توپتان اسقان تۇلعا تاسادا قالا بەرە مە؟
ءوز زامانىندا نوقتاعا باسى سىيماي وتكەن كۇرەسكەر اقىن، ءانشى، حالىق كومپوزيتورى يمانجۇسىپ قۇتپان ۇلىنىڭ تۋعانىنا بيىل 160 جىل تولدى. ءور رۋحتى تۇلعا ⅩⅩ عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە ءبىرتالاي قۋعىن كورىپ، «حالىق جاۋى» اتاندى. 70 كە تايانعان جاسىندا اۋليە اتا جەرىندە اتىلدى. ارادا 60 جىل وتكەندە عانا اقتالدى.
ءبىراق ءالى كۇنگە دەيىن ءان مۇراسى حالىققا تولىعىمەن جەتپەدى. تالايدىڭ ەسەسىن قايتارىپ، ەلگە پانا بولعان تۇلعانى ۇلىقتاۋ دا ءتيىستى دارەجەدە ەمەس. بۇل تاراپتا الدا اتقارىلۋى ءتيىس شارۋالار بارشىلىق. اقىننىڭ نەمەرەسى، اتاسىنىڭ مۇراسى مەن تۇلعاسىن 30 جىل بويى زەرتتەپ، جارىققا شىعارعان فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ل. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى راۋشان يمانجۇسىپپەن اڭگىمەلەسكەنىمىزدە سونى تۇسىندىك.
مەكتەپتەگى مۋزەيدى مۋزەي دەۋگە كەلمەيدى
يمانجۇسىپ قۇتپان ۇلى كەرەكۋ وڭىرىندە دۇنيەگە كەلىپ، 2 جاسىنان باستاپ ەجەلگى قاراوتكەل، اقمولا توپىراعىندا ءوستى. وعان سەبەپ، 1865 -جىلى اقمولا ۋەزىنىڭ بولىسى ىبىراي جايىقبايەۆقا پاۆلودار ۋەزى، پەسچانوي ستانتسياسىندا تۇراتىن قۇتپان دايرابايەۆ حات جولدايدى. وندا اقمولانىڭ تۋماسى ەكەنىن، ءوزىنىڭ وتباسىن (جۇبايى ءۇمىت، ءتورت بالاسى اقشاباي، شوناي، يمانجۇسىپ جانە قىزى ءباتىش) كوشىرۋ ماقساتىندا جەر ءبولۋدى سۇرايدى.
كوپ كەشىكپەي كۇيگەنجارداعى بەرىلگەن جەرگە قونىستانادى. يمانجۇسىپ وسى جەردە ءوسىپ، ازامات بولىپ قالىپتاستى. قازىر استانانىڭ ىرگەسىندەگى جىبەك جولى اۋىلىنداعى ورتا مەكتەپ يمانجۇسىپ قۇتپان ۇلىنىڭ اتىندا. ءبىلىم بەرۋ وشاعىندا تاريحي تۇلعانىڭ مۋزەيى دە بار. ءبىراق مۇراجايدى مەكتەپ ىشىندە قالدىرماي، جەكە عيماراتتا اشۋ كەرەك.
«يمانجۇسىپكە قاتىستى قانشاما دەرەك، قانشاما جادىگەر جيناقتالدى. ونىڭ بارىنە بولەك مۋزەي كەرەك. مۇراجاي مىندەتتى تۇردە استانادا بولسىن دەپ ايتىپ وتىرعان جوقپىن. ال شىنتۋايتىنا كەلگەندە، يمانجۇسىپ - استانانىڭ، اقمولانىڭ سال-سەرىسى. مەكتەپتەگى مۋزەيدى مۋزەي دەۋگە دە كەلمەيدى. بۇل مەكتەپ كەزىندە قوس قاباتتى بالاباقشانىڭ بۇرىنعى عيماراتىندا اشىلدى. كەيىن مەكتەپ باسقا عيماراتقا كوشىپ، بۇرىنعى عيمارات بوس قالدى. ول اۋىل اكىمدىگىنىڭ بالانسىندا. مەن وسى عيماراتتى باسى ءبۇتىن مۋزەيگە سۇراپ وتىرمىن» دەيدى راۋشان نۇرحان قىزى.
كۇرەسكەر اقىننىڭ 150 جىلدىعى تۇسىندا پاۆلودار وبلىسىنىڭ اقسۋ قالاسىندا، يمانجۇسىپتىڭ تۋعان جەرىندە ءمۇسىنى قويىلىپ، سول قالاداعى سپورت سارايىنا ونىڭ اتى بەرىلدى. سونداي-اق بىرنەشە جىل تۇرعان قىزىلوردا وبلىسى شيەلى اۋدانىندا ەسكەرتكىشى اشىلىپ، ستاديون مەن كوشە اتىن يەلەندى. شىمكەنتتىڭ شىلىك دەگەن جەرىندە يمانجۇسىپتىڭ اتاسى، اكەسى، حالىق كومپوزيتورىنىڭ وزىنە ەسكەرتكىش بوي كوتەردى. بۇل ءبىر ءانسامبلدى قۇرايدى
ونىڭ ايتۋىنشا، اقمولا وبلىسىنىڭ اكىمى مارات احمەتجانوۆپەن ءبىر كەزدەسكەنىندە ءوڭىر باسشىسى يمانجۇسىپ تۇلعاسى مەن مۇراسىنا قىزىعۋشىلىق تانىتقان. الدا تاعى كەزدەسۋگە ۋادەلەسىپ، سول كەزدە ءتيىستى ماسەلەلەر بويىنشا ەكەۋارا اقىلداسۋعا كەلىسكەن.
بيىلعى قىركۇيەك ايىندا كوكشەتاۋ قالاسىندا اقان سەرىنىڭ 180 جىلدىعى مەن يمانجۇسىپتىڭ 160 جىلدىعىنا ارنالعان «ارقانىڭ ءان ءدارياسى» اتتى رەسپۋبليكالىق ءداستۇرلى انشىلەر بايقاۋى ءوتتى. اقمولا وبلىسىنىڭ مادەنيەت باسقارماسى قوس حالىق كومپوزيتورىنىڭ مەرەيتويىن وسىلاي قوساقتاپ وتكىزگەن. بىزدىڭشە، بولەك-بولەك وتكىزۋگە بولار ەدى.
زيراتى قاراۋسىز قالدى
يمانجۇسىپ قۇتپان ۇلى 1931 -جىلى 2-ناۋرىزدا مويىنقۇم كوتەرىلىسىنىڭ باسشىسى بولىپ تانىلىپ، «حالىق جاۋى» رەتىندە اتىلعان. سۇيەگى تاراز قالاسىندا حريستيان زيراتىندا جاتىر. قازىر مۇلدە قاراۋسىز قالدى.
«قاھارماندار» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق قورىنىڭ باسشىسى، ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ مۇشەسى، وسى مەملەكەتتىك كوميسسيا جوبالىق كەڭسەسىنىڭ جەتەكشىسى سابىر قاسىموۆ وتكەن جازدا جامبىل وبلىسىنىڭ سول كەزدەگى اكىمى نۇرلان نۇرجىگىتوۆتىڭ اتىنا حات جولداعان. وندا يمانجۇسىپ قۇتپان ۇلىنىڭ تۋعانىنا بيىل 160 جىل تولعانىن، زيراتىن قورشاۋ، بەلگى تاسىن ورناتۋ، جامبىل وبلىسىنىڭ كيەلى نىساندارى تىزىمىنە ەنگىزۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋدى سۇراعان. ءبىراق ودان ناتيجە بولمادى.
كوشەسى كوشىرىلىپ، قورىم قورشالا ما؟
ەلوردانىڭ سارىارقا اۋدانىنا قارايتىن ەسكى تەمىرجول ۆوكزالى اۋماعىندا يمانجۇسىپ قۇتپان ۇلى اتىندا كوشە بار. اقمولا استانا اتانعان العاشقى جىلدارى قالاداعى ليتەينايا كوشەسى يمانجۇسىپ اتىنا وزگەردى. وتكەن جىلى مۇحامەدجان تىنىشبايەۆ كوشەسى الماتى اۋدانىنا كوشىرىلدى.
ال سارىارقا اۋدانىنداعى قازاقتان شىققان تۇڭعىش تەمىرجولشى اتىنداعى كوشە يمانجۇسىپ قۇتپان ۇلى كوشەسىمەن بىرىكتىرىلدى. وسىلايشا يمانجۇسىپ كوشەسى ۇزاردى. الايدا راۋشان يمانجۇسىپتىڭ پىكىرىنشە، اتاسىنىڭ اتىنداعى كوشەنى قالانىڭ شەتىندە قالدىرماي، شاھاردىڭ كورنەكى اۋماعىنا كوشىرۋ كەرەك.
راۋشان نۇرحان قىزىمەن اڭگىمەمىزدە ول يمانجۇسىپ تۇلعاسىنا، اندەرىنە قۇر تامسانۋ عانا بارىن، ۇلىقتاۋعا كەلگەندە ناقتى ىستەر جوقتىڭ قاسى ەكەنىن ايتتى. نەمەرەسى بارىنەن بۇرىن ۇلكەن مۋزەيدىڭ اشىلۋىن تىلەيدى. ارينە، اتاسىنىڭ تارازداعى زيراتى مەن استانا ماڭىنداعى اتا- بالالار قورىمىن قورشاۋ، استاناداعى كوشەسىن كورنەكتى جەرگە كوشىرۋ، ەلوردادا ەسكەرتكىشىن ورناتۋ دا ماڭىزدى. يمانجۇسىپتىڭ كەلەسى مەرەيتويىن كۇتپەي، بۇل ىستەردى اتقارۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز
«جىبەك جولى اۋىلىنان بەس شاقىرىم جەردەگى قورىمدا يمانجۇسىپتىڭ اكەسى مەن شەشەسى، باۋىرلارى جاتىر. كەزىندە اعايىندار جينالىپ، بۇل قورىمدى قورشاعان ەدى. كەيىن وسى جەر ءبىر ورىسقا ساتىلعانىن ەستىدىك. ونىمەن بارىپ سويلەسكەنىمىزدە، «قورىمعا تيىسپەيمىن» دەگەن ۋادەسىن الدىق. ءبىراق سول جەردە جىلقى كوپ جايىلادى. اياقتى مال عوي، قورشاۋعا كەلىپ سۇيكەنە- سۇيكەنە بۇزىپ تاستادى. قازىر تاعى قورشاۋ كەرەك بولىپ تۇر» دەيدى راۋشان يمانجۇسىپ.
ەلورداعا ەسكەرتكىشى كەرەك
كۇرەسكەر اقىننىڭ 150 جىلدىعى تۇسىندا پاۆلودار وبلىسىنىڭ اقسۋ قالاسىندا، يمانجۇسىپتىڭ تۋعان جەرىندە ءمۇسىنى قويىلىپ، سول قالاداعى سپورت سارايىنا ونىڭ اتى بەرىلدى. سونداي-اق بىرنەشە جىل تۇرعان قىزىلوردا وبلىسى شيەلى اۋدانىندا ەسكەرتكىشى اشىلىپ، ستاديون مەن كوشە اتىن يەلەندى. شىمكەنتتىڭ شىلىك دەگەن جەرىندە يمانجۇسىپتىڭ اتاسى، اكەسى، حالىق كومپوزيتورىنىڭ وزىنە ەسكەرتكىش بوي كوتەردى. بۇل ءبىر انسامبلدى قۇرايدى.
وسىدان 10 جىل بۇرىن استانانىڭ «تىلەپ قوبىز سارايى» كونتسەرت زالىندا يمانجۇسىپتىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي رۋحاني كەش ءوتتى. سوندا اقىن، عالىم، قازىرگى پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى امانجول ءالتاي يمانجۇسىپ تۇلعاسىن سيپاتتاي كەلە:
بولىس بولعان باباما ەسىلىم ەڭ،
شاھار بولدىڭ بۇل كۇندە ەسىگى كەڭ.
استانامدا سپورتتىڭ ءبىر سارايى
اتالسا يمانجۇسىپ ەسىمىمەن،
ەسكەرتكىشىن ورناتساق باس قالادان
ايىرىلىپ قالماس قازاق نەسىبىنەن، - دەگەن ۇسىنىسىن ولەڭمەن ورنەكتەدى. بۇل ءالى دە وزەكتى دەپ ەسەپتەيمىز، باس قالادا يمانجۇسىپتىڭ ەسكەرتكىشى بولۋى كەرەك. دەپۋتات ءتيىستى ساۋالدى جولدايدى دەپ ويلايمىز.
راۋشان نۇرحان قىزىمەن اڭگىمەمىزدە ول يمانجۇسىپ تۇلعاسىنا، اندەرىنە قۇر تامسانۋ عانا بارىن، ۇلىقتاۋعا كەلگەندە ناقتى ىستەر جوقتىڭ قاسى ەكەنىن ايتتى. نەمەرەسى بارىنەن بۇرىن ۇلكەن مۋزەيدىڭ اشىلۋىن تىلەيدى. ارينە، اتاسىنىڭ تارازداعى زيراتى مەن استانا ماڭىنداعى اتا- بالالار قورىمىن قورشاۋ، استاناداعى كوشەسىن كورنەكتى جەرگە كوشىرۋ، ەلوردادا ەسكەرتكىشىن ورناتۋ دا ماڭىزدى. يمانجۇسىپتىڭ كەلەسى مەرەيتويىن كۇتپەي، بۇل ىستەردى اتقارۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز.
امانعالي قالجانوۆ
شولۋشى
