تولە بيدەن جەتكەن تابارىك
قيىن دا كۇردەلى IIXVI عاسىردا اقىلىمەن، ادىلدىگىمەن، كەڭدىگىمەن دوستى دا، دۇشپاندى دا مويىنداتقان تولە بي حالقىمىزدىڭ ىنتىماعىن ارتتىرۋعا، تاۋكە، ابىلمامبەت، ابىلاي جانە باسقا دا حاندارمەن، قازداۋىستى قازىبەك، ايتەكە بيلەرمەن بىرگە قازاق مەملەكەتىن نىعايتۋعا ەرەكشە ۇلەس قوستى.
كوپتەگەن جوڭعار بيلەۋشىلەرىمەن، رەسەي جانە تسين يمپەرياسى وكىلدەرىمەن كەزدەسىپ، ديپلوماتيالىق كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ، دوستىق قارىم- قاتىناستى ساقتاپ قالۋعا ارەكەت جاساعان تاريحي تۇلعا.
تولە بي ۇستاعان قۇران
ەل اۋزىندا تولەنىڭ دانالىعى مەن مامىلەگەرلىگى تۋرالى از ايتىلمايدى. بىردە ءۇش ءجۇزدىڭ اتاقتى بيلەرى ارقاعا جينالىپتى. ولار تولە بي ايتقان مەزگىلدەن كەشىگىپ كەلسە كەرەك. وعان شامدانعان قارت بيلەر: «تولە بي كەلسە ورنىمىزدان تۇرمايىق»، دەپ ۋادەلەسەدى. ءبىراق تولە بي كەلگەندە ورىندارىنان تۇرىپ كەتەدى. تەك ەكى- ءۇش بي عانا تۇرمايدى. تولە بي كوپشىلىكتەن كەشىككەنى ءۇشىن كەشىرىم سۇرايدى. ەكى- ءۇش ءبيدىڭ ءبىرى سوزدەن ۇتۋ ءۇشىن سىناي سۇراق قويادى:
- باق -دەگەنىمىز نە ؟
بايلىق -دەگەنىمىز نە؟
بالا -دەگەنىمىز نە؟
تولە بي ورنىنا وتىرماي، تۇرەگەپ تۇرعان بويدا:
- باق ۇزاتىلعان قىز،
بايلىق ەريتىن مۇز،
بالا ارتتا قالعان ءىز.
ءومىردىڭ ادامعا جاقسى سىيى -
سىيلاسقان ءسىز بەنەن ءبىز، -
دەگەندە بيلەردىڭ ءبارى جۇرەگىن ۇستاپ، قارتتارعا دەيىن ورىندارىنان تۇرىپ قىزمەت جاساعان ەكەن، دەيدى. بۇل جەردە باق پەن بايلىقتىڭ قۇس قۇساپ قولدان سۋسىپ ۇشىپ كەتەتىنىن، مىنا جالعاندا ءبىر- ءبىرىمىزدى سىيلاپ وتسەك، سول سىيلاستىققا جەتەتىن نارسە جوق ەكەنىن باسىپ ايتادى، قاسىنداعىلاردى سول ءسىز- ءبىز دەسۋگە شاقىرادى. تولە ءبيدىڭ ءدوپ ايتقان سوزدەرى قاسىندا وتىرعان بيلەردىڭ ويىنان شىعىپ جۇرەگىنە جەتەدى.
تولە ءبيدىڭ ونەگەلى ءومىرى مەن قىزمەتى تۋرالى فيلولوگتەر، تاريحشىلار، زاڭگەرلەر از جازباعان. ءبىز بۇل ماقالامىزدا تولە بي ۇرپاقتارى قولىندا ساقتالعان تاريحي تۇلعانىڭ تۇتىنعان زاتتارى تۋرالى ايتپاقپىز. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى تولەبي اۋدانى كيەلىتاس اۋىلىنا بارىپ تولە ءبيدىڭ التىنشى ۇرپاعى ەركىنبەك بالىقباي ۇلىنىڭ ۇيىندەگى زاتتارمەن تانىستىق. ولار ءبيدىڭ قوجامجار دەگەن ۇلىنان تارايدى. قوجامجاردىڭ ءتورت ۇلى بولىپتى، كەنجەسى-كەنجەبايدان بالىقباي، سوڭعىدان ەركىنبەكتەر تارايدى. بالىقباي ۇلى ەركىنبەك 1998-جىلى قايتىس بولعان. ەركىنبەكتىڭ قوساعى، بالىقبايكەلىنى تاجىگۇل اپا ءبىراز مالىمەت بەرىپ، ساقتالعان دۇنيەلەردى كورسەتتى. بۇل اۋلەت قالعان زاتتاردى كيەلى ساناپ كوپشىلىككە كورسەتە بەرمەيدى، شاڭىراقتى كيەلى ساناپ ارنايى كەلىپ تۇنەۋشىلەر دە كەزدەسەدى ەكەن. زيارات ەتۋشىلەردىڭ باسىم بولىگى-نارەستەسى شەتىنەگەندەر، بالا كوتەرمەگەن ايەلدەر، اۋرۋدان ەم ىزدەگەندەر.
بالىقباي كەلىنى تاجىگۇل اپا
تولە بي شەكپەنىنىڭ جۇرناعىن ۇستاپ تۇر
ءبىرىنشى زات - تولە بي شەكپەنىنىڭ جۇرناعى. قىزىل ءتۇستى شەكپەن قالدىعىنىڭ ۇزىندىعى - 80 س م، ەنى - 40-56 س م، قالىڭدىعى - 1,5 م م. ءبىر كەزدەرى بالىقبايدىڭ اكەسى كەنجەبايدىڭ بايبىشەسى كيەلى شاپاندى سوگىپ شالبار ەتىپ تىگىپتى. شاپاندى سوككەن كۇننىڭ ەرتەسىنە قاتتى جاڭبىر جاۋىپ، سول نوسەردەن كەنجەبايدىڭ مىڭ جىلقىسى قىرىلىپ قالادى. شەكپەننىڭ كيەسى ۇرعانىن بىلگەن بايبىشەسى شالباردى قايتا سوگىپتى. ودان كەيىن بۇل زاتتى كيەلى تۇتقاندار تابارىك دەپ قيىپ الا بەرىپتى. تەك سوڭعى 20 جىلدا تاجىگۇل اپا اق ماتاعا وراپ ساندىققا ساقتاپ كەلەدى. شەكپەن قازاقتا ادەتتە تۇيە جۇنىنەن توقىلاتىن بولعان. شەكپەننىڭ ۇساق بولىگى 2008 -جىلى 15-شىلدەدە قازاقستاننىڭ تۇركياداعى باس كونسۋلى ابۋتاليپ احمەتوۆتىڭ ارنايى حات جازىپ سۇراۋىمەن تۇركياعا ساراپتاماعا جىبەرىلگەن. ىستانبۇلداعى Institut Für marktِkologie اتتى مەكەمەدەن كەلگەن جاۋاپتا ماتا بايىرعى كونە توقىما ستانوگىندا جاسالعانى، ول تازا جۇننەن (100 پايىز) تۇراتىنى، بوياۋى ورگانيكالىق ەكەنى، ءشوپ تامىرلارىنان جاسالعانى ايتىلادى. شەكپەننىڭ كونە بۇيىم ەكەنىن ساراپتاما كورسەتىپ تۇر.
ەكىنشى زات - تولە ءبيدىڭ كيىز ءۇيى ەسىگىنىڭ ماڭدايشاسى. ماڭدايشا دا قاستەرلەنىپ ءۇيدىڭ ءبىر بولمەسىندە ساقتالادى ەكەن. ول اعاشتان جاسالعان، ءتۇسى قارا. ماڭدايشانىڭ جالپى قالىڭدىعى - 5 س م. بەتى جىلتىر، ءبىر بولىكتەرى جۇقالاۋ ەتىپ ويىلعان، ءبىر ورىندارى قالىڭداۋ ەتىپ جاسالعان. ول ادەتتەگى ەسىك ماڭدايشالارى سياقتى سوزىڭقى ءتورتبۇرىش ءپىشىندى ەمەس. ماڭدايشانىڭ جالپى ۇزىندىعى - 1,1 مەتر. ماڭدايشانىڭ ەكى شەتى دوڭگەلەنە ەتىپ اياقتالعان. ورتا بەلىنە قاراي كوتەرىڭكى. وسى جەردەگى ەنى - 12,5 س م. ال ەكى شەتىندەگى ەنى - 12 س م. ماڭدايشانىڭ سول جاعىندا دوڭگەلەك تەمىر بەكىتىلگەن، دوڭگەلەك ديامەترى - 2,5 س م. تەمىر شەڭبەر جالاۋ بەكىتۋگە ارنالىپتى.
تولە بي ءمايىتى جۋىلعاننان سوڭ بەتىنە جابىلعان سەيسەپ.
ورتادا ەركىنبەك ۇلى ومار (بابانىڭ 7-ۇرپاعى)
ءۇشىنشى زات - تولە بي قايتىس بولعاندا بابانىڭ دەنەسى جۋىلعاننان سوڭ بەتىنە جابىلعان ماتا. قىزىل ماقپال ماتا بەتىن كوركەمدەپ سارى، كوك، اق، سۇر ءتۇستى جىپتەرمەن وسىمدىك ىسپەتتى ورنەكتەر سالىنعان. جامىلعى- سەيسەپتىڭ قالدىعىنىڭ ءبىر جاعىنىڭ ۇزىندىعى - 1,70-1,55 مەتر، ەنى - 119 س م. بۇل اۋلەتتە بابالاردان قالعان دەپ سانالاتىن تاعى ءبىر زات - قولجازبا قۇران. ونىڭ مۇقاباسى قاپتالعان تەرى بەتىنە قالىپپەن شىعىستىق ورنەك تۇسىرىلگەن. قاعاز بەتىنە 15 قاتار قارا سيامەن اراب جازۋى تۇسكەن.
تولە ءبيدىڭ ونەگەلى ءومىرىن وسكەلەڭ ۇرپاققا تانىتۋ كەرەك. ەڭ الدىمەن رەسەيدەگى، قىتايداعى، وزبەكستانداعى مۇراعاتتاردان تولە بي تۋرالى بايىرعى جازبا دەرەكتەردەگى مالىمەتتەردى الىپ، قۇجاتتار جيناعىن باسىپ شىعارعان دۇرىس. تولە ءبيدىڭ شەشەندىك ءسوزىن، بيلىك شەشىمدەرىن جەكە دارا ەتىپ، عىلىمي نەگىزدە سۇرىپتاپ، ەلەكتەن وتكىزىپ باسۋ قاجەت. تولە بي ۇرپاقتارى اراسىندا ساقتالعان زاتتاردى جيناقتاپ سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، ولاردىڭ اراسىندا تولە بي شەجىرەسىن دە جەكە البوم ەتىپ شىعارعان ءجون. تولە بيگە قاتىستى تاريحي قۇجاتتاردى جيناپ، تۇركىستان وبلىسىنداعى تولە بي اۋدانىندا ارنايى مۋزەي سالۋدى، ونى تۋريستىك نىساناعا اينالدىرۋدى ويلاستىرۋ قاجەت- اق.
گۇلجانات بايساريەۆا،
وتىرار مەملەكەتتىك ارحەولوگيالىق قورىق- مۋزەيىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى
تۇركىستان وبلىسى
egemen.kz
