تۇركيادا تۋۋ كورسەتكىشى كۇرت تومەندەگەن
استانا. KAZINFORM - ەگەر تۋۋ كورسەتكىشى قازىرگى قارقىنمەن تومەندەي بەرسە، شامامەن 40 جىلدان كەيىن تۇركيادا ورتاشا جاس 45 جاستان اسۋى مۇمكىن، دەپ ەسكەرتتى تۇركيانىڭ ستاتيستيكا ينستيتۋتىنىڭ (TـİK) ورىنباسارى فۋركان مەتين. بۇل تۋرالى انادولى اگەنتتىگى جازدى.
تۋۋ كورسەتكىشىنىڭ تومەندەۋى جالعاساتىن بولسا، 40 جىلدان كەيىن تۇركيادا حالىقتىڭ مەديانالىق جاسى 45 جاستان اسىپ كەتۋى ىقتيمال. بۇل تۋرالى TـİK- ءتىڭ ورىنباسارى فۋركان مەتين مالىمدەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، «1990-جىلدارى تۇركيا 20 جاستاعى جىگىت سياقتى ەدى. ال 45 جاستاعى تۇركيانىڭ ەنەرگياسى 1990-جىلدارداعى 20-25 جاستاعى تۇركيانىڭ ەنەرگياسىنداي بولمايدى».
سوڭعى جىلدارى تۇركياداعى حالىق ءوسۋ قارقىنىنىڭ ايتارلىقتاي باسەڭدەۋى ەلدىڭ دەموگرافيالىق قۇرىلىمىنداعى تەرەڭ ءارى قايتىمسىز وزگەرىستەرگە الاڭداۋشىلىق تۋدىرادى.
ەكسپەرتتەر تۋۋ كورسەتكىشىنىڭ ودان ءارى تومەندەۋى حالىق سانىنىڭ ءوسۋىن عانا باسەڭدەتىپ قويماي، ەڭبەك رەسۋرستارىنىڭ ازايۋىنا، الەۋمەتتىك قامتاماسىز ەتۋ جۇيەسىنە تۇسەتىن جۇكتەمەنىڭ وسۋىنە، دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە ەگدە جاستاعى ادامدارعا كۇتىم كورسەتۋ شىعىندارىنىڭ ارتۋىنا اكەلەتىنىن ەسكەرتەدى.
تۋۋ كورسەتكىشى 2014-جىلدان بەرى ازايىپ كەلەدى
TـİK دەرەكتەرىنە سايكەس، 2001-جىلى جالپى تۋۋ كوەففيتسيەنتى 2,38 بولسا، 2014-جىلدان باستاپ بىرتىندەپ تومەندەي باستادى. 2014-جىلى 2,19 بولسا، 2015-جىلى 2,16، 2016-جىلى 2,11، 2017-جىلى 2,08، ال 2018-جىلى 2,00 دەڭگەيىنە ءتۇستى.
2018-جىلدان بەرى تۋۋ كوەففيتسيەنتى تۇراقتى تۇردە 2,0 دەن تومەن تۇر. 2019-جىلى 1,89، 2020-جىلى 1,77، 2021-جىلى 1,71، 2022-جىلى 1,63، 2023-جىلى 1,51 بولدى، ال 2024-جىلى تاريحي مينيمۋمعا جەتىپ، 1,48 گە دەيىن ءتۇستى. بۇل كورسەتكىش حالىقتىڭ تابيعي جاڭارۋ دەڭگەيى - 2,1 بالاماسىنان ەداۋىر تومەن.
مامان-قۇرىلىمشالار وسى ءۇردىس جالعاسا بەرسە، تۇركيانىڭ ەۋروپالىق وداق ەلدەرىمەن سالىستىرعاندا تومەنگى ورتاشا دەڭگەيگە ءتۇسىپ قالۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرتەدى.
TـİK ورىنباسارى فۋركان مەتيننىڭ پىكىرىنشە، تۋۋ كوەففيتسيەنتىنىڭ 1,4 كە دەيىن تومەندەۋى «قاتتى الاڭداۋعا» نەگىز ەكەنىن اتاپ ءوتتى. وتكەن جىلى تۇركيا رەسمي تۇردە «وتە قارت مەملەكەتتەر» قاتارىنا قوسىلدى، ال الداعى 25 جىلدا ەگدە جاستاعى حالىقتىڭ ۇلەسى %25 دان اسۋى ىقتيمال.
«تۇركيا 1990-جىلدارى 20 جاستاعى جىگىت سياقتى ەدى»
مەتين حالىقتىڭ تەز قارتايۋىنا نازار اۋداردى: «1990-جىلدارى تۇركيا 20 جاسار جىگىت سياقتى ەدى. ەگەر تۋۋ كورسەتكىشى وسى قارقىنمەن تومەندەسە، 40 جىلدان كەيىن ورتاشا جاس 45 جاستان اسىپ كەتەدى. 45 جاستاعى تۇركيانىڭ ەنەرگياسى 1990-جىلدارداعى 20-25 جاس ارالىعىنداعى تۇركيانىڭ ەنەرگياسىنداي بولمايدى».
ول ەل قازىردىڭ وزىندە تەرەڭ دەموگرافيالىق داعدارىسقا ۇشىراعانىن، ال تۋۋ كورسەتكىشىنىڭ كەلەسى 10 جىل بويى تومەندەۋى قايتىمسىز ۇردىسكە اينالاتىنىن ايتتى. ەگدە جاستاعى حالىقتىڭ ۇلەسىنىڭ ءوسۋى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق كۇردەلى ماسەلەلەرگە اكەلىپ، قازىرگى الەۋمەتتىك قامتاماسىز ەتۋ جۇيەسى جۇمىسىن توقتاتادى دەپ ەسكەرتتى.
«تۇركيا كەسار تىلىگى بويىنشا الەمدە كوشباسشى»
مەتين تۇركيانىڭ كەسار تىلىگى كورسەتكىشى بويىنشا الەمدە ءبىرىنشى ورىنعا يە ەكەنىن دە اتاپ ءوتتى. «ادامدار نەكە جاسىن كەيىنگە قالدىرادى جانە كەسار تىلىگىنە بايلانىستى كوپ جاعدايدا ەكىنشى، ءۇشىنشى بالانى تۋا المايدى»، - دەدى ول.
ول ءبىر بالامەن شەكتەلەتىن نەمەسە وتباسىن قۇرمايتىن ادامداردىڭ قارتايعاندا جالعىزدىققا ۇشىرايتىنىن ەسكەرتتى.
- ءبىز قازىر ەۋروپا ەلدەرىندە بۇرىننان كەلە جاتقان قارتايۋ ماسەلەلەرىمەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىرمىز. قازىر ءبىز بارعاندا ءار بەسىنشى ۇيدە جالعىز ادام تۇرادى، ونىڭ %35 ى 55 جاستان اسقان ايەلدەر. وتباسى قۇندىلىعى ەگدە جاستا ايقىن كورىنەدى. ءبىراق جاس كەزىندە بالا تۋماعانىنا وكىنۋ، قارتايعاندا ەش كومەكتەسپەيدى. وكىنىشكە قاراي، ءبىز بۇل كريتيكالىق شەكتى وتكىزىپ جىبەردىك، - دەدى ول.
«تۇركيا قارتايا تۇسكەن ەلگە اينالىپ بارادى»
تۇركيا ۇلتتىق قورعانىس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اسكەري-مورلىق فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى، پروفەسسور دجەمالەتتين شاحين ەلدەگى دەموگرافيالىق داعدارىس سوڭعى 20 جىل بويى جالعاسىپ كەلە جاتقانىن ايتتى.
پروفەسسور رەسپۋبليكا جاريالانعاننان كەيىنگى كەزەڭدە مەملەكەتتىك ساياسات حالىق سانىن وسىرۋگە باعىتتالعانىن ەسكە سالدى.
- اتاتۇرىكتىڭ 100 ميلليوندىق تۇركيا ارمانى بولدى، بۇل ەستەلىكتەردە جازىلعان. 1930-جىلى گيگيەنا تۋرالى زاڭعا سايكەس، التى جانە ودان كوپ بالا تۋعان انالار مەدالمەن ماراپاتتالىپ، ماتەريالدىق كومەك العان، ال ءوز ەركىمەن تۇسىك جاساتۋعا (ابورت) تىيىم سالىنعان. سوندا بەلگىلى جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزىلدى، - دەدى ول.
شاحين 1950-جىلداردىڭ سوڭىنان باستاپ شەتەلدىك قورلار مەن ۇيىمداردىڭ قولداۋىمەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا تۋۋ كورسەتكىشىن تومەندەتۋ كامپانياسى باستالعانىن، 1963-جىلى دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنە ارنايى بايانداما ۇسىنىلعانىن، ال ەكى جىلدان كەيىن وتباسى جوسپارلاۋ تۋرالى زاڭ قابىلدانعانىن ايتتى. «ەلدىڭ بارلىق رەسۋرستارى حالىقتى ازايتۋعا جۇمسالدى»، - دەدى ول.
«جاپپاي موبيليزاتسيا قاجەت»
پروفەسسور دەموگرافيالىق ساياساتقا قاتىستى جاڭا شارالار قابىلداۋدى ۇسىندى. «تۇرعىن ءۇي ساۋلەتىنە وزگەرىس ەنگىزۋ كەرەك. بالالى وتباسىلارعا ارنالعان 1+1 جانە 2+1 پاتەرلەر - شىن مانىندە تۇرمە سياقتى. تۇرعىن ءۇي مادەنيەتىن وزگەرتۋ قاجەت»، - دەدى ول. سونىمەن قاتار، وقۋ مەرزىمىن قىسقارتۋدى جانە ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن قايتا قاراۋدى ۇسىندى.
شاحين تۋۋ كورسەتكىشىنىڭ تومەندەۋىن تەك ەكونوميكالىق قيىندىقتارمەن بايلانىستىرۋعا بولمايتىنىن اتاپ ءوتتى: «ەگەر ماسەلە تەك اقشادا بولسا، وندا حالىق شۆەتسيادا، نورۆەگيادا، ۇلى بريتانيادا جانە گەرمانيادا وسەدى. قازىرگى ۋاقىتتا حالىق سانى باي ەلدەردە ەمەس، بۇل مادەنيەتتىڭ ماسەلەسى. ءبىز حالىقتىڭ شەكتەن تىس ءوسۋىن قولدامايمىز، ءبىراق تۇركيا قارتايا باستادى. قازىردىڭ وزىندە فۋندۋك، ماقتا مەن شاي جيناۋعا جۇمىسشىلار جەتىسپەيدى. بولاشاققا الاڭداۋ كەرەك - بارلىعىمىز بىرگە ارەكەت ەتۋىمىز كەرەك، - دەدى ول.
ايتا كەتەيىك، دەموگرافيالىق داعدارىسقا بايلانىستى توكيو 4 كۇندىك جۇمىس اپتاسىن ەنگىزگەن ەدى.
