توقايەۆ اۋلەتىنىڭ موڭعولياداعى قازاق دوستارى
2001 -جىلدىڭ قوڭىر كۇزى. قوبدا بەتى قازاقتارى اراسىنان شىققان تاريحي تۇلعا - ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارى موڭعول ەلىنىڭ وكىلدەرىمەن بىرگە ستاليننىڭ قابىلداۋىندا بولعان، 1960 -جىلدارى قىتاي كوسەمى ماۋ زىدۋڭمەن داستارقان باسىندا جولىعىپ، ءدام تاتىسقان قاشقىنباي مالىك ۇلى تۋرالى دەرەك جيناپ ءجۇردىم.

سول تۇستا قاشەكەڭنىڭ تۋعان كۇيەۋ بالاسى، بۇرىنعى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك سالاسىنىڭ ارداگەرى توقتالحان نۇعىمان ۇلى تەمىرتاۋ قالاسىندا تۇرىپ جاتىر دەگەندى قۇلاعىمىز شالدى.
دەرەۋ اتقا قوندىق. قاسىمدا سول تۇستا «قازاق ەلى» اپتالىعىنىڭ استانالىق ءتىلشىسى قازىرگى تاڭدا تانىمال كاسىپكەر سامارحان ءومىرحان ۇلى بار.
اعامىز قالانىڭ شەتىنە تامان قۇرىلىسشىلار كوشەسى، 1A- ءۇيدىڭ 5-قاباتى، 44-پاتەرىندە تۇرادى ەكەن. الدىن الا تەلەفون ارقىلى ايتىلعان ۋادە بويىنشا قايىن اتاسى، قوعام قايراتكەرى قاشقىنباي مالىك ۇلىنىڭ فوتولارىن دايىنداپ قويىپتى. ابدەن ىسىلعان، تياناقتى ادام ەكەنى كورىنىپ تۇر. قالىڭ قاعاز اراسىنان سۋىرىپ شىعىپ، قاجەت فوتولاردى قولىمىزعا ۇستاتتى.
سول ەكى ورتادا قوپىراعان كوپ قاعازدىڭ اراسىنان «ىزگى نيەتپەن قاسىم-جومارت توقايەۆ» دەپ قول قويعان حاتتى كورىپ قالدىق. ول كەزدە قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى ەلىمىزدىڭ پرەمەر-ءمينيسترى بولاتىن. حات قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ بلانكىسىنە جازىلىپ، وڭ جاق شەكەسىنە تىركەۋ ءنومىرى (14-8/ت -665,1) كورسەتىلىپ، 2001 -جىلدىڭ 23-ءساۋىر كۇنى جولدانىپتى. حاتتاعى جازۋدى وقىپ ۇلگەرمەدىك. اعامىز ونى بيىكتەۋ جەرگە قويىپ جاتىپ: «قازىرگى ۇكىمەت باسشىسى قاسىم-جومارتتىڭ اكەسى كەمەل اعامەن كەزىندە حات الماسىپ، حابارلاسىپ تۇرعان ەدىم، بۇل ماعان راحمەتىن ايتىپ بالاسىنىڭ جازعانى ەدى»، دەدى.
بار ايتقانى وسى. ءتىپتى جۇزىندە ماقتانىشتىڭ لەبى دە جوق. باسقا بىرەۋ بولسا اعىل-تەگىل كوسىلەر مە ەدى كىم ءبىلسىن...
* * *
وسى وقيعا سودان بەرى ۇنەمى كوكەيدە ءجۇردى. جۋىقتا جازۋشى كەمەل توقايەۆتىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى رەسپۋبليكا كولەمىندە اتالىپ ءوتىپ جاتقانىن كورىپ، جوعارىداعى توقتالحان اعانىڭ ايتقانى ەسىمە تۇسكەنى.
سودان توقاڭنىڭ ويداعى-قىرداعى بالالارىنا حابارلاستىم. قۇداي وڭداعاندا توقتالحان نۇعىمان ۇلى ءوزى دۇنيەدەن وتەرىنەن ءبىر جىل بۇرىن «ادامنىڭ قىرى مەن سىرى» اتتى مەمۋارلىق ەستەلىك كىتاپ جازىپ، ونىسى 2008 -جىلى قاراعاندى قالاسىنداعى «Kagan» باسپاسىنان جارىق كورگەن ەكەن.
وسى ەڭبەكتە جوعارىداعى وقيعانىڭ ۇزىن-ىرعاسىن بىلاي دەپ جازىلادى:
«1966 -جىل. قاراشانىڭ 7 سى. ماسكەۋ قالاسى. وكتيابر ريەۆوليۋتسياسىنىڭ ۇلى مەرەكەسى اتالىپ وتۋدە. وسىنداي تاريحي داتانىڭ كۋاسى بولعانىمدى زور باقىت دەپ ەسەپتەيمىن. مەنىڭ مۇندا كەلۋ سەبەبىم: موڭعوليا رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك سالاسىندا قىزمەت اتقاراتىن ءبىر توپ ادام كەڭەستىك بارلاۋ جۇيەسىنىڭ ەكى جىلدىق ءىس-تاجىريبەسىنەن ءوتۋ ءۇشىن كەلگەن ەدىك. وسى ەكى جىلدا بارلاۋ قىزمەتىنىڭ نە ءبىر قۋلىق-سۇمدىعىن ۇيرەنىپ، سىر-سيپاتىنا قانىقتىق. تەمىردەي ءتارتىپ، باسقان ءىزىڭ مەن ايتقان ءسوزىڭ اڭدۋلى. ءار اي سايىن سىناق. ودان سۇرىنبەي وتسەڭ، مارتەبەڭ ارتادى، جالاقىڭ وسەدى. وڭشەڭ موڭعول. جالعىز قازاقپىن. تەوريالىق ىلىمنەن سۇرىنبەيمىن، قيىنى - تاپانشامەن نىسانا كوزدەۋ. كۇندەلىكتى اتۋ ساباعىنان ۇنەمى ءمۇلت كەتەم. مەن ءۇشىن ءۇش وقپەن 30 ۇپاي الۋ ارمان. ءسويتىپ جۇرگەندە، تاپانشامەن اتۋدان قورىتىندى ەمتيحان تاپسىراتىن بولدىق. تاڭىرگە ءتاۋ ەتىپ، جالبارىنعان نيەتپەن ۇيقىعا شومدىم. ەرتەڭىندە ەڭ سوڭىندا مەن اتاتىن بولدىم. سەبەبى جاقسىلاردى الدىعا جىبەردى. ولار 27، 28، 29 ۇپاي الىپ جاتىر. ەڭ سوڭىندا مەن اتتىم. ءۇش وعىم دا وندىقتىڭ ورتاسىن ويىپ ءتۇستى. 30 ۇپاي. بىرەۋ ءسۇيىندى، بىرەۋ كۇيىندى...
ەرتەڭىندە جاتاقحانادان شىقسام، ەسىك الدىندا اسكەري جاتتىعۋ پانىنەن ساباق بەرەتىن شيلوۆ اتتى ۇستاز ۇزىن بويلى، كەڭ جاۋىرىندى، اپاي ءتوس ازاماتپەن سويلەسىپ تۇر ەكەن. شيلوۆ مەنى «بەرى كەلىڭىز؟» دەپ شاقىردى. جاقىنداي بەرگەنىمدە الگى ادام ماعان «اسسالاۋماعالەيكۋم» دەپ قولىن سوزدى. ول كەزدە بۇلاي امانداسۋ ەرسى كورىنەتىن. سوندا دا داستۇردەن جاڭىلماي «ۋاعالەيكۋمسالام» دەپ قولىن الدىم. ول كىسى مەنىڭ قايدان كەلگەنىمدى، كىم ەكەنىمدى سۇراپ جاتىر. مەن دە بىلگەن- تۇيگەنىمدى ايتىپ جاتىرمىن. سالت-سانا، ءداستۇر تۋرالى سويلەستىك. اڭگىمە بارىسىندا الگى اعاي:
- سەنى كورىپ، قايماعى بۇزىلماعان قازاقى قالىپتى تانىعانداي بولىپ قۋانىپ تۇرمىن، - دەدى. ازاماتتىڭ بۇل لەبىزىنە ارقالانىپ:
- اسانقايعى بابامىز، التايدىڭ بيىك شىڭىنا شىعىپ تۇرىپ، بۇل جەردىڭ جۇرتى ات تابانىنا توزىپ، حالقى ونەر-بىلىمنەن كەنجەلەپ قالار ما ەكەن، دەپ الاڭداعان كورىنەدى، - دەدىم، ءوزىم تۋعان اۋىل-ايماقتىڭ جايىن اڭعارتىپ.
مەنىڭ اقتارىلا ايتقان ءسوزىمدى ۇزبەي تىڭداعان اپاي ءتوس ازامات: - جاڭا سەنىڭ ۇستازىڭ قازاق ەكەنىڭدى جانە سىننان سۇرىنبەي وتكەنىڭدى ايتتى. ءبىز وسىلاي سويلەسىپ تۇرعانىمىزدا ءوزىڭ شىعا كەلدىڭ. تانىسقانىما قۋانىشتىمىن، سەن ەلىڭە قايتار تۇستا مەن مۇندا بولمايمىن، دەسە دە ازاماتتارعا تاپسىرىپ كەتەم، ولار شىعارىپ سالاتىن بولادى، - دەپ قوشتاستى. قىزىق بولعاندا بۇل اعايدان «ءسىز كىم بولاسىز؟» دەپ اتىن دا سۇراماپپىن.
مەن وقۋ بىتىرەر تۇستا، ياعني ماسكەۋدەن اتتاناردان ءبىر اپتا بۇرىن اكەم نۇعىمان كەلدى. ول كىسىنى قالا ارالاتىپ مارە-سارە ءجۇرىپ، اپاي ءتوس اعايدىڭ ايتقانى ەسىمنەن شىعىپ كەتىپتى. ماسكەۋدەن اتتانۋعا ەكى-ءۇش كۇن قالعاندا جاتاقحاناعا ەكى قازاق جىگىتى كەلدى. قولدارىندا اعاشتان ويىپ جاسالعان كەرەگە قانات قىراننىڭ ءمۇسىنى. وعان «موڭعوليالىق قانداسىم توقتالحانعا. اعاسى كەمەل توقايەۆتان» دەپ جازىلىپ جانە ءوزىنىڭ الماتىداعى ادىرەسىن بەرىپ جىبەرىپتى. قىراننىڭ ءمۇسىنىن كورگەن اكەي: «قاراعىم، مىناۋ تەگىن ادام بولمادى. ءوزىنىڭ ادىرەسىن جىبەرگەنى حات جازىپ، حابارلاسىپ تۇر دەگەنى عوي، شاماڭ كەلسە حات جاز»، دەدى.
ەلگە كەلگەن سوڭ اكەيدىڭ اماناتى بويىنشا كەمەل اعاما حات جازدىم. ول كىسى دە ماعان حات جازىپ تۇردى. - سودان ءبىر كۇنى، - دەيدى توقتالحان اعاي ەستەلىگىندە: - الماتىدان سەمىز كونۆەرت كەلدى. كونۆەرتتى اشسام العاشقى بەتىنە «سارعاباندا بولعان وقيعا» دەپ تاقىرىپ قويعان ۇلكەن قولجازبا كىتاپ ەكەن. سويتسەم، اعام ماعان 1975 -جىلى جارىق كورگەن «سارعاباندا بولعان وقيعا» اتتى پوۆەسىن جىبەرىپتى، - دەيدى. حاتتا:
«قۇرمەتتى توقتالحان!
ەڭ الدىمەن، قازاق جەرىنەن، اباي، جامبىل، مۇحتار ەلىنەن كوپ-كوپ سالەم جولداۋعا ۇلىقسات ەتىڭىز. قازىر وزىڭىزگە ءمالىم سوۆەت ادامدارى وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنىڭ 60 جىلدىق مەرەكەسىن قارسى الۋ ءۇشىن زور دايىندىق جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتىر. بۇل ۇلى تويعا قازاقستان جازۋشىلارى دا ءوز ۇلەسىن قوسۋ ءۇشىن اتسالىسۋدا. مەن سونداي جۇمىستارمەن قازاق س س ر مينيسترلەر سوۆەتى جانىنداعى مەملەكەت قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنە بارا قالعان ەدىم. سول جەردە مۇرات دەگەن جىگىتپەن تانىستىم. ول ءسىزدىڭ ءوتىنىشىڭىزدى جەتكىزىپ، حاتىڭىزدى وقىپ بەردى. ءسىزدىڭ سۇراۋىڭىز بويىنشا بىلتىر «جازۋشى» باسپاسى شىعارعان «سارعاباندا بولعان وقيعا» دەگەن پوۆەستەر جيناعىن جىبەرىپ وتىرمىن.
ءسىز مەنىڭ كىتاپتارىمدى موڭعول تىلىنە اۋدارۋعا تالاپتانىپ جۇرگەن نيەتىڭىز بار كورىنەدى. جازۋشى ءۇشىن ونىڭ شىعارماسى دوستاس ەلدىڭ تىلىنە اۋدارىلىپ جاتسا، بۇل - ۇلكەن عانيبەت ءىس. ونداي ىزگى نيەتتى قولداعان ءجون. ءبىراق كوركەم شىعارمانىڭ وزىنە ءتان كوپ ەرەكشەلىگى بار. سوندىقتان بۇل جايىندا موڭعول جازۋشىلارىمەن، باسپا ورىندارىنىڭ ادامدارىمەن اقىلداسقان ءجون. ەڭبەك سوندا جەمىستى بولادى...
سالەممەن توقايەۆ
الماتى، يۋن، 1976 -جىل».
* * *
وسىلاي كەمەل كوكەسىنىڭ كىتابى قولىنا تيگەن سوڭ توقتالحان اعامىز ونى تاراۋ- تاراۋىمەن جىكتەپ، جىلىكتەپ اۋدارىپ، موڭعوليالىق اسكەري باسىلىم «ۋلاان ود» («قىزىل جۇلدىز») گازەتىنە باستىرىپتى. ول گازەتتىڭ بىرنەشە سانىنا ۇزبەي جاريالانىپتى. كەيىن وسى جاريالىمداردى جيناقتاپ كىتاپ ەتىپ باستىرايىن دەپ جۇرگەندە، 1986 -جىلى كەمەل اعانىڭ ءوزى دۇنيەدەن ءوتىپ كەتەدى دە، جوسپارى ورىندالماي قالادى. «ەكىنشى دۇركىن قولعا العانىمدا، قازاقستانعا كوش باستالىپ كەتىپ، اعا اماناتىن اياقتاي المادىم...»، دەيدى توقاڭ («ورتالىق قازاقستان» گازەتى. 6-شىلدە، 2002 -جىل).
* * *
وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارى جازۋشى كەمەل توقايەۆپەن حات-حابار الماسىپ، ول كىسىنىڭ شىعارماسىن موڭعول تىلىنە اۋدارىپ، ونىسىن موڭعوليانىڭ تانىمال گازەتىنە جاريالاعان توقتالحان نۇعىمان ۇلى تۋرالى قىسقاشا تانىستىرساق.
ول 1938 -جىلى باي-ولكە ايماعىندا تۋعان. ءوزىنىڭ ەستەلىك كىتابىندا: «مەن تۋعان جىلى اكەمنىڭ تۋعان جەزدەسى بايمۇحامەد مولدا، ناعاشىلارىم - تاۋكەي، ءمامادىل، جۇمادىلدەر «حالىق جاۋى» اتانىپ، اتىلىپتى. مەنى ۇلى شەشەم باۋىرىنا سالىپ اسىراپتى. اپاما ەركەلەپ ءجۇرىپ 11 جاسىمدا مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتادىم. 1959 -جىلى 10 جىلدىقتى ءبىتىرىپ، ۇلانباتىر قالاسىنداعى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە قابىلداندىم.
جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەن سوڭ، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك سالاسىندا 27 جىل ۇزبەي ەڭبەك ەتىپ، 1991 -جىلى زەينەتكە شىقتىم»، دەپ جازسا (نۇعىمان ۇلى ت. «ادامنىڭ قىرى مەن سىرى» قاراعاندى قالاسى، «Kagan» باسپا ورتالىعى: 2008 -جىل، 27-بەت)، بايولكەلىك «جىبەك جولى» اتتى گازەتتىڭ 2011 -جىلى №22-سانىندا جارىق كورگەن توقاڭ تۋرالى قىزى نۇرىمگۇل اكەسىنىڭ قازاقستانعا كوشى-قون باستالعان 1991 -جىلى قوبدا بەتىنەن 442 وتباسىن باستاپ اكەلىپ، ولاردى قاراعاندى وبلىسىنىڭ قارقارالى، ەگىندىبۇلاق، بۇقار جىراۋ اۋداندارىنا ورنالاستىرعانىن بايانداپتى.
توقتالحان اعامىز 2009 -جىلى دۇنيەدەن ءوتىپ، سوڭعى تۇراعىن قاراعاندى وبلىسى وساكاروۆ اۋدانى سارىوزەك اۋىلىنىڭ زيراتىنان تاپقان ەكەن.
بەكەن قايرات ۇلى
«ەگەمەن قازاقستان»