پەتروپاۆلدا ⅩⅨ عاسىردا 9 مەشىت جۇمىس ىستەگەن

پەتروپاۆل. KAZINFORM - پەتروپاۆل كەزىندە «كوپەستەر قالاسى» اتاندى. ساۋدا-ساتتىق توعىسقان شاھار قارقىندى دامىپ، ساۋلەتى ەرەكشە عيماراتتار بوي كوتەردى. سونىڭ ىشىندە مەشىتتەر دە بار.

XIX عاسىر مەن XX عاسىردىڭ باسىندا پەتروپاۆلدا توعىز مەشىت جۇمىس ىستەپ، ايماقتاعى اعارتۋشىلىقتىڭ ماڭىزدى ورتالىعىنا اينالدى.

ۋاقىت كوشىندە تالاي مەشىت جويىلعانىمەن، بۇگىنگە جەتكەندەرى دە بار.

- ءبىر ۋاقىتتا توعىز مەشىت بولۋى ءبىر قاراعاندا كوپ سەكىلدى كورىنۋى مۇمكىن. كوبى ءبىزدىڭ زامانعا دەيىن ساقتالماعان نەگىزى. ويتكەنى اعاشتان سالىنعاندارى ورتەنىپ كەتكەن. قازىرگى ۋاقىتتا سول ۋاقىتتان جەتكەن ءۇش مەشىت بار. ەكەۋى جۇمىس ىستەپ تۇر. رەسەي يمپەرياسىنىڭ قولاستىندا بولساق تا، ءمۇفتياتىمىز بولدى. سول ۋاقىتتا سولتۇستىك وڭىرلەر ورىنبور مۇفتيلىگىنە قارادى، - دەيدى وبلىستىق «قىزىلجار» ورتالىق مەشىتىنىڭ باس يمامى حامزات قاجىمۇرات ۇلى.

ونىڭ ايتۋىنشا، كەيىنىرەكتە وڭىردى ورىنبور مۇفتيلىگىنەن ءبولىپ العان. سولتۇستىك وڭىرلەر سول ۋاقىتتا مۇفتياتسىز قالادى.

وسى جەردەگى ءدىن قايراتكەرلەرى، جەرگىلىكتى اتقامىنەرلەر كوكشەتاۋ تۋماسى، ءبىراق ءدىني ءىلىمدى وسى قىزىلجاردا العان ناۋرىزباي تالاس ۇلى - ناۋان حازىرەتكە بارىپ، وزبەكستاندا كوكالا تاش مەدىرەسەسىندە ۇستاز بولىپ جۇرگەن جەرىنەن ەلگە الىپ كەلەدى.

- ەلگە كەلگەننەن كەيىن ناۋان حازىرەت قىزمەتىنە بىلەك سىبانا كىرىسىپ، ەڭ الدىمەن مەشىت سانىن كوبەيتۋگە كۇش سالادى. ءدىني باعىتتا عانا ەمەس، سول كەزدەگى مەدرەسەلەردە جاعرافيانى دا، ورىس ءتىلىن دە، ءان-كۇيدى، كادىمگىدەي جان-جاقتى، ادامدى تۇلعا رەتىندە قالىپتاستىرۋعا كەرەكتى تاقىرىپتا ءبىلىم بەرگەن. حالىقتى ساۋاتتاندىرۋ، شوقىندىرۋدىڭ الدىن الۋ، بۇل تەك قالادا عانا ەمەس، ءار ەلدى مەكەندە جۇرگىزىلدى. ءار رۋدىڭ كىشىگىرىم مەشىتى، مەدرەسەسى بولعان، - دەيدى حامزات قاجىمۇرات ۇلى.

زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاندا العاشقى مەشىتتەر وڭتۇستىكتە پايدا بولعان.

سولتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ارحيۆ دەرەكتەرى بويىنشا 1862-جىلى پەتروپاۆلدا 1185 تۇرعىن ءۇي، 3 شىركەۋ، ءتورت مەشىت بولعان ەكەن.

ال 1865-جىلى قالادا 8 مىڭعا جۋىق ادام تۇرسا، سونىڭ 3269 ى - مۇسىلمان بولعان.

- العاشقى مەشىتتەر جەرگىلىكتى جەرلەردە قۇرىلعانىن 18-عاسىردىڭ باسىنداعى دەرەكتەردەن كورەمىز. ال رەسمي تۇردە العاشقى مەشىتتىڭ سالىنۋىنا رەسەي مەملەكەتى تىكەلەي ارالاسقان. ايەل پاتشا يمپەراتور 2-ەكاتەرينا 1795-جىلى وسى قالادا مەشىت سالۋ ءۇشىن 5 مىڭ رۋبل اقشا بولەدى. 5 مىڭ رۋبل ول كەزەڭدە ۇلكەن قاراجات بولعان. ءسويتىپ ويقالادا مەشىتتىڭ قۇرىلىسى باستالىپ كەتەدى. ءبىراق ول اياقتالماي قالادى. مۇناراسىنا نايزاعاي تۇسەدى. سونىمەن بىرگە تىزىمگە ەنبەگەن ونىنشى مەشىت تە بولعان ەكەن. «مەنوۆوي دۆور» - ايىرباس سارايى بولعان. سونىڭ اۋماعىندا دا اعاشتان مەشىت تۇرعىزىلعان. جالپى ون مەشىت بولسا، سونىڭ التاۋى تاستان قالانعان - «سوبور مەشىتى» دەپ اتالادى، - دەيدى سولتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ارحيۆىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ساۋلە مالىكوۆا.

العاشقى مەشىت قۇرىلىسىنا كوپەستەر ياۋشيەۆ پەن قاسىموۆتار تىكەلەي اتسالىسقان. كەي دەرەكتەردە مەملەكەت قازىناسىنان بولىنگەن قارجى جەتپەي قالىپ، قالعانىن جەرگىلىكتى باي قاسىمنىڭ بەرگەندىگى ايتىلادى.

سونىڭ قۇرمەتىنە مەشىت قاسىمنىڭ ەسىمىمەن اتالىپ كەتەدى. سونىمەن قاتار كوپەس مەشىتكە بىرنەشە عيماراتتى سىيعا بەرىپ، جانىنان مەدرەسە اشتى.

قازىر ويقالاداعى مەشىتتىڭ تەك ءبىر بولىگى عانا ساقتالىپ قالعان. ول دا جەكە كاسىپكەردىڭ قولىندا.

- بۇل رەسمي تۇردە ءبىرىنشى بولعانىمەن، 1920-جىلعى قۇجاتتاردا  2-مەشىت دەپ اتالادى. ءبىرىنشى مەشىت بۇگىنگى نان كومبيناتى اۋلاسىندا بولعان. كەيىنىرەكتە ول بۇزىلىپ قالعان. ال  3-مەشىت قازىرگى جامبىل-كونستيتۋتسيا كوشلەرىنىڭ قيىلىسىنا جاقىن ورنالاسقان سوبورلىق مەشىت. ول ماعجاننىڭ ەسىمىمەن تىكەلەي بايلانىستى. بۇل مەشىتتە ءدىني جوعارى ءبىلىمى بار مۇحامەتجان بەگىشوۆ ۇستازدىق جاساعان، يمامى بولعان. شىعىس تىلدەرىن دە ماعجانعا وقىتقان، ۇيرەتكەن وسى كىسى، - دەيدى ساۋلە مالىكوۆا.

ءدىن-مۇحامماد» - پەتروپاۆلداعى وسى كۇنگە دەيىن جەتكەن كونە مەشىتتىڭ ءبىرى. «

- ءبىزدىڭ مەشىتتىڭ تاريحى تەرەڭدە جاتىر. 1854-جىلى مەشىتتى ءسىبىر تاتارى، كوپەس ءدىنمۇحامماد باچۋرين وسىنداعى تاتارلاردىڭ قولداۋىمەن سالادى. 1938-جىلعا دەيىن مەشىت رەتىندە جۇمىس ىستەگەن. كوپتى كورگەندەر بۇل مەشىتتىڭ 84 مەترلىك مۇناراسى بولعانىن ايتاتىن. بۇل عيماراتتى كەزىندە ءتۇرلى ماقساتتا پايدالانعان ەكەن. سوعىس كەزىندە گوسپيتال بولعان. كەيىن سپورت قاۋىمداستىعى ورنالاستى. تاتار-باشقۇرت قاۋىمى اكىمدىككە ءوتىنىش ايتىپ، 90-جىلداردىڭ سوڭىندا بىزگە وسى مەشىتتى بەردى. قۇرىپ كەتۋدىڭ از- اق الدىندا تۇردى. نە تەرەزەسى، نە شاتىرى، نە ەدەنى بولمادى. كوپشىلىك ۇلەس قوسىپ، مەشىتتى جونگە كەلتىردى. قازىر قولىمىزدان كەلگەنشە ساقتاپ قالۋعا تىرىسۋدامىز. بيىل شاتىرىن جوندەتتىك. جاڭادان جەلدەتكىش ورناتتىق، سىنىپتاردى زاماناۋي جوندەدىك. جوسپارىمىز دا كوپ. تاريحي ورىن بولعاندىقتان كەلىپ- كەتەتىن قوناقتار كوپ. سول سەبەپتى اينالاسىن جونگە كەلتىرۋگە كومەكتەسسە دەگەن تىلەك بار، - دەيدى «ءدىن-مۇحامماد» مەشىتى جانىنداعى تاتار- باشقۇرت مۇسىلماندار قاۋىمىنىڭ ءتوراعاسى يبراگيم احمەتجانوۆ.

بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان مەشىتتىڭ تاعى ءبىرى - قازىرگى «نۇر» مەشىتى. ونى كوپەس ۆاليد جانە حاليد يانگۋزاروۆتار 1882-جىلى كۇيدىرىلگەن قىزىل كىرپىشتەن تۇرعىزادى.

- كەڭەس ۇكىمەتى قۇرىلعاننان كەيىن مەشىتتەردى ءارتۇرلى سىلتاۋمەن جاپتى. مۇناراسىن قۇلاتقان، ال ميحرابى، زالى سول بۇرىنعى قالپىندا ساقتالعان. بۇل جەردە پيونەر ءۇيى بولدى دەيدى، كەيىن سپورت زال بولعان ەكەن. 1991-جىلى وسى مەشىت قايتا اشىلدى. عيمارات كىرپىشتەن سالىنعان. 200 ادام سىيادى. مۇندا ۇلكەن زال بار، يمامداردىڭ جانە قۇران وقيتىن بولمەلەر بار. مەشىتتىڭ اۋلاسىندا اسحانا جۇمىس ىستەيدى، - دەيدى مەشىتتىڭ نايب يمامى شوپان جولكەن ۇلى.