تۇركى تىلدەرىنىڭ اراب تىلىنە ىقپالى

قازىرگى قازاق قوعامىنىڭ ءبىرتۇتاس ۇلت بولىپ ۇيىمداسۋدىڭ ورنىنا اۋىل قازاعى، دالا قازاعى، ورىس ءتىلدى قازاق، قازاق ءتىلدى قازاق، يسلام ءدىنىن ناسيحاتتاۋشىلار، تاڭىرشىلدەر، ءتىپتى يەگوۆو كۋاگەرلەرى دەپ ءبولىنىپ جاتقانى ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا جاتىر. مۇسىلمانبىز دەگەن قازاقتىڭ ءوزى يسلامنىڭ ءتۇرلى اعىمىنا ءبولىنىپ الىپ، ءوزارا ايتىسىپ ءجۇر.

ءدىن دەگەن دە ءبىر عىلىم، ونى يگەرۋ ءۇشىن ءبىر ادامنىڭ ءومىرى كەرەك. بىزدە ءالى انا ءسۇتى اۋزىنان كەپپەگەن جاستاردىڭ ۋاعىز ايتۋى نەمەسە قىزداردىڭ بەتى-اۋزىن تۇمشالاپ يماندىلىق جولىندا ءجۇرمىن دەي وتىرا نەشە ءتۇرلى جامان قىلىقتار جاساۋى بەلەڭ الۋدا. وسىنىڭ ءبارى ءوز تاريحىن، ءوز حالقىمىزدىڭ تاريحتا قالدىرعان ءىزىن بىلمەۋدىڭ كەسىرى دەپ سانايمىز. تۇركى مادەنيەتىنىڭ ۇلى ادەبي ەسكەرتكىشى «قۇتتى بىلىك» داستانىندا ءجۇسىپ بالاساعۇن:

ۇل-قىزىڭا ادەپ ۇيرەت، ءبىلىم بەر،

قوس جالعاندا ءناسىپ كورىپ كۇلىمدەر.

ۇلدى ۇيرەت كۇللى ونەر-بىلىمگە،

ول ونەرمەن دۇنيە تابار تۇبىندە، - دەپ Ⅺ عاسىردىڭ وزىندە جاستاردى ونەر-بىلىمگە ۇيرەتۋ كەرەكتىگىن جازىپ كەتكەن. الايدا جاستاردى دا كىنالاي بەرۋدىڭ ءجونى جوق. كەڭەس زامانىندا دىننەن بەزدىك، دىنگە بەت بۇرايىق دەدىك، ەندى دىنگە بەت بۇرعانداردى تاعى كىنالايمىز. ارينە، ولاردىڭ ىشىندە دە قۇدايعا سيىنىپ، ءتۇزۋ ءجۇرۋدىڭ ورنىنا، ماقساتىن وزدەرى دە تۇسىنبەيتىن ءتۇرلى اعىمداردىڭ جەتەگىندە كەتىپ، وزىنە دە وزگەگە دە زيانى ءتيىپ جۇرگەندەر بارشىلىق. وسىنىڭ بارلىعى بىلىمسىزدىكتەن.

جەل سوققان جاققا قوعاداي جاپىرىلىپ، كىمدىكى ءجون، كىمدىكى قاتە ەكەندىگىن بىلمەي دال بولعان قوعام داعدارىس ۇستىندە.

تابيعاتى قاتال قازاق دالاسىندا بەس ۋاقىت دارەت الىپ، ناماز وقۋ دا وڭايعا تۇسكەن جوق. اقىرعان قىس اۋاسىندا دالاعا دارەت الۋ دەگەن دە تالاي ادامدى اۋرۋعا ۇشىراتتى. ال ەتەگىن بەلىنە قىستىرىپ ەرلەرمەن بىردەي مال قاراپ، سيىر ساۋىپ، وتىن-سۋ تاسىپ، كيىز باسىپ، ءۇي تىگىپ، ءۇي جىعىپ جۇرگەن قازاق ايەلىنىڭ حيدجاب، ەتەك-جەڭى شۇبالعان كويلەك كيىپ سىزىلىپ جۇرۋگە مۇرشاسى قايسى.

ءار ەلدىڭ مادەنيەتى، ونىڭ ىشىندە كيىم كيۋ مادەنيەتى دە قورشاعان تابيعاتىنا بايلانىستى قالىپتاسادى. قازاق حالقى دانا حالىق، ول يسلام ءدىنىن تاڭداعان كەزدە ءوز تۇرمىس-تىرشىلىگىنە بەيىمدەپ الدى جانە وسى كۇنگە دەيىن ءداستۇرلى يسلام ءدىنىن ۇستانىپ كەلەدى.

دىننەن بولەك الەۋمەتتىك جەلىلەردە تىلگە قاتىستى دا داۋلار بولىپ جاتادى. ءبىر ءسوزدى اراب نەمەسە پارسى تىلىنەن ەنگەن ءسوز دەسەڭ، «سوندا ءسوزدىڭ كوبى سولاردان ەنگەن بە، ءوزىمىزدىڭ ءسوزىمىز از با؟» دەپ رەنجىپ جاتاتىندار دا بارشىلىق.

ءيا، كەزىندە تىلىمىزگە اراب، پارسى سوزدەرىنىڭ كوپتەپ كىرگەنى راس، ءبىراق ءبىزدىڭ ءتىل ولاردى وزىنە بەيىمدەپ، وزگەرتىپ جىبەرگەنى سونشالىق، ولاردىڭ كىرمە ءسوز ەكەنىن ايىرۋ قيىنعا سوعادى. ال قازىرگى جاستار وزگە ەلدىڭ سوزدەرىن سول حالىقتىڭ وزىندەي ەتىپ ايتامىز دەپ تىلدەرىن بۇراپ سويلەپ ءجۇر. بۇل تەك اراب سوزدەرىنە عانا قاتىستى ەمەس، باتىس تىلدەرىنەن ەنگەن سوزدەردى دە سولاي ايتۋعا تىرىسادى.

مەن ءدىنتانۋشى ەمەس فيلولوگ بولعاندىقتان تۇركى الەمىنىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ دا باسقا ەلدەردىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىنە ىقپال ەتكەنىن قۇرعاق سوزبەن ەمەس، تىلدىك فاكتىلەر ارقىلى كورسەتۋدى ماڭىزدى دەپ سانايمىن.

كەز كەلگەن ءتىلدىڭ سوزدىك قۇرامى سول ءتىلدىڭ ەجەلگى ءتول سوزدەرىنەن جانە شەت تىلدەردەن الىنعان كىرمە سوزدەردەن تۇراتىن كۇردەلى قۇبىلىس ەكەنى ءمالىم. تاريحقا تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ قاراعان ادام ەشبىر ءتىلدىڭ تاپ- تازا ءوز سوزدەرىنەن عانا تۇرۋى مۇمكىن ەمەس دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى.

اراب تىلى وزگە تىلدەردىڭ لەكسيكاسىن بايىتاتىن قاينار كوزگە اينالۋىمەن قاتار، ءوز سوزدىك قورىن تولىقتىرۋ ءۇشىن باسقا تىلدەردەن ءسوز قابىلداپ وتىرعان. اراب تىلىنە شەتتەن اۋىسقان لەكسيكالىق ەلەمەنتتەردىڭ ىشىندە تۇركى سوزدەرى كورنەكتى ورىن الادى. ارابشا- قازاقشا تۇسىندىرمە سوزدىكتىڭ اۆتورى نۇرتاس وڭداسىنوۆ «اراب، پارسى تىلدەرىنە تۇركى ەلىنىڭ دە ىقپالى از بولعان جوق. ماسەلەنىڭ وسى جاعىمەن قىزىعۋشىلار ىزدەنسە، اراب-پارسى سوزدىكتەرىنەن جۇزدەگەن تۇركى سوزدەرى مەن ونىڭ ەلەمەنتتەرىن تاۋىپ الادى»، - دەسە، عالىم ل. ز. رۇستەموۆ «اراب تىلىنىڭ كەزىندە شىعىس حالىقتارى تىلىنە تيگىزگەن اسەرى مول بولعانى راس. الايدا، بۇل تىلدىك قۇبىلىستى سىڭارجاقتى ۇدەرىس رەتىندە تۇسىنۋگە بولمايدى. تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ تىلى دە (سونىڭ ىشىندە قازاق تىلى دە) ءوز كەزەگىندە اراب جانە پارسى ادەبي تىلدەرىنە ەداۋىر ىقپال ەتكەنى تاريحي دەرەكتەردەن جاقسى ءمالىم»، - دەيدى.

تۇركى سوزدەرىنىڭ اراب تىلىنە اۋىسۋى تالاي-تالاي عاسىرلارعا سوزىلعان كۇردەلى پروتسەسس بولدى. ە. نادجيپتىڭ ايتۋى بويىنشا بۇل ۇدەرىس ارابتار مەن تۇركى تايپالارىنىڭ تىكەلەي ارالاسا باستاعان 636-جىلداردان باستالادى. بيلىك قۇرۋدىڭ اۋىسپالى كەزەڭدەرىنە (الدىمەن ارابتاردىڭ تۇركى حالقىنا ۇستەمدىگى، كەيىننەن قىپشاق ماملۇكتەرىنىڭ، ولاردان سوڭ وسمان تۇرىكتەرىنىڭ اراب حالقىن بيلەۋى) وراي ءسوز اۋىسۋلارى بولىپ جاتتى. بۇل قۇبىلىس VII عاسىردان ⅩⅩ عاسىرعا دەيىن سوزىلدى.

بوتەن تىلدەن ءسوز الۋعا سەبەپ نەدە دەگەن سۇراققا عالىمدار تومەندەگىدەي جاۋاپ بەرەدى. ەگەر باسقا تىلدىڭ الەۋمەتتىك ماڭىزى كۇشتى بولسا، وندا ادام سول تىلدەن اۋىسقان سوزدەردى قولدانۋعا تىرىسادى، سول تىلدى بىلۋ ارقىلى ءوزىنىڭ بەلگىلى بىر الەۋمەتتىك ستاتۋسقا يە ەكەندىگىن كورسەتكىسى كەلەدى. مىسالى، كەزىندە اراب زيالىلارىنىڭ اراسىندا تۇرىك تىلىن بىلۋدىڭ ءوزى بيىك مادەنيەتتىڭ، زور بىلىمپازدىقتىڭ بەلگىسى بولعان.

گوردليەۆسكيدىڭ ايتۋىنشا، كوپ بىلەتىندىگىن كورسەتكىسى كەلگەن اراب ساۋداگەرى ساتىپ الۋشىلاردى تۇرىكتىڭ «بيرۋن» (پوجالۋيتە) «بۋيىرىڭ» سوزىمەن شاقىرعان. ال تۇرىك تاعامىن جاقسى كورەتىن كەيبىر شەنەۋنىكتەر اراب تىلىن تۇرىك تاعامدارىنىڭ اتىمەن بايىتتى. مىسالى، «يابراق» - ءجۇزىم جاپىراعىنا وراپ پىسىرگەن ەت پەن كۇرىش. ءتىپتى اس دايارلاۋشىنى دا ولار تۇرىكشە «اسشي» دەپ اتايدى.

ال شەنەۋنىكتەردىڭ ايەلدەرى ءۇي تۇرمىسىنا قاجەتتى سوزدەردى ايتىپ، تاراتىپ ءجۇردى.

بىر قاراعاندا تۇككە تۇرمايتىن فاكت-مودانىڭ ءوزى دە تىلدى بايقاۋسىز-اق قاجەتسىز، ارتىق نەولوگيزمدەرمەن تولتىرىپ جىبەرۋى مۇمكىن. ءبىر كەزدەردە كونستانتينوپولدا بولعان قارت ارابتىڭ داماسكىدە ءوز سوزىنە تۇرىك سوزدەرىن قوسىپ سويلەپ ماقتانىپ تۇرعانى ايتىلادى. مىسىردا قىزمەتشى ءوز قوجاسىنا «اپەندىم» دەپ قانا سويلەيتىن بولعان. ارابتار باداۋيلەر مەكەندەگەن تيگر وزەنىنىڭ وڭ جاق جاعالاۋىن تۇرىكتەرشە «قارشى ياقا» دەپ اتاعان. XVII عاسىردا سولتۇستىك امەريكاعا ساپار شەككەن موسۋل اۋليەسى يليانىڭ كۇندەلىگىندە مىنانداي سوزدەر كەزدەسەدى: يلچي «ەلشى»، ۋلاق «جاۋشى»، يەدەك «جەتەكتەگى ات»، قوناق «ايالداما». ول امەريكانىڭ ءوزىن تۇرىكشەلەپ ياني ديۋنيا «جاڭا دۇنيە» دەپ اتايدى.

ءوز تىلىندە سول ۇعىمداردىڭ اتاۋى بولا تۇرسا دا بوتەن اتاۋمەن اتاۋ ءومىردىڭ ءار سالاسىندا ورىن العان. مىسالى، اراب تىلىندەگى رايسيۋن - «گلاۆنىي» ءسوزىنىڭ ورنىنا تۇركىنىڭ باس ءسوزى كوپ قولدانىلادى. مىسالى، باشدجاۋيش - باس ءشاۋىش، باشمۋحانديس - باس ينجەنەر، باشتامۋردجي - اعا سانيتار، ت. ب.

اراب تىلىنە ەنگەن تۇركى سوزدەرى ادام ءومىرىنىڭ سان قىرلى جاقتارىن قامتيدى.

ولاردى تۇرمىسقا قاجەتتى كۇندەلىكتى تۇتىنۋ زاتتارى، تاعامدار، كاسىپتىك قۇرالدار، جەر-سۋ، مەتال اتاۋلارى، تۋىستىقتى بىلدىرەتىن سوزدەر، اسكەري تەرميندەر، دەنە مۇشەلەرى اتاۋلارى، ت. س. س. تاقىرىپتىق توپتارعا بولۋگە بولادى.

تۇتىنۋ زاتتارى: قازانۋن - قازان؛ كيبريتاتۋن - كۇكىرت، سىرىڭكە؛ ۋۋدجاقۋن - وشاق؛ تاننۋرۋن - تاندىر؛ بۋدجاقۋن - پىشاق؛ ۋتۋ - ۇتىك؛ قالباقۋن - قالپاق؛ بيلازيقۋن - بىلەزىك؛ بۋقدجاتۋن - بوقشا؛ حاشۋق - قاسىق؛ تابانۋن - تابا، ت. ب.

تاعام اتتارى: يابراقۋن - ءجۇزىم جاپىراعىنا وراپ پىسىرىلگەن كۇرىش پەن ەت؛ قايماقۋن - قايماق؛ قايماقلي بۋز - قايماقتى مۇز (بالمۇزداق)؛ وسى ءسوزدىڭ سينونيمى دۋندۋرماتۋن - توڭدىرما (بالمۇزداق)؛ ايران بۋز - مۇزداي ايران؛ بۋزاتۋن - بوزا (ەگيپەت سىراسى)؛ قاۋۋنۋن - قاۋىن.

كاسىپتىك قۇرال اتاۋلارى: بالتاتۋن - بالتا؛ بۋرعيۋن - بۇرعى؛ كۇرايكۇن - كۇرەك؛ قالاۋۋزۋن - قالاۋىز، بۇراندا؛ قازماتۋن - كەتپەن (قازۋ قۇرالى)؛ حازۋقۋن - قازىق؛ سۋركيۋن - سۇرگى؛ دۋقماقۋن - توقپاق؛ چالقيۋن - شالعى؛ شاكۋش - شاققىش (بالعا) ت. ب.

مەتالل اتاۋلارى: دامير - تەمىر، التين - التىن، ت. ب،

تۋىسقان اتاۋلارى: اعا - اعا، دادا - دادا، اكە؛ بابا - بابا؛ دايى - ناعاشى اعا، ت. ب.

جەر- سۋ، ەلدى مەكەن اتاۋلارى، ادام ەسىمدەرى: قۇم-ال-احمار (احمار ارابشا قىزىل دەگەن ءسوز) قىزىلقۇم، بۇرىلىس كولى, بوس - نىلدىڭ سول جاعىندا ورنالاسقان ەلدى مەكەن، بۇلاق قالاسى (قاشقاري بويىنشا بۇلاق تۇركىلەردىڭ بىر رۋى)، كايردەگى قارامايدان الاڭى (ارابشا مايدان - الاڭ)، قارا ءالي تۇرمەسى, شىبىن- ال-قۇم، قايتباي، بايبارىس مەشىتتەرى, قايسارلى - ادام اتى، قۇس - جەر اتاۋى، قىزىلقۇرت - رۋ اتاۋى، تاستەمىر - ماۆزولەي، بەكتاس - ادام اتى، ت. ب.

اراب تىلىنە كىرگەن تۇركى سوزدەرىنىڭ ىشىندە ەڭ كورنەكتى ورىن الاتىنى - اسكەري لەكسيكا. قازاق اسكەري لەكسيكاسىن زەرتتەگەن عالىم ت. بايجانوۆ ولاردى جاۋىنگەرلىك قارۋ- جاراق اتاۋلارى، جاۋىنگەرلىك كيىم-كەشەك اتاۋلارى، قولباسىلاردىڭ اتاۋلارى، اسكەري قۇرامالاردىڭ اتاۋلارى، ۇرىس- سوعىس قيمىلدارىنىڭ اتاۋلارى دەپ بەس توپقا ءبولىپ قاراستىرعان.

مىنە، وسى توپتاعى بىراز سوزدەر اراب تىلىنىڭ سوزدىك قورىنان ورىن العان. قۇرامىندا ماملۇكتەر مەن تۇرىك جاۋىنگەرلەرى بار اسكەري ءبولىم ۋۋدجاقۋن - وشاق»، ءار «وشاقتىڭ» باسىنداعى باسقارۋشى «اعا» دەپ اتالادى. اعا ءسوزى وسمان تۇرىكتەرىندە قولباسىلاردىڭ اسكەري لاۋازىمى رەتىندە قولدانىلعان. وسمان تۇرىكتەرىندە اعا سوزىنەن وربىگەن اسكەري تەرميندەر مولىنان كەزدەسەدى. ولار: قول اعاسى (كۇزەت باستىعى)، قالا اعاسى (قورعاننىڭ كومەندانتى)، ىچ اعاسى (ىشكى قىزمەت وفيتسەرى)، بولىك اعاسى (ءبولىم باسشىسى).

وشاققا قاراعاندا كىشىرەك اسكەري ءبولىم بۋلۋكۋن «بولىك»، ولاردىڭ باسشىلارى بۋلۋكباشيۋن «بولىكباسى» دەپ اتالسا، ال اسكەري بولىك- بولىمدەردىڭ قاتارىنداعى جاۋىنگەرلەردى يۋلداش «جولداس» دەپ اتاعان.

ونباسى (ۋنباشيۋن)، ءجۇزباسى (يۋزباشيۋن)، مىڭباسى (بينباشيۋن) سوزدەرى اراب تىلىنە ءوز ماعىنالارىن ساقتاپ ەنگەن. اراب تىلىنىڭ سوزدىكتەرىندە قول اعاسى (قۋل اعاسي) ءسوزى كەزدەسەدى. ونى «اسكەري شەن» دەپ اۋدارعان. ال قول اعاسى تەرمينى قازاق ەپوستارىندا اسكەردىڭ بىر بولىگىنىڭ باسشىسى ۇعىمىندا قولدانىلعان. مىسالى:

مەن سەيىلدىڭ ۇلى قارامان،

قازانعا كەتىپ بارامىن،

جۇرمەيمىسىڭ قۇرداسىم،

قول اعالىق قىلامىن، - دەيدى.

سونداي-اق بايراق پەن سانجاق - تۋ، جالاۋ، ال قاراھقۋل - اسكەري كۇزەت، قاراۋىل، سۋنكي - سۇڭگى ماعىنالارىندا ەنگەن.

مىنە، جوعارىدا ايتىلعان مىسالداردان تۇركى الەمىنىڭ وزگە مادەنيەتكە ىقپال ەتكەنىن، الەمدىك وركەنيەتكە قوسقان ۇلەسى بار ەكەنىن كورەمىز. بارىمىزدى باعالاپ، بابالارىمىز اماناتتاپ كەتكەن قازاق مادەنيەتى مەن ءتىلىن جوعالتىپ الماي ءارى قاراي وركەندەتۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىز دەپ بىلەمىز.

ۇلبالا الجانبايەۆا،

شىعىستانۋشى

«قازاق ادەبيەتى» گازەتى