تۇرسىن جۇرتباي: «مەن» ولمەيدى

استانا. KAZINFORM - ءيا، ول سايىن سارى ارقانىڭ باۋىزدار القىمىنداعى سارجاعال جوننىڭ قولتىعىن ىقتاعان «قيانداعى قىستاۋدا» تۋىپ، كۇننىڭ ءوزى اۋدارىلىپ تۇسكەن قيانداعى قۇرلىقتىڭ مەريلەند مەكەنىنىڭ Parklawn MemoriaL قورىمىنان توپىراق بۇيىردى.

Мұхтар Мағауин
Фото: vestisemey.kz

قازاقشا ايتقاندا، قازاقتىڭ ماڭدايعا باسار ءبىرتۋار مارقاسقا ۇلى مۇحتار مۇقان ۇلى ماعاۋيننىڭ جانازاسى: تۋعان جەرىندەگى - بۇرىنعى «حان جولىنىڭ» بويىنداعى «كوپبەيىتتەگى» قۇبا جارتاستىڭ ۇشىنا ىمىرت ۇيىرىلگەن زاۋال شاقتا، ال شىعانداعى جات جۇرتتا - تاڭ شاپاعى تەڭىزدىڭ ۇستىنەن قورالانىپ جايىلىپ كەلە جاتقاندا، تۇرىكتىڭ Dianet Center of Amerika مەشىتىندە شىعارىلىپ، جامباسى جەرگە ءتيىپ، ماڭگىلىك مەكەنىنە اتتاندى.

جاتقان جەرى جايلى، توپىراعى تورقا، يمانى جولداس بولسىن. ومىرمەن قيامەت-قايىمنىڭ اراسىنداعى كومەسكى ومىردە، حاق يەسى اللا الدىنا جارىعىن تۇسىرە كورسىن - دەپ يماني تىلەك ايتقان ءار قازاقتىڭ كوكەيىندە، ءدال وسى كۇندەرى: نەگە تۋعان جەرىنىڭ ءبىر شىمشىم توپىراعىن تورقا ەتىپ جامىلمادى؟ نەگە جات جۇرتقا جەرلەندى. نەگە شەت جاعالاپ، ەلىن تاستاپ كەتتى - دەگەن ساۋال وكسىك بوپ ءۇيىرىلىپ تۇرعانى انىق. ءتىپتى الەۋمەتتىك جەلىدە: وزانداپ، باۋىرىمداپ، سۇيەگىن الىپ كەلۋ ءۇشىن قاراجات جيماق بولىپ جاتقان قازاق قاۋىمىنىڭ قاراسى دا ءبىرشاما. سولارعا دا، وزىمە دە قاراتا: نەگە؟ - دەگەن سۇراق قويامىن.

شىنىندا دا: نەگە «ارىستان ايباتتى، جولبارىس قايراتتى»، «ايبىندى عۇننىڭ، ەرجۇرەك تۇرىكتىڭ، كەمەڭگەر شىڭعىس حاننىڭ، اسقاق التىن وردانىڭ، وعان جالعاس نۇر شۇعىلالى الاشتىڭ اۋلەتى» (ءوز ءسوزى)، ول - مۇحتار مۇقان ۇلى ماعاۋين! - نەگە ءومىرىنىڭ سوڭعى جيىرما جىلىن شەتتە وتكىزدى؟ تۋعان جەرگە سىيمادى ما، سىيىسپادى ما، جوق، سىيدىرمادىق پا؟ سىيماي كەتكەن جوق. ايتپەسە، «ازات الاشتىڭ كەڭ اسپانىندا ەركىن رۋحىم ماڭگى ۇشىپ جۇرەدى» دەپ، رۋحىنا تۋعان جەرىن قورعاپ ءجۇرۋدى امانات ەتپەس ەدى. سىيىسپايتىنداي، ءوز تولقىنىندا جان قيىسپاس جان دوسى ابىشتەن (كەكىلباي) باسقا ونىمەن ءتوس قاعىستىرىپ، يىق تىرەستىرەتىن تەڭ تۇلعا بولعان جوق (تىكەنىن ىشىنە جاسىرعان كىرپى-كۇنشىلدەردى ساناتقا قوسپايمىن).

سوندا، سىيدىرمادىق پا؟ ءيا، ءدال سولاي، شامشىل جۇرتىم مەنىڭ! نەگە ونىڭ ءومىرى ءوزى ايتقانداي، «جانتالاستى ارپالىسپەن» ءوتتى؟ ءيا، ونىڭ باس اساۋى ەشقاشان باسىلعان جوق، كەۋدەسىن ەشكىمگە باستىرمادى، ءبىراق ەشكىمدى ءوزى دە باسىنبادى، سىرتى - سۇستى، ءىشى - جۇرەگى جىلى ەدى. سويتە تۇرىپ، اتا ءسوزىنىڭ نامىسى ءۇشىن اتويعا ءجالاڭتوس شىقتى. تۇگەلىن قازبالامايىن، تەك ەسكە سالايىن:

ءبىرىنشى: ول ءمالىن (جولبارىستىڭ بالاسى) كەزىنەن - جيىرما مەن وتىزدىڭ اراسىندا قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن بەس عاسىر ارى اپارامىن دەپ، اكادەميكتەرمەن ايتىسىپ، دوكتورلارمەن تالاسىپ، كۇشىگەندەرمەن جۇلىسىپ، تالانعا ءتۇستى. سوندا، ۇستازى ب. كەنجەبايەۆتان، عابيت مۇسىرەپوۆ پەن الكەي مارعۇلاننان باسقا كىم اراشاعا جارادى. بۇركىت ىسقاقوۆ مارقۇمنان باسقا ءبىر ادام باسپا سوزدە جىلى قاباق تانىتپادى. ءوزى ايتپاقشى، «ءىسى - اق، كوك ءتاڭىرى - جاق بولدى. جەڭدى. مارقۇم، التىنبەك سارسەنبايەۆتىڭ: «قوبىز سارىنى» ءۇشىن مۇحتار ماعاۋينگە «حالىق قاھارمانى» اتاعىن بەرۋ كەرەك. ءالى دە كەش ەمەس!» - دەيتىنى سوندىقتان. ونداي قىسىمدى كەڭەس تۇسىندا مۇحتار اۋەزوۆتەن باسقا ەش ادام كورگەن جوق. «جاس، قايراتتى، ءارۋاقتى ەدى، شىدادى، جەڭدى» (ءوز ءسوزى). وكىنىشتىسى، «جىراۋلار ادەبيەتىن» جوققا شىعارعاندار جانە ولاردىڭ «شاكىرتتەرى» ماعاۋينگە ءومىر باقي وپپونەنت كۇيىندە تىسىنە ءتىسىن باسۋمەن بولدى.

ەكىنشى: بەس جىل تىنىس اپ، «كەشقۇرىمنان» باستاپ «كوكمۇنارعا» دەيىنگى كوركەم دۇنيەلەر جازىپ، ەندى عىلىمعا قايتا اڭىسى اۋىپ، ۇستازى م. اۋەزوۆ باستاپ كەتكەن ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى تۋرالى دوكتورلىق ديسسەرتاتسياعا دەن قويدى. شاكەرىمنىڭ ولەڭدەرىن «قازاق پوەزياسىنىڭ انتولوگياسىنا» كىرگىزىپ، لەنينگرادتان (سانكت-پەتەربۋرگتەن) ورىس تىلىندە شىعاردى. ەندى، ءتىس قاعىپ قالعان «شاكىرتتەر» ىسكە كىرىسىپ، ادەبيەت ينستيتۋتىن بىلاي قويىپ، جازۋشىلار وداعىندا تالقىلانىپ، قاۋلى دايىندالدى. بۇل مايداننىڭ تۇسىندا، ازاماتتىقتىڭ «الماس قىلىشى» ءىلياس ەسەنبەرلين مارقۇم وداقتىڭ ەكىنشى حاتشىسى قۇقىن پايدالانىپ، توسقاۋىل قويدى. اقىرى، ورىستىڭ ءبىر عالىمى زەكىپ قالىپ ەدى، «شاكىرتتەردىڭ» ءۇنى ءوشتى. ايتەۋىر، ورتالىق كوميتەتتىڭ تالقىلاۋىنا جەتپەي (جەتسە، مىندەتتى تۇردە «ۇلتشىل»، «جالعان عالىم» اتانار ەدى) توقتادى.

ءۇشىنشى: ەندى عىلىمنان ءبىر جولا كوڭىلى سۋىعان ماعاۋين بار قۋاتىن قالام ۇشىنا جۇمسادى. ناتيجەسىندە، كلاسسيكالى ۇلگىدەگى تاريحي رومان «الاساپىران» جارىققا شىقتى. ادەبي ورتانىڭ سىبىسى كوبەيدى، ادەبي سىننىڭ ءۇنى ءوشتى. تەك، جاراسقان ابدىراشيەۆتىڭ تاپسىرۋىمەن جانبولات اۋپبايەۆتىڭ پىكىرى شىقتى. ەكىنشى كىتاپ شىققان سوڭ، ماعاۋين ءوزىنىڭ ايباتىنا ءمىنىپ، مەملەكەتتىك سىيلىق العان سوڭ عانا، الگى «الاساپىراندى» «الاساپىران» ەتكىسى كەلگەندەردىڭ ءۇنى ءوشتى. وشكەن جوق، ءالى دە قىڭسىل مەن كۇڭكىل ەستىلىپ قالادى.

ءتورتىنشى، ۇلتتىڭ تاۋەلسىزدىك العان تۇسىنداعى قاتەرلى باعىتتاردى سىنعا العان «جارماق» رومانى جارىق كورگەن سوڭ، مۇحتار ماعاۋينگە قارسى اشىق تا، استىرتىن دا ارانداتۋلار باستالىپ، مۇنىڭ اقىرى ساياسي-اكىمشىلىك، پارلامەنتتىك قۋعىنعا ۇلاستى. وزىنە ەسكەرتپەستەن، «جۇلدىزدىڭ» باس رەداكتورلىعىنان الىندى. جيىرما شاقتى حالىق دەپۋتاتى (!) اشىق ۇندەۋ جاريالاپ (ونى م. ماعاۋيننىڭ ءوزى «جۇلدىزعا» باسىپ، ءتيىستى جاۋابىن بەردى)، ساياسي ايىپ تاقتى. ماعان ءوزىنىڭ ايتۋىنشا: ءۇيىنىڭ الدىنا قاۋىپتى توپتار جينالىپ، بالاعات ءسوز ايتىپ، ەلدەن كەتۋىن تالاپ ەتكەن. اقىرى، ومىرىنە تىكەلەي قاۋىپ تونە باستاعان سوڭ، استاناعا كەپ، دوسى ابىشپەن اقىلداسىپ (بۇل ءابىشتىڭ دە استىرتىن قۋدالاندى بولعان كەزى)، موڭعوليا مەن ەۋرووداق ۇسىنعان ساياسي باسپانا قۇقىن پايدالانىپ، پراگاعا كەتۋگە ءماجبۇر بولدى.

اراسىندا ەكى رەت ەلگە كەلگەندە، وزگەسىن ايتپايىن، ءوزىنىڭ وتانى سەمەيدە قاسىنا ەرىپ جۇرەتىن دەمەيىن، سالەم بەرگەن ۇلكەندى-كىشىلى اكىمسىماقتار تابىلمادى. وعان مەن ءوزىم كۋامىن. سوڭعى جولى، اباي «جازدى كۇن شىلدە بولعاندا» اتتى ولەڭىن جازعان كوپبەيىتتەگى اتا قىستاۋىنا بارىپ، كوزىنىڭ جاسىن ءبىر بۇلاپ الىپ: «ەندى مەنىڭ سۇيەگىمنىڭ دە قادىرى سەندە بولا قويماس» دەگەن ويمەن، ءوزىنىڭ دەنەسىن ەلىنە اكەلمەۋ تۋرالى وسيەتىن جاريالاپ ەدى.

مەن سىرتىنان عانا سىدىرتا شولىپ وتكەن بۇل اشىق-جابىق قۋعىن سۇرگىننىڭ سەبەپ-سالدارىن ءار تۇستا «جاس الاش» گازەتى جۇرتقا جەتكىزىپ، جازۋشىنىڭ ىشكى ازابى مەن بۋىرقانىسىن، شىعارماشىلىق جۇمىسىن دەر كەزىندە ماعلۇمدار ەتىپ وتىرعاندىقتان دا، قيىن كەزەڭدە دەمەۋ بەرگەن باسپا ءسوز ورنىنا قۇرمەتىم رەتىندە، ازالى ءسوزدى اڭىراپ ەمەس، وتانىن سۇيگەن ۇلتشىل (ءيا، ول بۇل ءسوزدى ماقتانىشپەن، ءور داۋىسپەن ايتاتىن) ۇلدى «جەرىنەن ايىرعان كىمنىڭ ەكپىنى» (ماحامبەت، «قىزعىش قۇس») ەكەنىن اشىق ايتىپ، شىندىقتىڭ ءوزىن «جوقتاۋ نە باقۇلداسۋ ءسوزى» ەتىپ الدىم. ەندى، نەگە مۇحتار مۇقان ۇلى ماعاۋين ءوزىنىڭ جات جۇرتتا جەرلەنۋىن قالاعانى تۇسىنىكتى بولار. «سەن ەسىركە، تىنىش ۇيىقتات، باق سوزىمە» دەپ اباي ايتقانداي، ارۋاقتىڭ تىرشىلىگىندەگى شەشىمىن تالقىعا سالماي، ءبىزدىڭ دە «تىنىشتىق بەرگەنىمىز» دۇرىس بولار.

ءيا، ونىڭ ەركىندىككە ۇمتىلعان باس اساۋى باسىلمادى. ءيا، اسىلىق ءسوزدى كوتەرمەدى، كەۋدەسىن باستىرمادى. ءوزىنىڭ، مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مەنىن» ساقتاپ قالدى. ال «وزىندىك نامىسى جوق» (اباي)، وزىندىك «مەنى» جوق ادام تۇلعا بولا المايدى. اباي ايتقانداي، «مەنىكى» ولگەنمەن، «مەن» - ول ولمەيدى. دەمەك، مۇحتار ماعاۋيننىڭ رۋحى ماڭگى ءتىرى.

قالايىقتىڭ العاۋىمەن، قازاق داستۇرىنە ساي، وتباسىنا كوڭىل ايتىپ، مۇحاڭنىڭ وزىنە ءازىل-شىنىن ارالاستىرا وتىرىپ: دۇنيەدە جارى مەن بالاسىن ماعاۋيندەي ايالاپ، قۇشاعى مەن باۋىرىنا باسقان قازاق جوق. سونداي-اق جارى مەن بالالارىنىڭ قىزىعىن كورىپ، سولاردىڭ جان جىلۋىنا بولەنگەن ەركەك جانە جوق - دەگەن ءسوزىمدى سوڭعى رەت ەستىرتە ايتامىن. قۇشاعىڭىز سۋىعانمەن، باقىت اپاي، باۋىرىڭىز سۋىماسىن. باۋىر ەت - بالالارىڭىز امان، ساۋ، ىرىزدىقتى بولسىن.

تۇرسىن جۇرتباي

«جاس الاش» گازەتى

سوڭعى جاڭالىقتار