تەرىس باتادان قۇتىلۋعا بولا ما: قازاقتار ادام ارتىنان نەلىكتەن توپىراق شاشقان؟

ءومىر - جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ تالاسى. ءسوزدى كيە دەسەك، باتا - ءسوزدىڭ تورەسى. دەگەنمەن باتا تەك جاقسى ماقساتتا بەرىلە بەرمەگەن. تەرىس باتا ادامنىڭ جولىن جاۋىپ، تاعدىر جولىنا كۇرمەۋى شەشىلمەستەي ءىز قالدىرعان. Bugin.kz ءتىلشىسى تەرىس باتانىڭ سالماعى تۋرالى ماتەريالدى نازارلارىڭىزعا ۇسىنادى.

باتا تۋرالى زەرتتەۋ جاساپ جۇرگەن ساعىنبەك احانوۆ بىزگە تەرىس باتانىڭ نە ەكەنىن ءتۇسىندىردى.

«تەرىس باتا - قارعىسقا تەڭ. قازاقتىڭ سۇيەگىنە تاڭبا. تەرىس باتا العان ادام ءجۇزىن تىك كوتەرىپ جۇرە المايتىن بولعان. تەرىس باتانى قازاق رازىلىقسىز تۇرمىس قۇرعان قىزىنا، ۇرى- قارىعا، جانىن قاتتى جارالاعان ادامعا ايتاتىن بولعان»، - دەدى ول.

قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىن زەرتتەگەن قايىرجان قاجى ماكين «سالتىڭدى ساقتا، ءداستۇرىڭدى دارىپتە» كىتابىندا:

«باتا - ىزگى نيەت، بارلىق نانىم-سەنىمنىڭ بىرلىگى. اتا-تەگىن ماسقارالايتىن اۋىر قىلمىس جاساعاندا تەرىس باتا بەرگەن. ول ۇرپاقتان-ۇرپاققا قارا تاڭبا بولىپ كەلگەن. تەرىس باتا العان ادامدى حالىق جەك كورىپ، قوناققا شاقىرماعان، قىز الىسىپ، دوس بولماعان.

تەرىس باتانى قايتارۋ ءۇشىن جۇرتتى جيناپ، اللادان سۇراپ، جالبارىنۋ ءراسىمىن جاساعان. ءتىرى بولسا، تەرىس باتامدى قايتىپ الدىم دەپ ايتقان. سوندىقتان قانشا جەردەن اشۋ قىسقانمەن، تەرىس باتا بەرۋگە اسىقپاعان»، - دەپ جازعان.

«قۇداي سەنى قور قىلسىن،

دۇشپانىڭدى زور قىلسىن!

جەتپەيىن دەگەندە جەر قىلسىن،

ەڭبەگىڭدى سور قىلسىن!

كوز جاسىڭدى كول قىلسىن!

قايعىڭ قالىڭ شەمەن بولسىن،

شىعا المايتىن تەرەڭ بولسىن!» - دەپ تەرىس باتا بەرگەن.

تەرىس باتا بەرگەن ادام مەرت بولسا دا، تەرىس باتا ارقالاعان ادام كوپتىڭ باسىن قوسىپ، «جالبارىنۋ» ءراسىمىن جاسايتىن بولعان.

قارعىس پەن تەرىس باتادا ايىرماشىلىق بار. ەتنوگراف بولات بوپاي ۇلى قارعىستى ىزا بولعان ادام جانۋارعا، تابيعاتقا، اۋا رايىنا، ادامعا ايتىلاتىنىن جەتكىزدى. ال، تەرىس باتانى نازالى كىسى تەك ادامعا قاراتىپ ايتاتىن بولعان.

ەتنوگراف سەيىت كەنجەاحمەت ۇلى «جەتى قازىنا» كىتابىنىڭ 2-بولىمىندە تەرىس باتاعا بايلانىستى قازاقتىڭ ەكى عۇرپىن جازعان. ولار - «قاسقا» جازاسى مەن ادام ارتىنان توپىراق شاشۋ ءداستۇرى.

«قاسقا» جازاسى

قاسقا - عۇرىپ، زاڭ. قازاقتىڭ «جەتى جارعى» جانە بيلىك، ادىلەت زاڭدارىندا قىلمىسىنا قاراي جازا تۇرلەرى دە ءارتۇرلى بولعان. سونىڭ ىشىندە اۋىر جازالاردىڭ ءبىرى «قاسقا» دەپ اتالادى. بۇل جازاعا ۇشىراعان ادامعا وشپەس تاڭبا سالىنىپ ءارى ەلدەن قۋىلعان. مۇنداي اۋىر ءداستۇردى قاھارمان جازۋشى باۋىرجان مومىش ۇلى بىلايشا كورسەتكەن:

«مۇنى ەستىگەن باباس قايعىدان قاتتى كۇيىپ، قاھارعا مىنگەن ەكەن. قاباشتىڭ شاشىن ۇستارامەن قىرىپتى. سودان سوڭ قۇيقاسىن ماڭدايىنان جەلكەسىنە دەيىن، وڭ سامايىنان سول سامايىنا دەيىن تىلەدى. باسىنا جارعاق تۇماق، ۇستىنە اينالدىرعان تون كيگىزەدى دە، قولىنا تاياق ۇستاتادى.

- ەندى قايدا بارساڭ، وندا بار. سەندەي ارام اعايىننان ادال ارىم ارتىق، - دەپ تەرىس باتاسىن بەرىپ، اتا قونىستان الاستاپ شىعارعان ەكەن. ول زاماندا قارعىستىڭ اۋىرى «تەرىس باتا»، جازانىڭ ۇلكەنى - «قاسقا» ەتىپ ايگىلەپ، ەلدەن قۋىپ قاڭعىرتىپ جىبەرۋ بولىپتى عوي»، - دەپ كەلتىرگەن «ۇشقان ۇيا» كىتابىندا.

مۇنداي وتە اۋىر جازاعا ۇشىراعاندارعا جۇرت «قاراڭ باتسىن»، «كەلمەسكە كەت» دەپ قارعىس ايتىپ، ارتىنان توپىراق شاشقان. جازانىڭ مۇنان باسقا دا مىناداي اۋىر تۇرلەرى بولعان:

- قولىن ارتىنا بايلاپ، قارا ەسەككە نەمەسە سيىرعا تەرىس مىنگىزۋ؛

- اراق ءىشىپ ولگەندەرگە نەمەسە ءوزىن-ءوزى ولتىرگەندەرگە ناماز شىعارىلمايدى، بولەك جەرلەنەدى؛

- ات قۇيرىعىنا بايلاپ ءولتىرۋ؛

- ايەلدىڭ شاشىن كەسىپ، تالاق ەتۋ؛

- مال-مۇلكىن تالاۋعا سالۋ؛

- ءۇيىن اۋىلدان بولەك تىگۋ؛

- مال سياقتى كوگەندەپ قويۋ؛

- تاس اتىپ ءولتىرۋ، ت. ب.

بۇل زاڭدار قانشا اۋىر بولعانىمەن، ۇلت نامىسىن ساقتاۋعا، تەلى-تەنتەكتەردى تىيۋعا اسەر ەتكەن.

ارتىنان توپىراق شاشۋ ءداستۇرى

حالىقتا ەل قاتتى جەك كورگەن قىلمىسكەرلەر مەن وپاسىزدارعا، قارعىس العاندارعا نەمەسە ءوزى كىنالى بولا تۇرا، ەل-جۇرتتى كىنالاپ، ات قۇيرىعىن كەسىپ كەتىپ بارا جاتقاندارعا ابدەن كوڭىلى قالىپ، قانى قارايعان كەزدە كوپشىلىك ولاردىڭ ارتىنان توپىراق شاشاتىن ادەت بار. بۇل - ءارى جازا، ءارى «قاراڭ باتسىن» دەگەن قارعىستىڭ «ەندى كوزگە كورىنبە» دەگەن اسا قاتتى ايىپتاۋدىڭ اۋىر ساباعى. مۇنداي ادامداردىڭ اتىن ەلى اتاماعان، ەسىمىن ەسكە الماعان.

P.S. تەرىس باتا بەرۋ - وتە سالماقتى دۇنيە. جاقىندا جارىق كورگەن «ءداستۇر» فيلمىندە تەرىس باتا بەرەتىن ساحنا بار. تەرىس باتا العان ادام باقىت جولىن تابا المايدى. دەگەنمەن جۇيەلى ايتىلسا عانا، تەرىس باتادان قورقۋعا بولادى. ادامنىڭ جەكە شەكاراسىن، تاعدىرىن اياققا تاپتايتىن شەشىمدەرگە قولدانۋ ءۇشىن جاسالاتىن مانيپۋلياتسيا بۇل اۋقىمعا جاتپايدى. الىپ قاشقان قىزدى كوندىرۋ ماقساتىندا قورقىتا ايتىلعان ءسوز وسى قاتارعا جاتادى. جابىرلەنگەن ادامعا جابىرلەگەن ادامنىڭ تۋىستارى ايتقان قارعىس، تەرىس باتا - قالت كەتەتىن دۇنيە. تەرىس باتا مەن قارعىس ايتۋ ءۇشىن ناقتى سەبەپ بولۋى كەرەك.