تۇركى الەمىنىڭ استاناسى اتانعان اناۋ قالاسى تۋرالى نە بىلەمىز
اشحاباد. KAZINFORM - اناۋ قالاسى - تۇرىكمەنستانداعى احال ۆەلاياتىنىڭ ورتالىعى.
اشحابادقا جاقىن جەردە ورنالاسقان. قالا مارتەبەسىن 2008 -جىلى الدى. حالقىنىڭ سانى 30 مىڭعا جۋىق. بۇگىندە بۇل - ينفراقۇرىلىمى دامىعان، قارقىندى وركەندەپ كەلە جاتقان زاماناۋي قالا.
اناۋدىڭ تاريحى 7 مىڭ جىلدان اسادى. قازىرگى قالاعا جاقىن جەردە اناۋ مادەنيەتىنە جاتاتىن كونە قونىستاردىڭ قيراندىلارى بار. شامامەن بۇل وركەنيەت ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى V- I مىڭ جىلداردا بولعان. شۋمەر وركەنيەتىنىڭ زامانداسى.
اناۋ مادەنيەتى تۋرالى العاش رەت 1904 -جىلى امەريكالىق ارحەولوگ رافاەل پۋمپەللي ساياحات جازبالارىن جاريالاعان، ول تۇرىكمەنستاننىڭ وڭتۇستىگىندەگى ءشول دالادان كونە قونىستاردىڭ قالدىقتارىن كورەدى.
تولىق اۋقىمدى قازبا جۇمىستارى كەڭەس ارحەولوگتەرى تاڭعاجايىپ جاڭالىق اشقان 70-جىلدارى عانا باستالدى. سول تۇستا بۇل قيراندىلار جاي قونىس ەمەس، 161 ك م اۋماقتا شاشىراڭقى جاتقان بىرنەشە ەلدى مەكەن جۇيەسى بولعانى انىقتالدى.
ەلدى مەكەندەردىڭ ىشىندەگى بارلىق عيمارات ءبىر- بىرىنەن بىرنەشە مەتر قاشىقتىقتا ورنالاسقان جانە ۇزىندىعى 100-150 مەتر شاعىن بولمەلەردەن تۇرعان. عيماراتتاردىڭ قالدىقتارى مەن تابىلعان تۇرمىستىق زاتتار اناۋ وركەنيەتىنىڭ ەجەلگى داۋىردە ورتالىق ازياداعى ەڭ دامىعان وركەنيەتتەردىڭ ءبىرى بولعانىن كورسەتەدى. ەلدى مەكەن اۋماعىنان قىش جانە قىش ىدىستار، سۇيەك تۇتىكتەر، پىشاقتار مەن قۇس تارىزدەس سابى بار بالتالار تابىلدى. بۇل جادىگەرلەردىڭ بارلىعى دۇنيە جۇزىندەگى ءتۇرلى مۋزەيلەردە، سونىڭ ىشىندە اناۋ قالاسىنىڭ مۇراجايىندا ساقتاۋلى. كەيبىر جاقسى ساقتالعان ۇيلەردىڭ قابىرعالارىنان ءالى كۇنگە دەيىن قيعاش كوزدى ادامداردىڭ، سونداي- اق ءارتۇرلى اشەكەيلەردىڭ ۋاقىت وتە جارتىلاي وشكەن سۋرەتتەرىن كورۋگە بولادى.
كەيبىر ارحەولوگيالىق دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، اناۋ وركەنيەتىن ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 2 مىڭجىلدىقتىڭ اياعىندا ورتالىق ازيا ايماعىنا كەلگەن كوشپەندىلەر قيراتقان. ءبىراق ەجەلگى داۋىردە (ب. ز. ب. III عاسىر) سالىنعان اناۋ بەكىنىسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان. بۇل - 10 مەترلىك توبەدە كوتەرىلگەن بىركەلكى شەڭبەر. بەكىنىستىڭ ديامەترى - شامامەن 300 م، ونىڭ اينالاسىندا مۇنارالى قابىرعالاردىڭ قالدىقتارى، سونداي- اق عاسىرلار بويى تولىپ قالعان شۇڭقىر بار.
بەكىنىستەن ەرتەرەكتە تابىلعان زاتتار اناۋدىڭ پارفيادان شىققانىن كورسەتەدى. VII- XII عاسىرلاردا بەكىنىس ارابتاردىڭ قولىندا بولدى، سودان كەيىن موڭعولدار قيراتتى، ءبىراق XIII عاسىردىڭ اياعىندا قايتادان قالپىنا كەلتىرىلدى. ورتا عاسىرلاردا بەكىنىس شاعىن قالاعا اينالدى.
وسى ۋاقىتقا دەيىن بىرنەشە كونە عيمارات قانا ساقتالعان، ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ تانىمالى - سەيد دجەماليتدين مەشىتى. ول XV عاسىردا سالىنعان، ءبىراق 1948 -جىلعى اشحاباد جەر سىلكىنىسىنەن قاتتى زاقىمدانىپ، بۇگىنگى كۇنى ونىڭ قالپىنا كەلتىرىلگەن قالدىقتارى عانا تۇر. دەگەنمەن، مەشىت ءوزىنىڭ ماڭىزىن ساقتاپ قالدى جانە ءالى تۋريستەردى دە، زەرتتەۋشىلەردى دە ايتارلىقتاي قىزىقتىرادى. بۇعان دەيىن مەشىت كەشەنى مەشىتتىڭ وزىنەن، شەيح دجەماليددين زيراتى مەن بيىك كۇمبەزدى زالدارى بار ەكى ۇلكەن عيماراتتان تۇراتىن. رەستاۆراتورلار كەشەننىڭ ىرگەتاسىن، الاڭداعى كىرپىشتى جانە ءقابىردى قالپىنا كەلتىرە الدى. ءبىراق ولاردىڭ باستى تابىسى - الما اعاشى بۇتاقتارىمەن بىرگە بۇراتىلعان ايداھاردىڭ قالپىنا كەلتىرىلگەن موزايكاسى جانە مەشىتتىڭ «سۇلۋلىق ءۇيى» دەپ اتالعانى تۋرالى جازۋ.
ايداھار بەينەسى مەشىتتەرگە ءتان ەمەس جانە بۇل كارتينانىڭ ورتالىق ازيادا بالاماسى جوق. مۇنداي ەرەكشە سۋرەتتىڭ پايدا بولۋ سەبەبى زەرتتەۋشىلەردى كوپتەن بەرى تولعاندىرادى. سيۋجەتتىڭ ەڭ نانىمدى تۇسىندىرمەسىن اتاقتى ارحەولوگ جانە ونەرتانۋشى گالينا پۋگاچەنكوۆا بەرگەن. ول ايداھار «XV عاسىردا اناۋ اۋدانىن مەكەندەگەن نەگىزگى تۇرىكمەن تايپاسىنىڭ توتەمى» دەپ ەسەپتەدى.. . ارينە، مەشىتتە سارى ايداھاردىڭ پايدا بولۋىن وزىنشە تۇسىندىرەتىن ادەمى اڭىز دا بار. وعان ساي، ءبىر كەزدەرى اۋىل تۇرعىندارى ايداھاردى ولىمنەن قۇتقارىپ قالعان، سول ءۇشىن سىيعا التىن العان، ءسويتىپ ولار مەشىتتە ايداھار سۋرەتىن سالعان. مىنە، سودان بەرى ايداھار اۋىلدىڭ توتەمىنە اينالىپ، تۇرعىندار وعان تابىنىپ، اڭىزدى ۇرپاقتان- ۇرپاققا جەتكىزىپ وتىرادى.
ايتا كەتسەك، 2023 -جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا ازەربايجاننىڭ شۋشا قالاسىندا اناۋ قالاسى تۇركى الەمىنىڭ 2024 -جىلعى مادەني استاناسى (تۇركسوي) رەتىندە سالتاناتتى تۇردە جاريالاندى.
ەسكە سالساق، اشحابادتا اناۋ قالاسىنىڭ 2024 -جىلعى تۇركى الەمىنىڭ مادەني استاناسى بولىپ جاريالانۋىنا بايلانىستى ءىس- شارالار باستالدى. اشىلۋ سالتاناتى «نوۆرۋز يايلاسى» الاڭىنداعى كونسەرت زالىندا ءوتتى.
اۆتور
گۇلنۇر عازيز قىزى
