قوعامدىق-ساياسي ومىرگە اقىرىنداپ وزگەرىستەر ەنە باستادى. تاريحتا «تىڭ ەپوپەياسى» دەگەن اتپەن قالعان ازىق-تۇلىك مولشىلىعىن جاساۋ باعدارلاماسىنىڭ قازاقستاننىڭ بەت-بەينەسىن مۇلدەم وزگەرتىپ جىبەرگەنى دە بەلگىلى. ساياسي ماقساتتى كوزدەگەن اگرارلىق ساياساتتىڭ سالدارىنان قازاقستان جەرىنىڭ ەڭ كوپ مولشەرى ەروزياعا ۇشىرادى. وكىنىشكە قاراي، سول كەزەڭدە تىڭ يگەرۋ ءىسى جاپپاي «جەڭىس» پەن «جەتىستىك»، «باس اينالدىرار تابىس» رەتىندە مازمۇندالدى. تاريحشىلار كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ قىسىمىمەن ء«سوتسياليزمنىڭ جەتىستىكتەرىن» ماداقتاۋعا عانا قۇزىرلى بولدى. زەرتتەۋشىلەردىڭ قولىنا كەڭسەلەردە جاساقتالعان، تەكسەرىلىپ-تۇگەندەلگەن رەسمي اقپارات قانا بەرىلىپ وبەكتيۆتى دەرەكتەر قۇپيا تۇردە ساقتالىندى.
بىرنەشە جىلعا سوزىلعان سوعىس، ونسىز دا ناشار ازىق-تۇلىك جاعدايىن 1946-جىلعى قۇرعاقشىلىق ودان سايىن ۋشىقتىرا ءتۇستى، ءداندى داقىلداردىڭ شىعىمى تومەندەدى، بۇل تيسىنشە، مال شارۋاشىلىعىنا دا داعدارىس اكەلدى.
س ق و- دا ەگىستىك كولەمى: 1945-جىلى 1940-جىلمەن سالىستىرعاندا 8,4 پايىز، سونىڭ ىشىندە ءداندى داقىلدار الابى - 15,8 پايىز، ال بيداي سەبۋ 38,7 پايىز ازايعان. 1946-جىلى كولحوزداردىڭ 75,8 پايىزى ەڭبەك كۇنگە 1 كەلىگە دە تولمايتىن استىق بەرىلدى، ال قالعان كولحوزداردا ەڭبەككە مۇلدە اقى تولەگەن جوق. بۇل جازعى قۇرعاقشىلىقپەن قوسا، حالىقتىڭ اشتىققا ۇشىراۋىنا سەبەپشى بولدى.
كۇزدە قۇرعاقشىلىق سالدارىنان بولعان زالال تولىق ەسەپتەلگەننەن كەيىن، استىق ۇرلاۋعا قاتىستى دەپ سانالعان ىستەردى سوتتار 10 كۇن ىشىندە قاراپ، 1932-جىلعى 7-تامىزداعى زاڭ بويىنشا ۇكىم شىعارعان. 1946-جىلى س ق و پارتيا كوميتەتى استىق تاپسىرۋ جوسپارىن قاراپ، جوسپاردى ورىنداماعان 416 كولحوزدىڭ 102 ءسىنىڭ استىق تاپسىرۋعا مۇلدەم قاتىسپاعانىن انىقتاعان. 231 ادام قىلمىستىق جاۋاپقا تارتىلدى. ونىڭ ىشىندە: استىق جيناۋ مەن استىق دايىنداۋدى بۇزعانى ءۇشىن 24, استىقتى بۇلدىرگەنى جانە ءراسۋا ەتكەنى ءۇشىن 18، استىقتى ۇرلاپ، تالان-تاراجعا سالعانى ءۇشىن 189 ادام جاۋاپقا تارتىلدى. 209 ادام سوتتالىپ، اتۋ جازاسىنا 2 كىسى، 15 ادام 10 جىل مەرزىمگە بوستاندىعىنان ايرىلعان.
1946-جىلى شارۋالاردىڭ قوسالقى شارۋاشىلىعىنا سالىناتىن سالىقتى كوبەيتۋ تۋرالى ۇكىمەت شەشىمى قابىلداندى. 1948 جانە 1952-جىلدارى اۋىل شارۋاشىلىعى سالىعى تاعى ءوستى.
داعدارىستان شىعۋ ءۇشىن اۋىل شارۋاشىلىعىن نارىقتىق قاتىناستارعا باعىتتاپ، ونىڭ ناقتى مەحانيزىمدەرىن تابۋ، سونىمەن بىرگە مەنشىكتى، اسىرەسە جەردى جەكەشەلەندىرە وتىرىپ، ەكونوميكانى دامىتۋعا جەكە ادامداردىڭ مۇددەسىن پايدالانۋ قاجەت ەدى. كوممۋنيستىك جۇيە تاريح الدىندا ءوزىن اقتاپ الۋ ءۇشىن، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ەكستەنسيۆتى جولىن تاڭداۋىنا ءماجبۇر بولدى. ياعني، كەڭەس وداعى سياقتى ۇلان-بايتاق جەردى يەمدەنىپ وتىرعان مەملەكەتتە استىق ءوندىرۋدى مولايتۋدىڭ ءبىر عانا جولى - ەلدىڭ شىعىسىندا بوس جاتقان، دالىرەك ايتقاندا «تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى» جاپپاي جىرتىپ، استىق سەبۋگە بەل بايلاندى. شىنىندا، بۇل ءۇشىن كوپ اقىل-ويدىڭ، عىلىمي ىزدەنىستەرگە نەگىزدەلگەن تۇبەگەيلى رەفورمانىڭ قاجەتى شامالى ەدى.
قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماعىندا تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋدىڭ ناقتى تاجىريبەسى 1954-جىلعى 1-ناۋرىزدا باستالدى. دالىرەك ايتقاندا: سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا الماتىدان تىڭ يگەرۋشىلەردىڭ ءبىرىنشى وتريادى، ەكىنشى ەشەلون موسكۆادان 1954-جىلى 1-ناۋرىزدا كەلگەن.
1954-جىلدىڭ كوكتەمىندە قازاقستاندا تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ جۇمىسى جاپپاي باستالدى: اقمولا، كوكشەتاۋ، قوستاناي، پاۆلودار جانە سولتۇستىك قازاقستان سياقتى رەسپۋبليكانىڭ بەس وبلىسىندا، سونىمەن قاتار از مولشەردە بولسا دا ورال، اقتوبە، سەمەي، قاراعاندى، الماتى وبلىستارىندا تىڭ يگەرۋ جۇمىستارى باستالىپ كەتتى. «تىڭ يگەرۋدىڭ» العاشقى جىلىنىڭ وزىندە قازاقستاندا 8 ميلليون 531 مىڭ گەكتار تىڭ جانە تىڭايعان جەر يگەرىلدى.
1954-جىلدىڭ وزىندە تىڭ كوتەرۋ جونىندەگى جوسپار ارتىعىمەن ورىندالدى. قازاقستاندا 6,5 ميلليون گەكتار تىڭ جەر جىرتىلدى. استىقتىڭ جالپى ءتۇسىمىنىڭ مولشەرى 7650 مىڭ تونناعا جەتتى. حالىق العاش رەت تويىپ نان جەدى.
تىڭعا اۋقىمدى ماتەريالدىق قورلار تارتىلدى. ەلدەگى جانە رەسپۋبليكالارداعى ەگىنشىلىكپەن اينالىساتىن باسقا اۋدانداردىڭ ەسەبىنەن تىڭ يگەرۋ ايماعىنا قۇرىلىس ماتەريالدارى مەن تەحنيكا جىبەرىلدى. 1956-جىلى 1953-جىلمەن سالىستىرعاندا تراكتور سانى 213 پايىز، ال كومباينمەن قامتاماسىز ەتۋ 237 پايىز ءوستى. ەگەر 1958-جىلى رەسپۋبليكادا 40 مىڭعا تارتا تراكتور تىركەلسە، 1960-جىلدىڭ باسىندا ولاردىڭ سانى 156,2 مىڭعا جەتتى نەمەسە 4 ەسەگە، ال كومباينداردىڭ سانى 4,3 ەسەگە ارتتى.
- ياعني، تىڭ يگەرۋدىڭ پايداسى بولدى عوي؟
ارينە. قازاقستان كەڭەس وداعى بويىنشا استىق وندىرەتىن نەگىزگى ايماقتاردىڭ بىرىنە اينالدى. استىق وندىرەتىن شارۋاشىلىقتاردىڭ تۇرعىندارىنا الەۋمەتتىك- تۇرمىستىق جاعداي جاسالدى، اۋىلدا قاجەتتى ينفراقۇرىلىم قالىپتاستى. تىڭ يگەرۋشىلەردە كوتەرىڭكى رۋح، ەڭبەككە دەگەن قۇلشىنىس جوعارى بولعانى راس. ەڭبەك وزاتتارى كوپتەپ شىعىپ، سوتسياليستىك جارىستار ۇيىمداستىرىلدى. استىق جيناۋدىڭ ءتۇرلى ادىستەرى دۇنيەگە كەلدى. تىڭ يگەرۋ بيدايدى عانا ەمەس، استىقتىڭ وزگە تۇرلەرىن وسىرۋگە دە ماجبۇرلەدى.
تىڭ يگەرۋ ىسىنە عالىمدار دا كولەمدى ۇلەس قوستى. ولاردىڭ ارقاسىندا ەگىن شارۋاشىلىعىنا جارامدى تىڭ جەرلەرگە زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ، بولىنگەن جەر تەلىمدەرى ىرىكتەلىپ، جاڭا سوۆحوزداردا شارۋاشىلىق پەن تۇرعىن ءۇي قۇرىلىستارى جوسپارلاندى، سۋسىز جەرلەردى سۋلاندىرۋ جوباسى جاسالىندى. تىڭ جەردىڭ جاعدايىنا سايكەس كەلەتىن ماشينالار ويلاپ تابىلدى. ءبىراق وسى كەزەڭگە دەيىن تىڭ يگەرۋ ىسىندەگى عالىمداردىڭ الاتىن ءرولى جەتكىلىكسىز زەرتتەلدى. ناقتى ماتەريالدار تەك تىڭ يگەرۋ تاريحىنا ارنالعان كەيبىر ەڭبەكتەردە عانا كەزدەسەدى. ولار شاعىن، ءارى عالىمداردىڭ ۇلەسى تۋرالى تولىق مالىمەت بەرە المايدى. سوندىقتان بۇل ماسەلەنىڭ تەرەڭ زەرتتەلمەۋى تىڭ يگەرۋ تاريحىنىڭ اقتاڭداق بەتتەرىن ارتتىرادى.
تىڭ يگەرۋ بارىسىندا جاڭاشىل باستامالارعا جول اشىلدى. ونىڭ ءبىرى - ستۋدەنتتىك قۇرىلىس وتريادتارى. 1954-جىلدىڭ كۇزىندە قوستاناي وبلىسىنىڭ تاران اۋدانىنىڭ جاستارى جاڭا باستاما كوتەردى. ولار رەسپۋبليكامىزدىڭ بارلىق ەڭبەكشىلەرىن مادەني-اعارتۋ مەكەمەلەرىنىڭ قۇرىلىستارىن سالۋ جانە جوندەۋ، ولاردىڭ جۇمىسىن جاقسارتۋعا شاقىردى. بۇل باستاما حالىق تاراپىنان ۇلكەن قولداۋ تاپتى. 1955-56 جىلدارى اۋىلدىق ەلدى مەكەندەردە 17 مادەنيەت ءۇيى، 450 كلۋب، 300 كىتاپحانا، 50 وقۋ زالى، 500 دەن استام «قىزىل بۇرىش»، 10 ستاديون جانە سپورت الاڭدارى سالىندى، 230 ەلدى مەكەن راديومەن، 170 ەلدى مەكەن ەلەكترمەن قامتاماسىز ەتىلدى. ل. ي. برەجنيەۆ «تسەلينا» كىتابىندا تىڭنىڭ 90 جاڭا قالانىڭ سالىنۋىنا سەپتىگىن تيگىزگەنىن جازادى. ءبىراق قازاقستان ءۇشىن ونىڭ ۇتىمدى تۇستارىنان، اكەلگەن زاردابى وراسان.
- قانداي؟
- تىڭ يگەرىلگەن اۋدانداردىڭ گەوگرافيالىق، ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق، ەكولوگيالىق بەينەسى وزگەردى. گەوگرافيالىق كارتادا ۇلتتىق مازمۇنىنان ايىرىلعان ەلدىمەكەندەر جاپپاي بوي كوتەردى. ماسەلەن، «موسكوۆسكي»، «استراحان»، «گوركي»، «باۋمان»، «سيمفەروپول» جانە تاعى باسقا وسىنداي اتاۋلار كوبەيدى.
اگرارلىق رەفورما عىلىمي نەگىزدەلگەن ەكونوميكالىق زاڭدىلىقتارعا سۇيەنە وتىرىپ جاسالعان جوق. «تىڭعا شابۋىل» ەشقانداي دايىندىقسىز، تەز باستالدى. «سوقانىڭ ءجۇزى قارا توپىراقتى قۇنارلى جەرلەرگە دە، جايىلىمعا باي بەتەگەلى دالاعا دا، سونداي-اق سورتاڭ جەرلەرگە دە سالىندى. ەكپىندى كومسومول-جاستار مەن ينتەرناتسيونالدىق بريگادالار «قازاق دالاسىنىڭ ىشەك-قارنىن اقتارىپ تاستادى»، - دەپ جازادى ش. مۇرتازا. جۇزدەگەن، مىڭداعان جانە ميلليونداعان گەكتار جىرتىلعان ايماقتار تۋرالى مالىمەت-راپورتتار جوعارىعا بەرىلىپ جاتتى. تاپسىرمانى اسىرا ورىنداۋ ءۇشىن 6,3 ميلليون گەكتار جەردىڭ ورنىنا 1954-جىلى 8,5 ميلليون گەكتار جەر جىرتىلدى. «تىڭدى باعىندىرۋشى بەلسەندىلەرگە» جولدىڭ، استىق قويماسىنىڭ بولماۋى دا ەش ابىرجىتقان جوق. ۇلكەن ەڭبەكپەن وسىرىلگەن استىق ءجۇز مىڭ توننالاپ قىرماندا، سونشاسى دەستەلەنگەن كۇيى اشىق دالادا، جاڭبىر مەن قاردىڭ استىندا ءشىرىپ قالدى. ەگەر بۇعان جالقاۋلىق پەن شارۋاعا قىرسىزدىقتى قوساتىن بولساق، 15 مىڭ تراكتور سىنىپ، ۇنەمى جوندەۋدە تۇردى. كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر تىڭ ءوندىرىسىنىڭ الەۋمەتتىك تيىمدىلىگىنە ساراپتاما جاساعان كەزدە ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى، بالالار ءولىمى، كادرلار اۋىسىمى، قىلمىستىق جانە شارۋاشىلىق قىلمىستار، جاسىرىن جۇمىسسىزدىق، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ كوڭىل-كۇيى، الكوگوليزمنىڭ تارالۋى، جەر ەكولوگياسى جانە باسقا ماسەلەلەرگە سوقپاي اينالىپ وتكەن.
بۇدان بولەك، عالىمداردىڭ ەسەبى بويىنشا تىڭ يگەرۋ كەزىندە توپىراق گۋمۋسىنىڭ جوعالۋى 15-20 پايىزعا، كەيبىر جەرلەردە 23 پايىزعا دەيىن جەتكەن. ال بۇگىنگى كۇنى بۇرىنعى تىڭ جەرلەردەگى گۋمۋس قۇرامىنىڭ جوعالۋى 35 پايىزعا جەتتى جانە بۇل پروتسەستى قالپىنا كەلتىرۋ مۇمكىن ەمەس.
1951-1965-جىلدارى ەلىمىزدە جىلقىنىڭ سانى 365,7 مىڭعا ازايىپ كەتكەن، ءبىرجاقتى ساياساتتىڭ سالدارىنان جالپى مال شارۋاشىلىعى، ونىڭ ىشىندە ءىرى قارا ءوسىرۋ كەنجەلەدى، جايىلىمى مول قازاق دالاسىندا قوي وسىرۋگە كوڭىل بولىنگەن جوق. راس، جىلدار وتكەن سايىن مال باسىنىڭ وسكەنى بايقالادى. ءبىراق بۇل كەڭەس وكىمەتىنىڭ اگرارلىق ساياساتىنىڭ جەمىسى ەمەس، تابيعي قۇبىلىس بولاتىن. قازاقستاندا 1980-جىلداردىڭ وزىندە مال سانى جىل سايىن باياۋ ءوسىپ وتىردى. تىڭ يگەرۋ جىلدارى شوشقا سانى ارتىپ، 4 ەسەدەن استام وسكەن دەگەن مالىمەت كوممۋنيستىك جەتىستىك رەتىندە جاريا ەتىلىپ كەلدى. الايدا سالىستىرمالى تۇردە قورىتىندى جاساۋ ءۇشىن، الدىمەن سونىڭ الدىنداعى كورسەتكىشتى الۋ قاجەت. دەمەك، بۇرىن شوشقا وسىرىلمەگەن قازاق دالاسىندا بۇل تۇلىكتىڭ سانى تۋرالى ءسوز ەتۋدىڭ ءوزى ارتىق.
تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ ۇرانىمەن اسىعىس جۇرگىزىلگەن شارالاردىڭ قوعامدىق-الەۋمەتتىك، دەموگرافيالىق سالدارى از ۋاقىت ىشىندە قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماعىندا قازاق ۇلتىنىڭ ۇلەسى ازايىپ قالدى. جاڭا سوۆحوزداردى جۇمىسشى كۇشىمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن كەڭەس وداعىنىڭ ءتۇرلى ايماقتارىنان ونداعان ۇلتتىڭ وكىلدەرى، جۇمىسسىز جۇرگەندەر، قىلمىستىق ەلەمەنتتەر، اۋىل شارۋاشىلىعى كاسىپتەرىنە ماشىقتانباعان اسكەري قىزمەتكەرلەر، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قازاق حالقىنىڭ ءومىر سالتى، مىنەز-قۇلقى جونىندە ەشقانداي تۇسىنىگى جوق مىڭداعان ادام كەلتىرىلدى. وسىلايشا، قازاق حالقىنىڭ مىڭداعان جىلدار بويى قالىپتاسقان ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرى مەن سالت-داستۇرلەرى، مادەني قۇندىلىقتارى اياققا باسىلدى. ينتەرناتسيونالدىق تاربيە دەگەن جەلەۋمەن، تىڭعا كەلگەندەردى جاپپاي ورىستاندىرۋ ساياساتى جۇرگىزىلدى.
بۇل قازاق حالقى ءۇشىن وتەۋىنىڭ ورنى تولماس، حرۋشيەۆ تاراپىنان جاسالعان ناعىز كەشىرىلمەس كۇنا دەر ەدىم.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
اۆتور اقەركە داۋرەنبەك قىزى
