تۇركيا اسكەري دەرجاۆاعا اينالا ما: تەحنولوگيالارى، الەمدەگى ورنى
تۇركيا قارۋلى كۇشتەرىنىڭ قاۋقارى قانداي؟ الەمدەگى ەڭ مىقتى ارميا رەيتينگىسىندە نەشىنشى ورىندا؟ قانشا اسكەرى بار؟ قانداي اسكەري تەحنيكالارمەن قامتىلعان؟ قورعانىس بيۋدجەتى قانشا؟ Sarbaz.kz ءتىلشىسى وسى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ كوردى، دەپ جازادى قازاقپارات.
ستراتەگيالىق ايماق
مۇستافا كەمال اتاتۇرىك 1923 -جىلى قازىرگى زايىرلى تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ نەگىزىن قالاعالى بەرى تۇرىك قارۋلى كۇشتەرى ءوزىن رەسمي يدەولوگيانىڭ، كەماليزمنىڭ ساقتاۋشىسى رەتىندە قاراستىرىپ كەلدى. قازىرگى تاڭدا دا تۇرىك ساياساتىنا جانە تۇرىك ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنە قاتىستى ماسەلەلەردە زور ىقپالعا يە.
1952 -جىلعى 18- اقپاندا ناتو اسكەري وداعىنىڭ مۇشەلىگىنە قابىلدانعالى بەرى تۇركيا رەسپۋبليكاسى ءوزىنىڭ قارۋلى كۇشتەرىن جاپپاي مودەرنيزاتسيالاۋ باعدارلاماسىن باستادى. 1980 -جىلداردىڭ اياعىندا ەكىنشى قايتا قۇرۋ ءۇردىسى باستالدى.
ەۋروپالىق وداق وكىلدەرىنىڭ دەرەگىنشە، تۇركيا قارۋلى كۇشتەرىنىڭ اسكەري وداق قۇرىلىمدارىنا قوسىلۋى ەۋرووداقتىڭ ناعىز عالامدىق كۇش جانە سۋپەردەرجاۆاعا اينالۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى.
تۇركيا وتە ماڭىزدى جانە قاقتىعىستارى مول، ءتۇرلى ساياسي رەجيمدەرى، ەكونوميكالىق جۇيەلەرى جانە اسكەري قۋاتتى مەملەكەتتەر توعىسقان ايماقتا ورنالاسقان. سونىمەن قاتار تۇركيا قارا، ەگەي جانە جەرورتا تەڭىزدەرىمەن، بالقان تۇبەگى، كاۆكاز، جانە تاياۋ شىعىس سىندى ايماقتارمەن شەكتەسەتىن ستراتەگيالىق ماڭىزى جوعارى جەردە، ەۋروپا، ازيا جانە افريكا قۇرلىقتارىنىڭ حالىقارالىق گەوستراتەگيالىق سىزىقتارى جانە جولدارى جاناساتىن جەردە جايعاسقان. تۇرىك بۇعازدارىن ءوز باقىلاۋىندا ۇستاپ تۇرعان تۇركيانىڭ سۋەتس كانالىن دا ءوز باقىلاۋىنا الۋعا، ياعني بۇكىل ايماقتاعى تەڭىز قاتىناسىنا اسەر ەتۋگە قاۋقارى جەتەدى.
ەۋروپادان تاياۋ شىعىستىڭ وراسان زور ەنەرگيا قورلارىنا اپاراتىن جول شىعىس جانە وڭتۇستىك- شىعىس اناتوليا ارقىلى وتەدى. تۇركيامەن كورشىلەس ايماقتاردا كوپتەگەن تۇبەگەيلى وزگەرىستەر بولىپ جاتىر. سول وزگەرىستەرمەن بىرگە جاڭا قاۋىپ- قاتەرلەر دە كەلۋى مۇمكىن. تۇركيانىڭ سالماقتى ساياساتى مەن اسكەري كۇشى بۇكىل ايماقتىڭ تۇراقتىلىعىنا وڭ اسەرىن تيگىزۋدە.
الايدا تۇركيانىڭ قاۋىپسىزدىگىنە تەك ءتۇرلى رەجيمدەر مەن اسكەري كۇشتەر عانا ەمەس، ساياسي، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك تۇراقسىزدىق، شەكارا داۋلارى، بيلىككە تالاس جانە لاڭكەستىك قاتەر توندىرەدى دەپ سانالادى. سوندىقتان ايماقتىق داعدارىستارعا تويتارىس بەرۋمەن بىرگە تۇرىك قارۋلى كۇشتەرى ساياسي بيلىك ورىندارىنىڭ شەشىمىمەن جاھاندىق بەيبىتشىلىككە تونگەن قاۋىپكە دە تويتارىس بەرۋگە دايىن بولۋعا ءتيىس.
اسكەري قۇرىلىمدارى
اتاتۇرىك جاريالاعان «ەلدە تىنىشتىق - جاھاندا تىنىشتىق» قاعيداسىن قاتاڭ ۇستاناتىن تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ قارۋلى كۇشتەرى باسقىنشىلىق ارەكەتتەردەن ءۇزىلدى- كەسىلدى باس تارتادى. ءبىراق مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن قاۋىپسىزدىگىنە، تۇرىك ۇلتىنىڭ ار- نامىسىنا قاتەر تونگەن جاعدايدا ارەكەت ەتۋگە ساقاداي ساي.
ناتو وداعىنىڭ مۇشەسى رەتىندە تۇركيا رەسپۋبليكاسى ءوزىنىڭ وداقتاستارىنا اسكەري كومەك بەرۋگە جانە عالامدىق بەيبىتشىلىكتى قورعاۋعا قاتىسۋعا دا دايىن. تۇركيا ناتو ەلدەرىمەن بىرگە قورعانىس سالاسىندا ىنتىماقتاستىق جاساسىپ، قارۋسىزدانۋ جانە قارۋدى باقىلاۋعا الۋ باستامالارىن قولدايدى. تۇركيا ەشبىر ەلدىڭ قاۋىپسىزدىگىنە نۇقسان كەلمەۋى ءۇشىن عالامدىق قارۋسىزدانۋدىڭ ءتيىمدى باقىلاۋ تەتىكتەرىن ۇيىمداستىرۋعا دا قولداۋ كورسەتەدى.
كوپتەگەن داۋ- جانجالدارعا تولى ايماقتا ورنالاسقان تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ قارۋلى كۇشتەرى اسكەر، اسكەري تەڭىز فلوتى جانە اسكەري اۋە كۇشتەرىنەن تۇرادى. جاندارمەريانىڭ باس باسشىلىعى جانە جاعالاۋ قورعانىسىنىڭ باسشىلىعى بەيبىتشىلىك كەزىندە ىشكى قاۋىپسىزدىك قىزمەتتەرىنىڭ بولىگى رەتىندە قىزمەت ەتەدى، ال سوعىس كەزىندە تيىسىنشە قۇرلىق جانە تەڭىز كۇشتەرىنىڭ باسشىلىعىنا باعىنادى.
باس شتابتىڭ باسشىسى اسكەري كۇشتەردىڭ قولباسشىسى بولىپ سانالادى. سوعىس كەزىندە ول پرەزيدەنتتىڭ اتىنان باس قولباسشى قىزمەتىن اتقارادى. قارۋلى كۇشتەردى باسقارۋ، اسكەردى جابدىقتاۋ، دايىنداۋ، ۇيىمداستىرۋ، وپەراتسيالار، بارلاۋ جۇمىستارىن وتكىزۋ - باس شتابتىڭ قۇزىرىندا. سونىمەن بىرگە تۇرىك باس شتابى تۇرىك قارۋلى كۇشتەرىنىڭ ناتو مۇشەلەرىمەن جانە باسقا دا دوستاس ەلدەرمەن بايلانىستار جۇرگىزەدى.
تۇرىك قارۋلى كۇشتەرى بەس تارماقتان تۇرادى
تۇرىك قۇرلىق اسكەرى - دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ۇلكەن اسكەرلەردىڭ ءبىرى جانە ناتو مۇشەلەرىنىڭ اراسىندا ەكىنشى ورىنداعى ارميا (ءبىرىنشى ورىندا ا ق ش). تۇرىك اسكەرى قىسقا مەرزىمنىڭ ىشىندە 50000 ادامدىق اسكەري قۇرامانى بىرلەسكەن وپەراتسيا وتكىزۋگە جىبەرە الادى. اسكەر كۇن- ءتۇنى بىردەن التى باتالوننان جىبەرە وتىرىپ، اۋە ارقىلى شابۋىل وپەراتسيالارىن جۇرگىزۋگە قاۋقارلى.
تۇرىك اسكەري اۋە كۇشتەرى - دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ العاشقى ۇيىمداستىرىلعان اسكەري اۋە كۇشتەرىنىڭ ءبىرى. ونىڭ اۋە فلوتى ناتو اسكەرلەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرى فلوت قاتارىندا. فلوت تاريحىندا كوپتەگەن اۋە شەبەرى تۇرىك اسكەري اۋە كۇشتەرىندە قىزمەت ەتكەن. سونىڭ ىشىندە دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ العاشقى جويعىش ۇشاقتىڭ ۇشقىشى سابيحا گوكچەن. اۋەدە جانارماي تولتىرۋ ۇشاقتارىمەن جابدىقتالعان ت ءا ءا ك كەز كەلگەن قۇرلىقتا وپەراتسيالار مەن جاتتىعۋلارعا قاتىسىپ، بازالارىنا قايتىپ كەلە الادى.
تۇرىك اسكەري تەڭىز فلوتى عاسىرلار بويى جەرورتا تەڭىزىندەگى ەڭ قۋاتتى تەڭىز كۇشتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ كەلدى. قوسىمشا كەمەلەرىنىڭ كومەگىمەن تۇرىك اسكەري تەڭىز فلوتى دۇنيە ءجۇزىنىڭ كەز كەلگەن مۇحيتى نەمەسە تەڭىزىندە وپەراتسيالار مەن جاتتىعۋلار وتكىزۋگە قاۋقارلى. سۇڭگۋىر قايىقتارى 15000 تەڭىز ميلياسى قاشىقتىعىنا ساپار شەگىپ، ءوز تۇراقتى بازالارىنا قايتىپ كەلە الادى دەسەدى.
تۇرىك جاندارمەرياسى پوليتسيا كۇشتەرىنىڭ قۇزىرىنان تىس ايماقتاردا زاڭدىلىق پەن ءتارتىپ ساقتاۋمەن اينالىسادى.
تۇرىك جاعالاۋ قورعانىسى تۇرىك تەرريتوريالىق سۋلارىندا زاڭدىلىق پەن ءتارتىپ ساقتاۋعا، قاداعالاۋعا جاۋاپتى.
الەمدەگى ەڭ قۋاتتى ارميالار قاتارىندا
ا ق ش- تاعى Global FirePower حالىقارالىق كورپوراتسياسى جىل سايىن الەمدەگى ەڭ قۋاتتى ارميالاردىڭ رەيتينگىسىن جاريالايدى.
Global FirePower- ءتىڭ دەرەگىنشە، وتكەن جىلى الەمدەگى ەڭ مىقتى 13-ارميا دەپ تانىلعان تۇركيا قارۋلى كۇشتەرى بيىل 11-ورىنعا كوتەرىلدى. بۇل تۋرالى CNN حابارلادى. 140 ەل قاتىساتىن ەسەپكە سايكەس، تۇركيادا 895 مىڭ اسكەري قىزمەتشى بار.
اگەنتتىك تاراتقان اقپاراتتا تۇركيا اۋە كۇشتەرىندە 615 ۇشاق، 195 ۇشقىشسىز ۇشۋ اپپاراتى، 66 كولىك ۇشاعى، 250 وقۋ ۇشاعى، 78 تىكۇشاق، 56 مىڭ ماشينا، ال قۇرلىق كۇشتەرىندە 3045 تانك جانە 11630 بروندى ماشينا بار ەكەنى، سونىمەن قاتار اسكەري- تەڭىز كۇشتەرىنىڭ 149 بىرلىك تەحنيكاسى بار ەكەندىگى ايتىلدى.
Global FirePower مالىمەتىنشە، تۇركيانىڭ قورعانىس بيۋدجەتى 17 ميلليارد 300 ميلليون دوللاردى قۇرايدى.
سونىمەن الەمدەگى ەڭ مىقتى 20 ارميا رەيتينگىسىن ا ق ش باستاپ، رەسەي قوستاپ، ءارى قاراي قىتاي، ءۇندىستان، جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا، فرانسيا، ۇلى بريتانيا، برازيليا جالعاپ، ۇزدىك وندىقتى پاكىستان تۇيىندەپ تۇر. ال 11-ورىنعا تۇراقتاعان تۇركيادان كەيىنگى رەيتينگتە يتاليا، ەگيپەت، يران، گەرمانيا، يندونەزيا، ساۋد ارابياسى، يسپانيا، اۋستراليا جانە جيىرماسىنشى بولىپ يزرايل جايعاسقان.
زەرتتەۋ ناتيجەسى اسكەري بولىمدەردىڭ سانى، قارجىلىق جاعدايى، لوگيستيكاسى، ۇتقىرلىعى جانە گەوگرافيالىق ورنالاسۋى سياقتى كوپتەگەن ەلدەردىڭ سيپاتتامالارىنا نەگىزدەلگەن.
الەمدىك قورعانىس ونەركاسىبىنىڭ ۇزدىك جۇزدىگىنە ەندى
امەريكا قۇراما شتاتتارىندا شىعاتىن «Defense News» جۋرنالى جاريالاعان الەمنىڭ ەڭ بەدەلدى 100 قورعانىس ونەركاسىبىنىڭ تىزىمىنە تۇركيانىڭ 4 كومپانياسى ەندى.
اتالعان جۋرنالدا جاريالانعان قورعانىس ونەركاسىبى ساۋداسىنا نەگىزدەلىپ جاسالعان 2023 -جىلدىڭ «Defense News Top 100» ءتىزىمىنىڭ 47-ورنىنا ASELSAN تۇرىك كومپانياسى جايعاسقان. بىلتىر بۇل كومپانيا وسى ءتىزىمنىڭ 49-ورنىندا بولعان. بيىلعى تىزىمدە ASELSAN تۇرىك قورعانىس ونەركاسىبىنىڭ كوشىن باستاپ تۇر.
سونىمەن قاتار بىلتىرعى تىزىمدە 67-ورىندا بولعان TUSAŞ كومپانياسى بيىل 58-ورىنعا، ROKETSAN كومپانياسى (2022 -جىلى 86-ورىندا بولعان) 80-ورىنعا كوتەرىلگەن.
تىزىمگە بيىل ءبىرىنشى رەت ەنگەن كەمە جاساۋمەن اينالىساتىن ASFAT اسكەري زاۋىتى ءتىزىمنىڭ ۇزدىك جۇزدىگىن تۇيىندەپ تۇر.
تۇركيا اسكەري جاعىنان دەرجاۆاعا اينالدى
تۇركيانىڭ قورعانىس ونەركاسىبىندەگى كۇشتى قادامدارى نەمىس باسپا سوزىندە تالقىلاندى. «Frankfurter Allgemeine» گازەتى تۇركيانىڭ قورعانىس ونەركاسىبىنىڭ كۇشەيۋىنە بايلانىستى تالداۋ جاسادى.
كوپتەگەن ەل تاراپىنان تۇرىكتىڭ ۇشقىشسىز اۋە كولىكتەرىنە ەرەكشە نازار اۋدارىلىپ جاتقانىن جازعان اندرەاس ميحمنىڭ ساراپتاماسىندا:
«تۇرىك قورعانىس ونەركاسىبى بۇرىنعىدان دا تابىستى. تۇركيا تەحنولوگيالىق، اسكەري جانە ەكونوميكالىق جاعىنان دەرجاۆاعا اينالدى»، - دەلىنگەن.
ماقالادا اۆتور «Bayraktar TB2» قارۋلى ۇشقىشسىز ۇشاعىنا دا ەرەكشە توقتالىپ وتكەن. بۇل تەحنيكانىڭ ءارتۇرلى سالادا سىناقتان سۇرىنبەي وتكەنى باسا ايتىلادى.
جان- جاقتى تالداۋ ماقالاسىندا تۇرىك قورعانىس ونەركاسىبىنىڭ تەك ۇشقىشسىز اۋە كولىكتەرىمەن شەكتەلمەگەنى تىلگە تيەك ەتىلىپ، ىستانبۇلدا وتكەن حالىقارالىق قورعانىس ونەركاسىبى كورمەسىنە دە نازار اۋدارىلعان.
«جىل سايىن شىلدە ايىنىڭ سوڭىندا سالا ماماندارى كورمەدە قارۋ جاعىنان وزدەرىنىڭ قانشالىقتى قاۋقارلى ەكەندىكتەرىن كورسەتەدى. ءبىر ارمياعا قاجەتتىنىڭ ءبارى نازارعا ۇسىنىلادى»، - دەلىنگەن ماقالادا.
سونىمەن قاتار ساراپتامادا بيىل حالىقارالىق قورعانىس ونەركاسىبى كورمەسىنە 1500 فيرمانىڭ قاتىسقانى، ونىڭ 800- ءى شەتەلدىك ونەركاسىپ ەكەنى جازىلعان.
ءزىلزالا زاردابى
تۇرىك قارۋلى كۇشتەرى تابيعي اپات بولعاندا كومەك جۇمىستارىن جۇرگىزەدى. 1999 -جىلى تۇركيانىڭ مارمارا ايماعىنداعى ءىزمىت ءزىلزالاسىنان كەيىن كوپتەگەن جۇمىس اتقارعان. تۇرىك اسكەري اۋە كۇشتەرى توتەنشە جاعداي كەزىندە دۇنيە ءجۇزىنىڭ كەز كەلگەن اۋماعىنا ءتورت باتالوندىق قۇراما جىبەرىپ كومەكتەسە الاتىنىن حابارلاعان.
الايدا «اپات ايتىپ كەلمەيدى» دەگەندەي، 2023 -جىلى بۇل ەلدىڭ بىرنەشە ايماعىندا بولعان ءزىلزالا جەر شارىنداعى «عاسىر تراگەدياسى» دەپ تانىلىپ، تۇركيانىڭ جەر سىلكىنىسىنەن زارداپ شەككەن ايماقتارىنا الەم ەلدەرى كومەك قولىن سوزدى.
تۇركياداعى جەر سىلكىنىسى 34,2 ميلليارد دوللار شىعىن كەلتىرگەن. قالپىنا كەلتىرۋ شىعىندارى بۇل كورسەتكىشتى ەكى ەسەگە ارتتىرۋى مۇمكىن ەكەنى ءمالىم بولدى. ال ەكونوميكالىق بۇزىلۋلارعا بايلانىستى ج ءى ءو شىعىندارى جەر سىلكىنىسىنىڭ قۇنىن ودان ءارى ارتتىرادى دەلىنگەن.
ءزىلزالادان ونداعان مىڭ ادام كوز جۇمىپ، ءبىرقاتار قالالار مەن ەلدىمەكەندەر قيرادى. زالالدىڭ 81 پايىزى حاتاي، كاحرامانماراش، گازيانتەپ، مالاتيا جانە ادياماندا بولعان.
Global Fast post-Disaster Damage Estimate (GRADE) ەسەبىندە عيماراتتاردىڭ ورتاشا جانە اۋىر زاقىمدانۋىنا نەمەسە تولىعىمەن قۇلاۋىنا بايلانىستى 1,25 ميلليون ادام ۋاقىتشا باسپاناسىز قالعان.
دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ مالىمەتى بويىنشا، تۇرعىن ۇيلەرگە كەلتىرىلگەن زيان جالپى شىعىننىڭ 53 پايىزىن (18 ميلليارد دوللار) قۇراعان. جالپى شىعىننىڭ 28 پايىزى (9,7 ميلليارد دوللار) - دەنساۋلىق ساقتاۋ مەكەمەلەرى، مەكتەپتەر، قوعامدىق عيماراتتار جانە جەكە سەكتور عيماراتتارى سياقتى نىساندار. شىعىننىڭ شامامەن 19 پايىزى (6,4 ميلليارد دوللار) جولدار، ەلەكتر جانە سۋمەن جابدىقتاۋ سياقتى ينفراقۇرىلىم نىساندارىنا كەلتىرىلگەن. ەسەپتەگى زالالدى باعالاۋ قالپىنا كەلتىرۋ شىعىندارىن قامتىمايدى.
دۇنيەجۇزىلىك بانك بۇل زەرتتەۋلەردىڭ ەكونوميكالىق سالدارى مەن شىعىندارى كەڭىرەك بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرتتى.
ەل پرەزيدەنتى رەجەپ تايىپ ەردوعان تۇركيا بويىنشا 6,5 ميلليون تۇرعىن ءۇيدى قايتا سالۋ جوسپاردا بار ەكەنىن ايتتى. بۇل تۋرالى TRT اقپارات اگەنتتىگى حابارلادى.
«قالا كەلبەتىن وزگەرتۋ» اياسىندا جاپپاي ىرگەتاس قالاۋ راسىمىنە پرەزيدەنتتىك كەشەننەن تىكەلەي بايلانىس ارقىلى قاتىسقان ەردوعان ءوز سوزىندە 6 -اقپاندا كاحرامانماراش جەر سىلكىنىسىندە زارداپ شەككەن ءۋالاياتتاردا العاشقى جىل 319 مىڭ تۇرعىن ءۇي سالۋ جوسپارلانعانىن ءمالىم ەتتى.
«وسىلايشا، ءبىز ءاربىر قالامىزدا عاسىرلار بويى قالاتىن ورتالىق جاسايمىز. جەر سىلكىنىسىنەن قيراعان قالالارىمىزدى ينفراقۇرىلىمى جاعىنان بۇرىنعىدان دا كەرەمەت، بەرىك جانە كەڭىرەك ەتىپ سالامىز»، - دەدى ەردوعان.
سونىمەن قاتار ەردوعان جەر سىلكىنىسىنەن زارداپ شەككەن قالالاردا قالا الاڭدارىن ۇكىمەتتىڭ سالاتىنىن جەتكىزدى.
اۆتور نۇرداۋلەت كاكىش
https://qaz.sarbaz.kz/
