تۇركىلەر وركەنيەتى: وعىز قاعان كىم؟

استانا.  قازاقپارات - ەلىمىزدە ەنجار دامىپ كەلە جاتقان سالالاردىڭ ءبىرى تاريح عىلىمىنىڭ تەوريا-مەتودولوگياسى مەن فيلوسوفياسى دەسەك، استە قاتەلەسپەيمىز. ونىڭ ايقىن دالەلى - سوڭعى شيرەك عاسىردا وسى سالا بويىنشا الەمدىك عىلىمي جاڭالىعى بار بىردە-ءبىر سۇيەكتى، ءىرى عىلىمي ەڭبەك جارىق كورمەپتى.

كەرىسىنشە، تاريحي وقيعالاردى جەتكىزۋمەن شەكتەلەتىن قاپتاعان كانديداتتىق ءهام دوكتورلىق ديسسەرتاسيالار قورعالىپ، عىلىمعا كەزدەيسوق كەلگەن قانشاما «جيەنبايلار» مەن «جولبيكەلەر» پروفەسسور اتاعىن الدى.

اسىرەسە، تاريحي قولجازبالار مەن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىن كەشەندى تۇردە تۇجىرىمداپ، تۇركى مادەنيەتى مەن وركەنيەتى تۋراسىندا جاڭا كوزقاراس، سونى پىكىر ايتقان عىلىم يەلەرىن، وكىنىشكە قاراي، ءوز ورتامىزدان كورە الماي وتىرمىز.

البەتتە، وتكەن تاريحىمىزدىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭدەرىن جان-جاقتى زەردەلەپ، وزىندىك پايىم جاساعان پارىقتى ازاماتتار مۇلدە جوق ەمەس، سيرەك بولسا دا بار.

ءبىراق ءتول تاريحىمىزدىڭ شىندىعىن پاش ەتەتىن كەشەندى جاڭا فيلوسوفيالىق بايلامدار جاسالعان جوق. ايتالىق، «تۇركىلەردە وركەنيەت بولعان با، بولماعان با؟» دەگەن ماسەلە عىلىمدا ءالى كۇنگە دەيىن باسى اشىق كۇيدە قالىپ وتىر. ءبىز بۇگىن تالايدان بەرى ءتۇيىنى تارقاتىلماي جۇرگەن وسى ماسەلەگە قاتىستى ءوز وي-تۇجىرىمىمىزدى ورتاعا سالماقپىز. سونىمەن، ەۋروسەنتريستەر ايتقانداي، تۇركىلەر شىن مانىندە ۆارۆار بولعان با، جوق الدە، بەلگىلى ءبىر وركەنيەت يەلەرى مە؟

وركەنيەت دەگەنىمىز نە؟

وركەنيەت تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا اتاقتى نەمىس فيلوسوفى و.شپەنگلەردىڭ «ەۋروپانىڭ ءسونۋى»، اعىلشىن فيلوسوفى ا.توينبيدىڭ «تاريحتى مەڭگەرۋ»، تەگى جاپوندىق تاريحشى ف.فۋكۋيامانىڭ «تاريحتىڭ اقىرى»، امەريكان فيلوسوفى س.حانتينگتوننىڭ «وركەنيەتتىڭ قاقتىعىسى» اتتى ىرگەلى ەڭبەكتەرىنە سوقپاي وتە المايتىنىمىز بەلگىلى.

اتالمىش زەرتتەۋشىلەردىڭ وركەنيەت تۋرالى ءارتۇرلى پايىمداۋلار جاساعانىمەن، ولار وركەنيەت ۇعىمىنىڭ

لاتىننىڭ «cіvіlas» سوزىنەن شىعىپ، XVIII عاسىردان باستاپ عىلىمعا ناقتى ۇعىم رەتىندە ەنگەندىگىن، سونداي-اق، وركەنيەتتىڭ «ازاماتتىق قوعام»، «مەملەكەت»، «قالا» ماعىنالارىن بەرەتىنىن پارىقتايدى.

و.شپەنگلەر مادەنيەت پەن وركەنيەتتى ءبىر-بىرىمەن قابىسپايتىن قۇندىلىقتار رەتىندە باعالاپ، مادەنيەتتىڭ رۋحاني قۇندىلىقتاردان تۇراتىنىن، ال تەحنوكراتيالىق جاڭالىقتاردى يگەرۋىمەن وركەنيەتتى قوعامنىڭ قۇرىلاتىنىن ايتادى. ونىڭ تۇجىرىمىنداۋىنشا، قوعام قانشالىقتى وركەنيەت بەلگىلەرىن بويىنا سىڭىرگەن سايىن سوعۇرلىم مادەني قۇندىلىقتاردان ازا باستايدى.

ماسەلەن، ول ءوز پايىمداۋلارىندا: «مادەنيەت پەن وركەنيەت دەگەنىمىز جاننىڭ ءتىرى دەنەسى مەن ونىڭ مۋمياسى ءتارىزدى...» (شپەنگلەر و. «زاكات ەۆروپى». 461 س) دەپ، وركەنيەتتى اسپەتتەلگەن ءولى تىرشىلىككە تەڭەيدى. نەمىس فيلوسوفىنىڭ بۇل تەورياسى عالىمدار اراسىندا ءالى كۇنگە دەيىن تالاس-تارتىستىڭ تۇزدىعىنا اينالىپ وتىر.

ءاسىلى، ناقتى عۇمىرلىق تاجىريبە تۇرعىسىنان قارايتىن بولساق، البەتتە شپەنگلەردىڭ شىندىعىمەن كەلىسۋگە بولادى. سەبەبى باتىس ەلدەرى وركەنيەتكە قادام باسىپ، عىلىمي تەحنوكراتيالىق تۇرعىدان دامىعانىمەن، مادەني ازعىندانۋدى باسىنان كەشىرىپ وتىر. ايتسە دە، وركەنيەتتى اقىل-ويدىڭ جەتىستىگى رەتىندە باعالاعان بولساق، اقىل العا شىققان تۇستا، رۋحانيات كەيىنگە كەتەدى دەپ ءبىرجاقتى قورىتۋعا بولمايدى.

ا.توينبي تاريح سۇرلەۋىندەگى ەلدەردى «وركەنيەتتى قوعام» جانە «قارابايىر (پريميتيۆتى) قوعام» دەپ شارتتى تۇردە بولىپ قاراستىرادى دا، تاريحتا جيىرما ءبىر «وركەنيەتتى قوعامنىڭ» بولعاندىعىن، ونىڭ ون ءتورتى جويىلىپ، جەتەۋىنىڭ ءدال قازىر ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىعىن جەتكىزەدى. سونىمەن بىرگە، باتىس انتروپولوگتارى حوبگاۋز، ۋەلەر ي گينزبەرگتىڭ زەرتتەۋ ناتيجەسىنە سۇيەنە وتىرىپ، التى ءجۇز ەلۋ «قارابايىر قوعامنىڭ» ءومىر سۇرگەندىگىن ايتىپ وتەدى.

ونىڭ پىكىرىنشە، «قارابايىر قوعامنىڭ» حالقىنىڭ سانى از، تەرريتورياسى تار، عۇمىرى كەلتە بولادى. ال «وركەنيەتتى قوعام» ۇلانعايىر اۋماقتى قامتىپ، سوعان قاراي تۇرعىندارىنىڭ سانى مول ءهام عۇمىرى دا ومىرشەڭ بولادى. «وركەنيەتتى قوعامدار» وزىنەن تومەن «قارابايىر قوعامدارمەن» تايتالاستا ولاردى ءارتۇرلى ايلا-ادىسپەن باعىندىرىپ، اسسيميلياسياعا ۇشىراتىپ، جۇتىپ جىبەرىپ وتىرادى (ارنولد توينبي. «پوستيجەنيە يستوريي» . 70-71 س س).

ا.توينبيدىڭ كوزقاراسىنشا، «وركەنيەتتى قوعام» ۇدايى ديناميكالىق قوزعالىستىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولادى. توماعا-تۇيىق، ءبىر ورىندا تۇرىپ قالعان وركەنيەتتەر زامان اعىسىنا ەرە الماي، جويىلىپ وتىرادى. «قارابايىر قوعام» دا مۋتاسيالىق توتىعۋ ارقىلى وركەنيەتكە قول جەتكىزۋى مۇمكىن.

دەگەنمەن، «قارابايىر قوعامنىڭ» بارومەترى كوبىنەسە وتكەن ءومىردىڭ زاڭدىلىقتارى مەن وكىلدەرى بولىپ كەلەدى. وسى سەبەپتەن دە پريميتيۆتى ورتادا نەمقۇرايلىلىق باسىمدىققا يە. ال «وركەنيەتتى قوعام» تەك العا جىلجىپ، جاڭاشىلدىققا ۇيىرسەك بولادى (ارنولد توينبي. پوستيجەنيە يستوريي. 77 س).

ا ق ش فيلوسوفى س.حانتينگتون: «ءبىز وركەنيەتتى مادەني قوعامنىڭ جوعارى ساتىسى رەتىندە، ياعني كەڭ اۋقىمداعى مادەني تۇتاستىقتا انىقتاي الامىز. وركەنيەتتىڭ كەلەسى ساتىسىن ادامزات بالاسىنىڭ وزگە تىرشىلىك يەلەرىنەن ەرەكشەلىگى قۇرايدى. الەمدىك وركەنيەت ءتىل، تاريح، ءدىن، ادەت-عۇرىپ، ينستيتۋتتار، سونداي-اق، وزگە دە قوعامدىق بىرلەستىكتەر ءتارىزدى ورتاق بەلگىلەردىڭ كولەمىمەن انىقتالادى» (س.حانتينگتون. «پوليس»، 1994، №1) دەپ، وركەنيەت حاقىندا جاڭاشا پىكىر بىلدىرەدى.

ءيا، ءاربىر وركەنيەتتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىككە يە ەكەنىن ەسكەرسەك، «وركەنيەتتەر قاقتىعىسى» تەورياسىنىڭ اۆتورىنىڭ بۇل پىكىرىمەن ابدەن كەلىسۋگە بولادى. دەگەنمەن، س.حانتينگتون بۇل ەرەكشەلىكتەردىڭ سوڭى عالامدىق بەيبىتشىلىككە سەلكەۋ تۇسىرەتىنىن بولجايدى. ونىڭ بۇل تەورياسى ايتىلعان كۇننەن باستاپ ساياساتكەرلەر مەن عالىمدار اراسىندا قىزۋ تالقىعا تۇسىپ قانا قويعان جوق، بۇگىندە ادامزات بالاسىنىڭ تىنىشىن الا باستادى.

يلاهي ءىلىم - وركەنيەتتىڭ باستاۋ بۇلاعى

بىزدىڭشە، يلاهي ءىلىم قانات جايعان وڭىرلەردىڭ بارلىعى وركەنيەت قۇشاعىندا ءومىر سۇرگەن. ويتكەنى ادامزات بالاسىنا ەڭ قولايلى قوعام ۇلگىسىن نۇسقاۋشى ۇلى جاراتۋشى بولىپ سانالادى. زادىندا، حاق ەلشىلەرىنىڭ اكەلگەن يلاهي ىلىمىمەن سۋسىنداعان ولكەلەر جاۋىزدىق پەن كەرتارتپالىقتان تىيىلىپ، يمان نارىنە مالىنعان اقىل-ويدى العا شىعارىپ، شىن مانىندە وركەنيەت بيىگىنە كوتەرىلە العان.

ماسەلەن، مەسوپوتاميا پايعامبارلار كوپ جىبەرىلگەن ءوڭىر بولعاندىقتان، مۇندا ۇزاق ۋاقىتتار بويى وزىق مادەنيەتتەر مەن وركەنيەتتەردىڭ ۇلگىسى قالىپتاستى. ايتسە دە، بۇل وڭىرگە پايعامبارلاردىڭ كوبىرەك كەلۋىنىڭ سەبەبىنە ۇڭىلمەستەن، ماسەلەگە گەوساياسي تۇرعىدان قاراپ، تاريح عىلىمىندا وركەنيەتتى مەنشىكتەپ الۋ نەمەسە وركەنيەتتى بەلگىلى ءبىر ۇلتتارعا تەلۋ بەلەڭ الدى.

جوعارىدا ايتىلعان تەورەتيكتەر وركەنيەتكە قانشا جەردەن وبەكتيۆتى باعا بەرگىسى كەلگەنىمەن، ءوز ويلارىن نەگىزىنەن ەۋروسەنتريستىك تۇرعىدان قورىتىندىلاعان. وسىنداي سەبەپتەرگە سۇيەنگەن كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر وركەنيەتتى بەلگىلى ءبىر قاۋىمدارعا عانا ءتان قۇبىلىس دەپ ءجۇر.

ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، تاريح قويناۋىنداعى ءاربىر وركەنيەتتى تۋدىرۋشى يلاهي ءىلىم دەپ بىلەمىز. سەبەبى حاق ەلشىلەرى اللا تاعالادان تىكەلەي نۇسقاۋ العاندىقتان، ولار ادامزات بالاسىنىڭ باقىتتى ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ەڭ تۇرلاۋلى تۇرپاتىن پاش ەتە العان. ماسەلەن، يسلام تاريحشىسى ماۋلانا شيبلي «سيرات-ۋن نابي» (پايعامباردىڭ عۇمىرى) اتتى ەڭبەگىندە ءاز پايعامباردىڭ: «ادامداردىڭ ەڭ جاقسىسى مەنىڭ داۋىرىمدە ءومىر سۇرگەندەر»، - دەگەن حاديس-شاريفىن، سونداي-اق، حاق ەلشىسى مۇحاممەد (س.ا.ۋ)-نىڭ جاساعان ءىرى-ءىرى رۋحاني ىزگى رەفورمالارىن نەگىزگە الا وتىرىپ، يسلامنىڭ العاشقى كەزەڭىن «اسر-ساادات» (التىن عاسىر) ءداۋىرى (Islam ansiklopedisi. III cilt. Istanbul 1991. 501 б) دەپ اتايدى.

بۇل جەردە ماۋلانا شيبلي ءوزىنىڭ ءدىني پارىقتاۋىمەن وركەنيەتتى قوعامدى «اسر-ساادات» دەپ اتاپ وتىر. ياعني، ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، تاريح كوشىندە ءاربىر حاق ەلشىسىنىڭ اكەلگەن يلاهي ءىلىمىنىڭ نەگىزىندە قانشاما وركەنيەتتى قوعامدار عۇمىر كەشكەن.

جالپى، قۇران-كارىمدە جيىرما بەس پايعامباردىڭ عانا ەسىمى اتالعانىمەن، اللا ەلشىسىنىڭ حابارلاۋىنا قاراعاندا، ادامزات بالاسىنا «ءجۇز جيىرما ءتورت مىڭ ءنابي، ءۇش ءجۇز ون بەس ەلشى جىبەرىلگەن (احمات ءيبن حانبال، مۇسناد، 5/266، سۋيۋتي، ءاد-دۋرۋل-مانسۋر فيت-تافسيريل-ماسۋر، 1/126). ءدىني انىقتامالىق ەڭبەكتەردە «راسۋل -اللا تاعالانىڭ ادامدار اراسىنان ەلشىلىك ءۇشىن تاڭداعان جانە ۋاحي ارقىلى اللانىڭ بۇيرىقتارى مەن تىيىمدارىن ادامزات بالاسىنا جەتكىزۋ مىندەتى جۇكتەلگەن قۇلى ءارى ەلشىسى» دەگەندى بىلدىرەدى.

ال «ءنابي» سوزىنە «اللانىڭ بۇيرىقتارى مەن تىيىمدارىنان حاباردار ەتۋشى»، وزىنەن بۇرىن كەلگەن پايعامباردىڭ ءىسىن جالعاستىرۋشى دەگەن انىقتاما بەرىلگەن (يمام تافتازاني، شارحۋل-ماكاسيد، II/173).

زادىندا، قۇران-كارىمدە اتى اتالعان جيىرما بەس پايعامباردان وزگە دە حاق ەلشىلەرىنىڭ بولعاندىعى جونىندە: «سونداي-اق، ساعان بۇرىنعى ەلشىلەردى بايان قىلدىق، سونداي-اق، ەلشىلەردەن ساعان بايان ەتپەگەنىمىز دە بار (نيسا، 164). «ەسكەرتۋشى پايعامبار كەلمەگەن ەشبىر ۇمبەت جوق» (فاتر، 24). «ءار ءۇمبەتتىڭ ءبىر پايعامبارى بار» (ءجۇنىس، 47) دەپ بىرنەشە رەت ۇكىم تۇسىرىلگەن.

ياعني، كورىپ وتىرعانىمىزداي، جەر بەتىندەگى قاۋىمداردىڭ بارلىعىنا حاق ەلشىلەرى جىبەرىلىپ، ارعى-بەرگى تاريحتاعى الەيىم جۇرتشىلىق حاقيقاتپەن قاۋىشىپ، وركەنيەتتى قوعامدى باسىنان كەشىرگەن. وسى سەبەپتەن دە ءبىز وركەنيەتتى بەلگىلى ءبىر ولكەلەر مەن قاۋىمدارعا تيەسىلى دەگەن قاساڭ تۇسىنىكتى جوققا شىعارامىز. دەسە دە، ءارتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى، رۋحانيات پەن اقىل-ويدىڭ ازعىندانۋىنىڭ ناتيجەسىندە وركەنيەتتى قوعامدار كۇيرەپ وتىرعان. ماسەلەن، قۇران-كارىمدە سامۋد، عاد، لۋت سەكىلدى قالا مادەنيەتى دامىعان وركەنيەتتى قوعامداردىڭ ازعىندانۋىنىڭ سوڭى تىپ-تيپىل، جويىلىپ كەتۋىمەن اياقتالعاندىعى باياندالادى.

وعىز قاعاننىڭ سيمۆولدىق سيپاتى

قۇران-كارىمدەگى «ەسكەرتۋشى پايعامبار كەلمەگەن ەشبىر ۇمبەت جوق» (فاتر، 24) دەگەن اياتتى نەگىزگە الساق، ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزعا دا اللا ەلشىسىنىڭ كەلگەنى حاق. وسىنى العاش اڭعارعان زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى تاريحشى دارحان قىدىراليەۆ بولاتىن.

ول «تۇركىلەردە دە پايعامبارلار بولعان-دى» اتتى ماقالاسىندا يسلامعا دەيىنگى تۇركىلەردىڭ ءدىني تۇسىنىگىن تالداي كەلىپ، اتا-بابالارىمىزدىڭ حانيف ءدىنىن (مونەتەيزم) ۇستانىپ، ولاردىڭ ءتاڭىردى كەيدە بايات، يدي، چالاب، اچۋ دەپ اتاعانىن جەتكىزەدى.

ءتىپتى، كونە تۇركىلەردىڭ جاراتىلىس تۋرالى اڭىزدارىندا ءىبىلىستى ەركىلىك دەپ اتاعانىن، ونىڭ قۇدايدىڭ تاپسىرماسىن (ادامزاتتىڭ جاراتىلۋىنا قارسى شىققانى ءۇشىن) ورىنداماعانى ءۇشىن لاعىنەتتەلگەنىن ايتىپ، بۇل ءاپسانانىڭ قۇرانداعى ادام پايعامباردىڭ جاراتىلۋى جايلى اياتتارمەن ساباقتاس ەكەنىن العا تارتادى.

سونداي-اق، تۇركىلەردىڭ اقىرەت سەنىمىنىڭ دە يسلاممەن تەرەڭ ۇندەستىك تاباتىنىن ايتىپ وتەدى. مىسالى، تۇركىلەردىڭ توزاقتى - تامۇق، جانناتتى - ۇشپاق (ۇجماق) دەپ اتاعانىن جەتكىزەدى (دارحان قىدىراليەۆ. اتىمدى ادام قويعان سوڭ. الماتى 2008. 15-16 بەتتەر).

ءدىنتانۋشى-فيلوسوف دوساي كەنجەتاي اعامىز دا تۇركىلەردىڭ ءدىني سەنىمىنىڭ حاقيقي سەنىمنەن الشاق ەمەس ەكەنىن ايتادى. ول يسلامداعى سوپىلىق ءىلىم مەن تۇركىلەردىڭ ميستيكالىق تۇسىنىگىنىڭ ۇقساستىقتارى مەن ەرەكشەلىكتەرىن ءوز زەرتتەۋلەرىنە ارقاۋ ەتكەن. بۇل تۇجىرىمداماسىنا قورقىت اتانىڭ ميستيكالىق عۇمىرىن نەگىزگە العان. قورقىت اتا مەن قوجا احمەت ياساۋيدىڭ عۇمىرلىق ءدىني كوزقاراستارىن سالىستىرىپ، ەكى عۇلامانىڭ دۇنيەتانىمى مەن ويلاۋ جۇيەسىنەن ۇقساستىقتار ىزدەيدى (قاراڭىز: دوساي كەنجەتاي. قوجا احمەت ياسساۋيدىڭ دۇنيەتانىمى. تۇركىستان 2005).

بۇل ەكى زەرتتەۋشىدەن وزگە س.ايۋپوۆ، م.اۋەزوۆ، ءا.قودار، ا.سەيدىمبەك، و.ءبىلالوۆ سەكىلدى زەرتتەۋشىلەر تۇركىلەردىڭ يسلامعا دەيىنگى سەنىمى تۋراسىندا وزىندىك وي-تۇجىرىمدارىن ورتاعا سالىپ، اتا-بابالارىمىزدىڭ مونەتەيستىك سەنىمدە بولعانىن ايتقانىمەن، تۇركىلەرگە كەلگەن حاق ەلشىسىنىڭ ەسىمىن ناق اتاي العان ەمەس.

- دەسەكتە، ءماشهۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلى بابامىزدىڭ كەلتىرگەن دەرەگىنە قاراعاندا، تۇركىلەرگە وزعان ەسىمدى پايعامبار كەلگەن كورىنەدى.

ونىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، تۇركىلەرگە جاڭا پايعامبار مۇحاممەد (س.ا.ۋ)-نىڭ ءدىنى تۋرالى حابار جەتكەندە، بابالارىمىزدىڭ ءبىر توبى اراب تۇبەگىنە ساپار شەگىپ، مۇحاممەد (س.ا.ۋ)-مەن جۇزدەسىپ، وزدەرىن: «وزعان (وعىز قاعان) پايعامباردىڭ ۇمبەتىمىز دەپ تانىستىرعاندا (قاراڭىز: ءماشهۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلى. 8-توم 59-بەت) اللا ەلشىسى تۇركىلەردىڭ بۇرىنعى پايعامبارىن تەرىستەمەگەن كورىنەدى. سونداي-اق، بەلگىلى فولكلورتانۋشى شاكىر ىبىرايەۆتىڭ جيناعان اڭىز-اڭگىمەلەرىندە دە وزعان اتتى پايعامباردىڭ ەسىمى ۇشىراسادى (قاراڭىز: قازاقتىڭ ميفتىك اڭگىمەلەرى. قۇراستىرعان ش.ىبىرايەۆ، پ.اۋەسبايەۆا. عىلىم باسپاسى. الماتى 2002).

تەگىندە، تۇركى حالىقتارىندا وزعان پايعامبار نەمەسە وعىز قاعان تۋرالى «وعىزناما» اتتى كونە داستاننىڭ بار ەكەندىگى بارشاعا ايان. بۇل داستاننىڭ بۇگىنگى كۇنگە ازداعان ەرەكشەلىكتەرى بار يسلامعا دەيىنگى جانە يسلامنان كەيىنگى ەكى نۇسقاسى جەتكەن.

ەكى نۇسقانىڭ ماتىنىندە كەيبىر اتاۋلار مەن تەرميندەردىڭ وزگەشەلىگى بولعانىمەن، جالپى ەكى نۇسقانىڭ جەلىسى ءبىر. كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر وسى شاققا دەيىن «وعىزنامانىڭ» بۇل ەكى نۇسقاسىن زەرتتەپ، بۇل تۋىندىعا قاتىستى ءوز پىكىرلەرىن بەرگەن. ايتسە دە، زەرتتەۋشىلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى «وعىزنامانىڭ» ادەبي ءهام تىلدىك قىرىن زەرتتەۋمەن شەكتەلگەن.

تەك، كەيبىر زەرتتەۋشىلەر عانا وعىز قاعان قيالدان تۋعان وبراز ەمەس، ونىڭ تاريحي تۇلعا ەكەنىن بولجايدى. ماسەلەن، ن.يا. بيچۋرين وعىز قاعاندى حۇنداردىڭ ءتاڭىرقۇتى مودە ەكەنىن ايتادى (بيچۋرين ن.يا. (ياكينف). سوبرانيا سۆەدەنيي و ناروداح، وبيتاۆشيح ا سرەدنەي ازيي ۆ درەۆنيە ۆرەمەنا. موسكۆا 1950 ت. 1. 46-47 س س). ياكينف اكەيدىڭ بۇل بولجامىن تۇرىك زەرتتەۋشىسى احمەت كاباكلى دا جاقتاپ، ول دا مودە مەن وعىز قاعاندى ءبىر كەيىپكەر دەپ بىلەدى (احمەت كاباكلى. تۇرىك ادەبيەتى. ىستانبۋل 1997. 12 ب)

جالپى، وعىز قاعاننىڭ وبرازىن ەسكەندىر زۇلحارنايىن، شىڭعىس حان، بۇقا حانمەن، جانىبەك حانمەن تەڭەستىرگەن باسقا دا زەرتتەۋشىلەر بولعان. دەگەنمەن، ءبىزدىڭ بيچۋريننىڭ بولجامىنا توقتالۋىمىزدىڭ وزىندىك سەبەبى بار. ياكينف اكەي وعىزدىڭ ءوز اكەسى قاراحاندى جەڭىپ تاققا وتىرۋىن، مودەنىڭ اكەسى تۋماندى ءولتىرىپ بيلىككە كەلۋىندەگى ۇقساستىقتى العا تارتىپ، ەكەۋىن تاريحي ءبىر تۇلعا دەپ بولجايدى (بيچۋرين ن.يا. (ياكينف). سوبرانيا سۆەدەنيي و ناروداح، وبيتاۆشيح ا سرەدنەي ازيي ۆ درەۆنيە ۆرەمەنا. موسكۆا 1950 ت. 1. 46-47 س س). سونىمەن بىرگە، ەكى تۇلعا دا جارتى الەمدى جاۋلاپ العان ۇلى جيهانگەر بولاتىن. مىسالى، تاريحي ەڭبەكتەردە مودەنىڭ شىعىستاعى تىنىق مۇحيتتان كاسپي تەڭىزىنە دەيىنگى ارالىقتاعى 36 مەملەكەتتى جاۋلاپ العاندىعى ايتىلادى (قازاقستان تاريحى. الماتى 1998. І توم. 245-246 بەتتەر). ءابىلعازى دا ءوزىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسىندە» وعىز قاعاننىڭ ءبىر تاڭىرگە سەنۋدى دارىپتەپ، موڭعول، تاتار، ءشۇرشىت، قىتاي، تۇران، ءۇندىستان، يران، شام، مىسىرعا جورىق جاساپ، جاۋلاپ العاندىعىن جەتكىزەدى (ءابىلعازى. تۇرىك شەجىرەسى. الماتى. انا ءتىلى. 1991. 18-22 بەتتەر).

ءاسىلى، ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز بۇل ەمەس. «وعىزناما» داستانىنداعى كەيىپكەر كىم دەگەن ماسەلە-تىن. وعىزدىڭ تۋىلا سالىپ، اناسىنا ءتاڭىر-تاعالاعا يمان كەلتىرمەيىنشە، ەمشەگىن ەمبەيتىنىن ايتۋى (وعىز-نامە. مۇحاببات-نامە. الماتى 1986. 36 ب)، پايعامبارلىق سيپات ەكەنى تالاسسىز شىندىق. سەبەبى بۇكىل پايعامبارلار «يسمات» (كۇناسىز، پاك) سيپاتىمەن عۇمىر كەشەدى (جۋرجاني. كيتابۋت-تاريفات. بەيرۋت 1987. 150 ب). ءتىپتى، وعىز قاعاننىڭ ءتىلى شىعىسىمەن «اللا، اللا» دەۋى، كور حان مەن كوز حاننىڭ قىزدارى كاپىر بولعاندىقتان، ولارمەن توسەكتەس بولماۋى، ءدىنسىز اكەسىن جەڭىپ تاققا وتىرعاننان كەيىن، كاپىرلەرگە قارسى عازاۋات جاساۋى (ءابىلعازى. تۇرىك شەجىرەسى. الماتى. انا ءتىلى. 1991. 16-22 بەتتەر)، ونىڭ شىنىندا دا پايعامبار بولۋى بەك مۇمكىن ەكەنىن اڭعارتسا كەرەك. دەگەنمەن، وعىز قاعان اكەلگەن يلاهي ءىلىمنىڭ جۇرناعى رەتىندە قانداي مادەنيەت پەن وركەنيەتتى كورسەتە الامىز؟

شيانشيداعى تۇركى پيراميداسى

ءيا، وعىز قاعان حۇنداردىڭ ءتاڭىرقۇتى مودە قاعان (ب.ە.ب 174ج) بولسا، حۇنداردىڭ، ولاردان تاراعان تۇرىكتەر ءهام وعىزدار مەن قىپشاقتاردىڭ مادەنيەتى قانداي تاريحي مانگە يە؟ ءيسى ءبۇتىن الەم وسى كۇنگە دەيىن ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدى كوشپەلى مادەنيەتتىڭ وكىلدەرى رەتىندە تانىپ كەلدى. راسىندا دا، حۇنداردىڭ ءىزاشارى قىپشاقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى كوشپەلى عۇمىر كەشتى.

ءبىراق، كوشپەلى ءومىر دەگەنىمىز جا-بايىلىقتان تۇرمايدى. ءبىز كوشپەلى ءومىر سۇرگەنىمىزبەن، امەريكالىق ۇندىستەر سەكىلدى بۇتىمىزعا جاپىراق بايلاپ، لاشىق پەن كۇركەدە تۇرعان جوقپىز. ءبىزدىڭ كوشىپ-قونۋ سالتىمىز بەن كيىز ءۇيىمىز جوعارى مادەنيەتكە يە-تىن. سونداي-اق، كوشپەلى عۇمىردىڭ نەگىزگى تىرشىلىك كوزى مال شارۋاشىلىعىنان تۇردى. اسىرەسە، قىپشاق قاۋىمى ينتەنسيۆتى تۇردە مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا دەن قويعان (قازاقستان تاريحى. الماتى 1998. І توم). تەگىندە، ادامزات بالاسى ىقىلىم زاماننان بەرى مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانىپ كەلەدى.

ادام اتانىڭ ءبىر بالاسى قابىل وتىرىقشى ءومىر ءسۇرۋدى تاڭداپ السا، ال ابىل مال شارۋاشىلىعىن كاسىپ ەتكەن (پايعامبارلار قيسساسى. الماتى، 2010. كاۋسار-ساياحات باسپاسى. 33-36 بەتتەر). ياعني مال شارۋاشىلىعى سوناۋ ارعى بابامىز ابىلدان قالعان اسىل مۇرا كاسىبىمىز دەسەك، استە قاتەلەسپەيمىز. بۇگىنگى كۇنى دە مال شارۋاشىلىعى تىرشىلىگىمىزدىڭ ءبىر پاراسىن قۇراپ كەلەدى. ەت، ءسۇت، ماي سەكىلدى ىشپەك-جەمەكتەن وزگە، كۇندەلىكتى كيىم كيۋ مادەنيەتىمىزدىڭ، سونداي-اق، كەيبىر مەديسينالىق قۇرال-جابدىقتاردىڭ دا شيكىزاتىن مال ونىمدەرىنەن الامىز. ياعني مال ونىمدەرىسىز تىرشىلىگىمىزدى كوز الدىمىزعا ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس.

تۇركىلەردىڭ شارۋاشىلىعى تەك مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋدان تۇرماعان. ولاردا قالا مادەنيەتى دە ءبىرشاما دامىعان. ءتىپتى تۇركىلەر كونە مىسىر پەرعاۋىندارى سەكىلدى اسپانمەن تىلدەسكەن بيىك پيراميدالار دا تۇرعىزعان. مىسالى، تۇرىك زەرتتەۋشىسى وكتان كەلەش قىتايدىڭ شيانشي پروۆينسياسىنىڭ ورتالىعى شيان قالاسىنان 100 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان ەجەلگى پيراميدالاردى زەرتتەپ، بۇل تاريحي كەشەندەردى تۇركىلەرگە ءتان دەپ تۇجىرىمدادى. ول 2009 جىلى وسى پيراميدالاردىڭ بىرىنە باس سۇعىپ، بىرنەشە مۋميالانعان دەنەلەر مەن ەسكەرتكىشتەردى كورگەنىن، ەسكەرتكىشتىڭ بىرىنە «اي جۇلدىز، قاسقىر باسىلارى» دەگەن جازۋ بار ەكەنىن، ءۇش مەترگە تاقاۋ گرانيت تاسىنان جاسالعان ءبىر ەسكەرتكىشتى قىتاي جولباسشىسى: «بۇل - سىزدەردىڭ بابالارىڭىز وعىز قاعان»، - دەپ تانىستىرعانىن حابارلادى.

جالپى، قىتايداعى تۇرىك پيراميداسىن ІІ دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە امەريكاندىق ۇشقىش جامەس گاۋسسمان ءۇندىستاننان قىتايعا ۇشىپ بارا جاتىپ بايقاپ، بۇل مالىمەتتى العاش بولىپ الەمگە تاراتقان بولاتىن. بۇدان كەيىن بۇل تاريحي كەشەندى گەرمانيالىق زەرتتەۋشى حارلۆيگ حاۋس دورف زەرتتەدى. ونىڭ جەتكىزۋىنە قاراعاندا، وسى جازىقتا ءىرىلى-ۇساقتى 100 گە تارتا پيراميدا بار ەكەن (مۇحان يساحان. قىتايدا تۇركىلەرگە ءتان پيراميدا تابىلدى. قازاقستان-زامان. 2010 №13). ءسوز جوق، بۇل عىلىمي جاڭالىقتار تاريحتا تۇركى وركەنيەتىنىڭ بولعاندىعىن ايعاقتايدى.

ترانسوكسانيا - تۇركى وركەنيەتىنىڭ التىن بەسىگى

زەرتتەۋشىلەردىڭ كوپشىلىگى كونە ورتالىق ازيانى «ترانسوكسانيا» دەپ اتايدى. ف.ا.بروكگاۋزا مەن ي.ا.ەفرونا «ەنسيكلوپەديالىق سوزدىگىندە» «ترانسوكسانيا» دەپ - بۇگىنگى وزبەكستان، تۇركىمەنستان جانە تاجىكستان ايماعىن كورسەتىپ، «وكسۋس» دەپ امۋداريا وزەنىن اتايدى.

بەلگىلى تاريحشى زاكي ۆاليدي توعان «وكسۋس» دەپ امۋداريا مەن سىرداريا جاعالاۋى ايتىلاتىنىن، بۇل ءسوزدىڭ ءتۇبىرى «وگىز» سوزىنەن شىعاتىنىن ايتىپ وتەدى (ز.ۆاليدي توعان. امۋ داريا. ىستانبۋل 1950. 419-ب). ارحەولوگتار ك.بايپاقوۆ پەن ا.نۇرجانوۆ سىرداريا جاعالاۋىن وعىز دالاسى دەي كەلىپ، تۇركىستان القابىنداعى قاراشىقتىڭ كونە اتاۋى وگىز قالاسى دەپ اتالعانىن ايتادى (ك.بايپاقوۆ پەن ا.نۇرجانوۆ. ۇلى جىبەك جولى جانە ورتاعاسىرلىق قازاقستان. الماتى 1992. 80-بەت). ال وعىزداردىڭ مەكەنى وسى سىرداريا جاعالاۋى، ساياسي ورتالىعى بۇگىنگى قازالى قالاسىنىڭ توڭىرەگىندەگى جانيكەنت قالاسى بولعاندىعى تاريحشى قاۋىمعا ايان (قازاقستان تاريحى. الماتى 1998. І توم. 314-321 بەتتەر)

ترانسوكسانيا مادەنيەتىن زەرتتەگەن تاريحشى-ارحەولوگتاردىڭ كوپشىلىگى بۇل ولكەدە ءىرى-ءىرى قالالاردىڭ بولعاندىعىن كورسەتىپ وتەدى. ك.بايپاقوۆ پەن ا.نۇرجانوۆ ءوز زەرتتەۋلەرىندە وعىز دالاسىندا ورتاعاسىرلىق جۇزگە جۋىق دامىعان قالالاردىڭ اتىن اتايدى.

قالالاردا شاحريستان، راباد، مەشىت-مەدرەسە، ساۋدا نۇكتەلەرى، سونداي-اق، عاجايىپ تاريحي ەسكەرتكىشتەردىڭ تۇرعىزىلعاندىعىن، تۇرعىنداردىڭ سۋمەن قامتاماسىز ەتىلگەندىگى، ءتىپتى كارىز (كاناليزاسيا) جۇيەسىن دە پايدالانعاندىعىن جەتكىزەدى. قالا تۇرعىندارىنىڭ قولونەر، ساۋدا-ساتتىق، ەگىنشىلىك جانە كەن قازۋ جۇمىستارىمەن شۇعىلدانعاندىعىن دالەلدەيدى (قاراڭىز: ك.بايپاقوۆ پەن ا.نۇرجانوۆ. ۇلى جىبەك جولى جانە ورتاعاسىرلىق قازاقستان. الماتى، 1992). ايتا بەرسەك، ترانسوكسانيا قالالارىنىڭ ارحيتەكتۋرالىق-مادەني ەرەكشەلىكتەرىن ءبىر ماقالاعا سىيعىزۋ البەتتە مۇمكىن ەمەس. دەگەنمەن، اتا-بابالارىمىزدىڭ قالا مادەنيەتىن دە دامىتقانىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى.

ءتۇيىن

سونىمەن، تۇركىلەردە وركەنيەت بولعان با، بولماعان با؟ البەتتە، بۇل ساۋالعا بىردەن جاۋاپ بەرۋ قيىن. دەگەنمەن، وركەنيەتتىڭ بەلگىسى سانالاتىن جازۋ تۇركىلەردە بولعان. كەن ءوندىرۋ سالاسى وزگەلەردەن كوش ىلگەرى دامىعان. مال شارۋاشىلىعىمەن قاتار، وتىرىقشىلىق پەن قالا مادەنيەتى دە ءبىرشاما وركەندەگەن. وركەنيەتتى قوعامنىڭ باستاۋ-بۇلاعى بولۋى ءتيىس حاق ەلشىسى دە تۇركىلەرگە كەلگەن. تۇركىلەردىڭ ءومىر ءسۇرۋ زاڭدىلىقتارى، ياعني ار-ۇجداندى ۇلىقتايتىن ادەت-عۇرىپ قۇقىقتىق نورمالارى وسى يلاهي ىلىمنەن باستاۋ العان.

دەمەك، ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز دا بەلگىلى ءبىر وركەنيەتتى قوعامدا عۇمىر كەشكەن. تۇركىلەر وركەنيەتتى «التىن عاسىر»، «جەرۇيىق»، «جيدەلى بايسىن»، «قوي ۇستىندە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان بەيبىت زامان» دەپ اتاعان. ارينە، تۇركى وركەنيەتى تۋراسىندا ايتساق، ءالى دە ءبىراز تولعاۋعا بولار ەدى. دەسە دە، ءبىزدىڭ مىندەت - ساناعا ۇيالاعان ىزگى ويدى وقىرمانعا جەتكىزۋ عانا. ودان ارعىسىن كوپشىلىكتىڭ تالقىسىنا سالدىق...

مۇحان يساحان، نۇر-مۇباراك ەگيپەت يسلام مادەنيەتى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوكتورانتى

«تۇركىستان» گازەتى. 2013 - جىل