تەرىس تاربيەلەيتىن تۋىندىلار

استانا. قازاقپارات - كىتاپتى - «ادامنىڭ رۋحاني ازىعى» دەيمىز. راسىندا، كىتاپ بولماسا، تىلدىك قورىڭ تۇگەسىلىپ، رۋحاني ازاتىنىڭ انىق.

وسىلايشا رۋحاني توزباس ءۇشىن كەز كەلگەن جان جازۋشىلاردىڭ اسىل سوزىنە، قۇندى ۇلاعاتى ساقتالعان تۋىندىلارعا جۇگىنەدى.

الايدا ادامدى رۋحاني قۇلازۋدان، قۇلدىراۋدان شىعاراتىن قاسيەتى بار كىتاپتاردىڭ اراسىندا زياندىسى دا بولادى ەكەن. ءيا، ءوزىمىزدى، بالالارىمىزدى تاربيەلەپ، ساناداعى سان سۇراققا جاۋاپ بەرەتىن كىتاپتاردىڭ اراسىندا ادامعا تەرىس ءتالىم بەرەتىندەرى دە بار.

ادەتتە ماماندار مۇنداي كىتاپتاردى انىقتاپ، قولدانىستان شىعارىپ جاتادى.

مىسالى، رەسەيدە بالالارعا زياندى كىتاپتارعا تىيىم سالىنىپ، شەكتەۋ قويىلادى. مۇنداي زياندى كىتاپتاردىڭ اراسىندا يدەياسى ەسكىرگەن ەڭبەكتەر كوپ كەزدەسەدى.

شەتەل زەرتتەۋشىلەر زەردەلەي وتىرىپ الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلىپ، تانىمالدىعى ارتقان كىتاپتاردىڭ اراسىنان ەڭ زياندىسىن ءارى تەرىس اسەر ەتىپ، ادام نيەتىن بۇزۋعا اپاراتىن تۋىندىلاردىڭ ءتىزىمىن جاساپتى.

امەريكا جانە رەسەي زەرتتەۋلەرىندە ەڭ زياندى كىتاپتاردىڭ كوشىن - فاشيستەردىڭ باسشىسى ادولف گيتلەردىڭ «مەنىڭ كۇرەسىم» («Mein Kampf») كىتابى باستايدى.

امەريكالىقتار بۇل ەڭبەكتى «ناسىلدىك تەوريا مەن شەكتەن تىس ۇلتشىلدىقتى ناسيحاتتايتىن «ءىنجىل» ىسپەتتى» دەپ باعالاعان.

ال رەسەيلىك «نوۆىە يزۆەستيا» باسىلىمى ساۋالناما جۇرگىزىپ، الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشىلاردىڭ داۋىس بەرۋىمەن اتالمىش ەڭبەكتى ەڭ زياندى كىتاپ قاتارىنا قويعان. داۋىس بەرۋشىلەردىڭ 40,19 پايىزى گيتلەردىڭ بۇل تۋىندىسىن فاشيزمدى ناسيحاتتاپ، سوعىسقۇمارلىققا جەتەلەيتىن ەڭبەك دەپ تاۋىپتى.

ءجون-اق، فاشيستىڭ اۋزىنان بەيبىتشىلىككە، بىرلىككە جۇمىلدىراتىن سوزدەردىڭ شىعا قويماسى انىق قوي.

ال ودان كەيىنگى زياندى اۆتورلار رەتىندە كارل ماركس پەن فريدريح ەنگەلس كورسەتىلگەن.

ولاردىڭ «كوممۋنيستىك پارتيانىڭ مانيفەستى» دەگەن ەڭبەگى كوممۋنيزمنىڭ تالاي فاناتتارىن تاربيەلەپ شىعارعانى راس. مۇنداي ءۋاجدى ايتىپ وتىرعان امەريكانىڭ عالىمدارى. ال ءدال سول كارل ماركستىڭ «كاپيتالىن» ورىس وقىرماندارىنىڭ 21,29 پايىزى «اسىرە كوممۋنيزمدى ناسيحاتتايتىن زياندى ەڭبەك» دەپ تاپقان.

فەمينيزمدى (فەمينيزم- ايەلدەردىڭ ايەلدەر قۇقىعى ءۇشىن قوزعالىسى) ناسيحاتتايتىن جاعىمسىز كىتاپتاردىڭ قاتارىنا ماريا ارباتوۆانىڭ «مەن قىرىق التى جاستامىن» تۋىندىسى مەن امەريكالىق جازۋشى بەتتي فريدەننىڭ «ايەل قۇپياسى» اتتى ەڭبەگى ەنگەن. بۇلار ادامدى انايىلىققا يتەرمەلەيتىن ەروتيكا مەن پورنوگرافيانىڭ زياندى ەڭبەكتەر قاتارىنا كىرەرى ءسوزسىز. جالپى فەمينيزمنىڭ كەيبىر كوزقاراسى اقىماق ايەلدى ەركەگىنە ايداپ سالۋعا، جاس قىزداردىڭ جىگىتكە دەگەن كوزقاراسىن جامان قىلىپ، ساناسىنا اگرەسسيا ورناتۋعا اپارادى.

مىنە، تۋىندىلارىندا وسىنداي «ەلەمەنتتەر» بار امەريكالىق جازۋشى الفرەد كينسي مەن ورىس جازۋشىسى ۆلاديمير سوروكيننىڭ كىتاپتارى زياندىلار قاتارىندا ەكەن. دجون ديۋيدىڭ «دەموكراتيا جانە ءبىلىم» اتتى ەڭبەگى دە قارا تىزىمگە ەنىپ كەتىپتى. اتاۋىنان ەشقانداي گاپ تاپپاسسىز. ءبىراق عالىمدار بۇل كىتاپ بۇكىل ادامزاتقا ورتاق تۇسىنىكتەردى بۇزىپ، ءدىن رولىن تومەندەتەدى دەپ تاۋىپتى.

ءتىپتى مىقتى فيلوسوفتاردىڭ ءىرى ەڭبەكتەرىن دە وسى قارا تىزىمنەن كورە الاسىز. مىسالى، فرانسۋز فيلوسوفى وگيۋست كونتتىڭ «پوزيتيۆتى فيلوسوفيا كۋرسى» اتتى ەڭبەگىنىڭ مازمۇنىنان ءمىن تابىلعان. زەرتتەۋشىلەردىڭ پايىمداۋىنشا، بۇل كىتاپتىڭ كەيبىر تۇستارى كوڭىلگە قونىمسىز ءارى كۇماندى. نەمىس ويشىلى فريدريح نيسشەنىڭ دە «جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ ارعى بەتى» اتى ەڭبەگىنە سىن ايتۋشىلار كوپ. قىزىق كىتاپتا ءوزىن قوعامنان جوعارى قوياتىن ادام ناسيحاتتالادى- مىس.

بۇل فيلوسوفيالىق كىتاپتاردىڭ «زياندى ەكەنى» امەريكالىق عالىمدار مەن ساياساتكەرلەردىڭ اراسىندا جۇرگىزگەن ساۋالناما نەگىزىندە انىقتالعان.

ول ول ما، «نوۆىە يزۆەستيا» گازەتى جۇرگىزگەن ساۋالنامادا وقىرمانداردىڭ كەيبىرى زياندىلار قاتارىنا ورىستىڭ كوركەم تۋىندىلارىن دا كىرگىزىپ جىبەرىپتى. ماسەلەن، لەۆ تولستويدىڭ «اننا كارەنيناسى» سۋيسيدتى ناسيحاتتاسا، م. بۋلگاكوۆتىڭ «ءيت جۇرەگى» مەن ي. تۋرگەنەۆتىڭ «مۋمۋ» اتتى تۋىندىسى جانۋارلارعا قاتىستى قاتىگەزدىكتى، ال فەدور دوستوەۆسكيدىڭ «قىلمىس پەن جازا» تۋىندىسى زورلىق- زومبىلىقتى اسپەتتەيدى. كەيبىر وقىرمان ميحايل بۋلگاكوۆتىڭ «مايتالمان شەبەر مەن مارگاريتا» اتتى كىتابىن وقىپ، شوشىپ قالسا كەرەك بىردەن بۇل تۋىندىنى «ساتانيزمدى» ناسيحاتتايدى دەپ شەشىپتى.

دەن براۋننىڭ دىنگە قاتىستى «كود دا ۆينچي» كىتابى دا سىنعا ۇشىراعان. كوپشىلىك «ءىنجىلدىڭ» بۇرمالانعانىن ايتۋدا.

ءيا، اركىمنىڭ كوزقاراسى ءارتۇرلى. بىرەۋدىڭ جاۋهار ساناعان دۇنيەسىنە ەكىنشى ادام پىسقىرىپ قاراماۋى دا مۇمكىن. ءتىپتى وقىرمانداردىڭ اراسىنان «ەۆگەني ونەگينگە» دە مۇرىن شۇيىرە قاراپ، «ايەل مەن ەركەك اراسىنداعى شەكتەن تىس رومانتيزمگە قۇرىلعان» دەپ سىن ايتاتىندار دا شىققان. «تاعامعا تالاس جوق» دەگەن وسى.

بالالار ادەبيەتىنىڭ قارا ءتىزىمى قانداي؟

بالا كەزدەن قۇلاعىڭىزعا ءسىڭىپ قالعان «باۋىرساق» جايلى ەرتەگىدەن قانداي زيان كوردىڭىز؟ ءيا، اپاسى مەن اتاسىنان قاشىپ كەتەتىن باۋىرساقتىڭ ەش زيانى جوق دەرسىز. دەسە دە، كەي وقىرمان مۇنى پىسىقايلاردىڭ جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلمايتىنىنىڭ ايقىن كورىنىسى دەپ تاۋىپ، ءتىپتى «كاننيباليزمدى ناسيحاتتايدى» دەپ ۇعىندىرادى. قۇداي ساقتاسىن! بۇلايشا ءار نارسەگە تيىسە بەرسە، كەمشىلىك شىعا بەرەتىن سەكىلدى. ءبىراق بالا تاربيەسىنە كەلگەندە وسىنداي ۇساق-تۇيەككە ءمان بەرمەسە بولمايدى. ويتكەنى وسى كۇنگى بالالارعا ارنالعان تۋىندىلاردىڭ كوبىسى كۇماندى ءارى اتا-انا كوڭىلىنەن شىعا بەرمەيدى.

ماسەلەن، «اكەمنىڭ روبەرت اتتى جاڭا جارى» دەگەن كىتاپ. اتىنا قاراساڭ، بالالار ادەبيەتىنە كەلە قويمايدى. مىنا سوراقىلىققا قاراڭىز، مۇنى اۆتور بالالار پسيحولوگياسى ءبىر جىنىستى ماحابباتتان زارداپ شەكپەۋى ءۇشىن، قوعامدا قالىپتاسقان جاعدايمەن تانىسۋى ءۇشىن دەگەن «اق نيەتپەن» شىعارىپتى- مىس. ءيا، ءبىر جىنىستى جۇپتاردىڭ بىرلىكتە ءومىر ءسۇرۋى ناسيحاتتالاتىن بۇل كىتاپتى ءجونى ءتۇزۋ جان ءوز بالاسىنا وقىتا قويماس.

ال كەيبىر كىتاپتاردىڭ اتىنان شوشيسىڭ. «سەن قاي جەردە جەرلەنگىڭ كەلەدى؟» دەگەن كىتاپتى بالاڭىزعا الىپ بەرەسىز بە؟ امەريكالىق قيالى ۇشقىر ەرتەگىشى تۇرلى ماۆزولەيلەر، پيراميدالار جايىندا تانىمدىق ەرتەگى جازىپ، تاقىرىبىن وسىلاي قويعان. تىم ارتىق كەتكەن سىڭايلى. «ءبارىن جەپ قايتىس بولعان بالا» دەگەن ەرتەگىنى دە بالاڭىزعا وقىتپاڭىز. سەمىزدىكپەن كۇرەسۋگە بار كۇشىن سالىپ جاتقان باتىس، قازىر وسىنداي تاسىلگە كوشكەن سەكىلدى. بۇل كىتاپتىڭ اتى جامان دەمەسەڭىز، ساتىلىمى جاقسى.

بالالارعا ارنالعان مۇنداي كىتاپتار كوپ. بالانى تۇندە تەزىرەك ۇيىقتاتۋعا اسىعاتىن اتا-اناعا ارنالعان قورقىنىشتى ەرتەگىلەر بار. ماسەلەن، «اي ادامى - شىن مانىندەگى شايتان» دەگەن ەرتەگىنى كەيبىر اتا- انا بالاسىن ۇيىقتاتۋى ءۇشىن پايدالانۋى مۇمكىن. «بۇزىق بولساڭ، شايتان سەنى توزاققا الىپ كەتەدى» دەپ قورقىتادى وندا. شىندىققا جاقىن. ءبىراق بالانى مۇنداي سۇمدىقپەن قورقىتۋدىڭ دا ءجونى جوق قوي. بويىن ۇرەي بيلەگەن بايقۇس بالانىڭ پسيحولوگياسى نە بولماق سوندا؟

پسيحولوگيا دەمەكشى، ادام ساناسىن تاربيەلەيتىن ماماندار دا بۇل تۇرعىدا جەتىسكەن ەڭبەك شىعارماعان. امەريكالىق پسيحياترلار بىرىگىپ «اكەم سەن جىلاعان سوڭ ءىشىپ ءجۇر» كىتابىن دايىنداعان.

اتاۋىنا قاراماستان، بۇل كىتاپقا اراقپەن كۇرەس جۇرگىزەتىن وتباسىلاردان كوپ سۇرانىس تۇسەتىن كورىنەدى. ودان باسقا «اتا-اناسى باي بالالار ۇستايتىن دۇنيەگە سەن ەشقاشان قول جەتكىزە المايسىڭ»، «بارلىق مىسىقتار توزاققا بارادى»، «كەيبىر مارعاۋلار ۇشا الادى» دەگەن سەكىلدى اتى دا زاتى دا تۇسىنىكسىز، ءتىپتى كەيدە كۇلكىلى كىتاپتار كوپ ەكەن. قۇداي ساقتاعاندا، قازاقتىڭ بالالار ادەبيەتى مۇندايدان ادا. بالانى بۇلاي تاربيەلەۋدىڭ ءادىسى ءبىزدىڭ ەلگە كەلمەي-اق قويسىن دەپ تىلەيمىز. ودان دا ەجەلدەن كەلە جاتقان «ەر توستىك»، «قوبىلاندى»، «كەرقۇلا اتتى كەندەبايىمىز» جاقسى ەمەس پە؟!

ءسابينا زاكىرجان قىزى

«ايقىن» گازەتى. 2013