تۇرار رىسقۇلوۆ جانە الاش
استانا. قازاقپارات - تاريحىمىزدىڭ اسا كۇردەلى كەزەڭدەرى تۋرالى اڭىز بەن اقيقات، فولكلور مەن مۇراعات قاتار ورىلگەننەن كەيىن بە، وسى كۇنى ب ا ق-تا اسىعىس تۇجىرىم، ءبىرجاقتى دايەك جاريالانىپ جاتادى. ءبىراق ونى تەزدەتىپ تۇزەپ، قاتەلىكتەن ساباق العانىمىز ابزال.
تۇلعانى انىقتاۋداعى عىلىمنىڭ اسىل قاعيداتى - شىنايىلىق، تاريحيلىق، بارلىق ماسەلەنى جان-جاقتى قاراۋ.
باسقا-باسقا، دەرەگى دە، ەڭبەگى دە حاتتالىپ تۇرعان وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىنعى الاش زيالىلارى مەن ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ ءومىربايانىنان، ءىس-ارەكەتىنەن «قيال-عاجايىپ ەرتەگى» قۇراپ جۇرگەندەر دە بار. مۇنىڭ سىرتىندا بولشيەۆيزمنىڭ باتپانداپ كىرىپ، مىسقالداپ شىعاتىن اۋىر دەرتىنەن ايىقپاي، جاۋ ىزدەپ، ات توبەلىندەي وقىعان مەن اباداندى ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋ مەملەكەتشىلدىكتىڭ، عىلىمعا نەگىزدەلگەن تانىمنىڭ ءجونى ەمەس. وسىنىڭ ءبارى تۇلعاتانۋداعى عىلىمي قاعيداتتىڭ، ەلشىلدىك ۇستانىمنىڭ السىزدىگىن اڭعارتادى.
شىنايىلىق قاعيداتى - پەندەشىلىكتەن نەمەسە بىلىكسىزدىكتەن اۋلاق بولۋ. بۇل - تاريحي تۇلعانى، وقيعانى ءۇزىپ-جۇلماي، تۇتاس قاراۋ دەگەن ءسوز. نىسانامىزدى جەك كورەمىز بە، جاقسى كورەمىز بە، ونىڭ ارەكەتىنىڭ نەمەسە ەڭبەگىنىڭ ءبىر جەرىن ۇناتىپ، ەكىنشى جەرىن ۇناتپايمىز با - مۇنداي سۋبەكتيۆتىلىككە ۇرىنباي، ورتا جولدى - شىنايى ءادىستى باسشىلىققا الۋ. تۇسىنىكتىلەۋ تىلمەن جەتكىزسەك، زەرتتەۋشى العاش سول كەزەڭدەگى قوعامدىق- ساياسي دامۋ ۇدەرىستەرىن ايقىنداعان زاڭدىلىقتاردى زەردەلەپ الۋعا ءتيىس. وسى جولدا ءبىر فاكتىنى ەمەس، بىرنەشە فاكتىنى قاتار سالىستىرىپ، ونىڭ قايشىلىعىن دا، ەمەسىن دە تۇتاستاي قاراستىرۋى كەرەك. زەرتتەۋدى جاماندىق ىزدەۋگە، قارالاۋعا، كەك الۋعا نەمەسە ءبىرىڭعاي ارايلى جاعىنان كورۋگە قۇرۋعا بولمايدى. اق- قارا، جاقسى- جامان، جاعىمدى- جاعىمسىز - بۇلاي اجىراتۋ عىلىمنىڭ جولى ەمەس. «جاقسىدان جامان تۋسا دا، تارتپاي قويماس نەگىزگە...» دەگەننىڭ بايىبىنا بارۋ گەنەتيكانىڭ زەرتتەۋ نىساناسىنا كىرسە كىرەتىن شىعار، ءبىراق تۇلعاتانۋدىڭ ءمارمار قاعيداتى بولا المايدى. تاريحيلىق قاعيداتى - شىعىس پەن باتىس عىلىمي تانىمىنىڭ سان عاسىرلىق جولى. كەز كەلگەن تاريحي قۇبىلىس، وقيعا نە سەبەپتى پايدا بولدى نەمەسە وعان نە تۇرتكى، ول ءاۋ باستا قالاي باعالاندى، كەيىن وعان قانداي باعا بەرىلدى، قازىرگى بايىپتالۋى قانداي جانە بولاشاقتا وسى تۋرالى نە ايتىلۋى مۇمكىن - مىنە، وسىنداي سۇزگىدەن ءوتۋى قاجەت. تاۋەلسىزدىك تۇسىندا توڭكەرىس تۇسىنداعى پرولەتكۋلت شولاق بەلسەندىلەرى سياقتى جەتەسىزدىك تانىتۋ، ءبىر ماقالامەن جەردەن الىپ، جەرگە سالۋ - عىلىمنىڭ ءجونى ەمەس، جاي ەموتسيانىڭ كورىنىسى.
تاريحيلىق قاعيداتىنىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى جەرى - تاريحتى، تۇلعانى، وقيعانى، ادام تاعدىرىن قاراستىرعان زەرتتەۋشى مىنا مامىراجاي زاماندا وتىرىپ الىپ، ءبيدىڭ دە، سوتتىڭ دا، تەرگەۋشىنىڭ دە رولىنە ەنبەۋى كەرەك. ءوزىن بەيتاراپ ۇستاپ، تاريحتىڭ ناقتى كەزەڭىندەگى جاعدايدى، تاپ بولعان احۋالدى، سوعان بايلانىستى جۇمسالعان اقىل، ساياسات امالىن، ايتىلعان ءسوزدى، جاريالاعان ەڭبەكتى سالىستىرا باعالاۋى قاجەت.
ماسەلەگە جان-جاقتى قاراۋ - عىلىم مەن زەرتتەۋ ءىسىنىڭ باستى شارتى. بۇل كوبىنە تاريحي دەرەككە، مالىمەتكە، اقپاراتقا قاتىستى. كاسىبي زەرتتەۋشى نەمەسە كاسىبيلىككە ۇمتىلعان مامان قاي كەزدە دە جالعىز-جارىم دەرەكتەن قورىتىندى شىعارمايدى. وسىعان دەيىنگى جانە قازىرگى عىلىمي اينالىمداعى دەرەكتەرگە تابان تىرەپ، ءوزى تاپقان مالىمەتتىڭ دەڭگەيىن انىقتايدى. قازاق: «ءبىر اعاشتا - مىڭ بۇتاق، بىرەۋى عانا قامشىعا ساپ» دەيدى. سول ايتقانداي، مۇراعاتتا جينالعاننىڭ ءبارى تاريح ەمەس. مامان سالىستىرا وتىرىپ، قيسىنعا كەلەتىن «قامشىعا ساپ بولاتىنىن» تابۋى قاجەت.
وسى تۇرعىدان قاراعاندا، بيىل تۋعانىنا 130 جىل تولىپ وتىرعان كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، حالىقارالىق دەڭگەيدە تانىلعان ساياسي تۇلعا تۇرار رىسقۇل ۇلىنىڭ (20-جىلدارى ب ا ق-تا ءوزى وسىلاي قول قويعان) الاش زيالىلارىمەن بايلانىسىن جاڭاشا قاراۋ - ۋاقىت تالابى.
ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، وسى ءبىرتۋار قايراتكەر رەسپۋبليكانىڭ باس باسىلىمى - «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىن (قازىرگى «Egemen Qazaqstan») 1926 -جىلى ءساۋىر- ماۋسىم ايلارىندا باسقارىپتى. بۇل - الاشقا ءبىرجاقتى، اسىرە تىيىم سالىنباعان كەز. تۇرارعا دەيىن دە، ودان كەيىن دە (1928 -جىلعا دەيىن) وسى گازەت ولكەلىك كومپارتيا، اتقارۋ كوميتەتى، كاسىپشىلەر كەڭەسى ءۇنى بولسا دا، ا. بايتۇرسىن ۇلى، م. دۋلات ۇلى، ج. ايماۋىت ۇلى، ت. شونان ۇلى، ت. ب. ۇلت زيالىلارىنا لايىقتى ورىن بەردى. قايراتكەردىڭ ءوزى دە وسى ۋاقىتتا ⅩⅩ عاسىر باسىنداعى ساياسي ۇدەرىس تۋرالى كىتابىنان ءۇزىندىنى «ەڭبەكشى قازاققا» جاريالاي باستايدى. ساياسي پليۋراليزم ورايىندا زيالىلاردىڭ جەكە باسىن سىناماي، كوزقاراسىن، تۇعىرناماسىن باردى بار كۇيىندە ايتادى. سوندىقتان بۇل نازىك ماسەلەنى تۇسىندىرۋدە جوعارىدا كورسەتكەن ءۇش قاعيدات (شىنايىلىق، تاريحيلىق، جان-جاقتى قاراۋ) اسا قاجەت.
ءبىز الاش پەن تۇرار بايلانىسىن زەردەلەۋدى دەرەكتەرمەن ورايلاستىرىپ بايىپتاساق دەيمىز.
ءبىرىنشى دەرەك. الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان 1922 -جىلى قازان ايىندا قارقارالىدا تۇتقىندالادى. وسىعان بايلانىستى كەڭەستىك بيلىكتە جۇرگەن قايراتكەرلەر ت. رىسقۇلوۆ پەن س. قوجانوۆ ماسكەۋگە ر ك پ (ب) ورتالىق كوميتەتىنە جەدەلحات جولدايدى. مۇندا ولار الاشقا كەشىرىم جاساۋ تۋرالى بولشەۆيكتىك قاۋلىنى ەسكە ءتۇسىرىپ، بۇل تۇتقىنداۋ حالىق نارازىلىعىن ارتتىراتىنىن العا تارتادى. ۇلت كوسەمىن تەزدەتىپ بوساتۋعا ىقپال ەتۋىن وتىنەدى. ناتيجەسىندە كرەملدەگى ءبىراز تالقىلاۋدان كەيىن الەكەڭ بوساتىلادى. ءارى قاراي ورىنبوردان ماسكەۋگە تۇتقىن رەتىندە ەمەس، جولاۋشى رەتىندە جەتكىزىلىپ، جاپپاي رەپرەسسياعا دەيىن سول قالادا تۇراقتايدى (كەي زەرتتەۋشىلەر مۇنى «ءۇيقاماق» دەيدى).
ەكىنشى دەرەك. 1922 -جىلى جەلتوقساندا تاشكەنتكە توپتاسقان الاش زيالىلارى ۇكىمەتتىڭ ءبىلىم- عىلىم كوميسسياسى جانىنان «تالاپ» اتتى مادەني-اعارتۋ قاۋىمىن قۇرادى. باسشىسى - حالەل دوسمۇحامەد ۇلى. مۇنىڭ قۇرامىنا م. تىنىشباي، م. جۇماباي، ت. ب. الاش ارداقتىلارى ەنەدى. وسى ۇيىمعا ت. رىسقۇلوۆ ماتەريالدىق تا، قارجىلاي دا كومەك كورسەتەدى. ءدال وسىنداي وزبەك، تۇركىمەن، قىرعىز ۇيىمدارى دا تۇرەكەڭنەن جاردەم الادى. مۇندا وسى ۇلتتاردىڭ كەيىن رەپرەسسيالانعان ءىرى تۇلعالارى بولدى.
ءۇشىنشى دەرەك. الاشتىڭ باتىس ايماعىندا اسا بەلسەندى قىزمەت اتقارعان تۇلعا، قاتارلاستارى «ءسوزدىڭ شەشەنى» دەپ باعالاعان جاھانشا دوسمۇحامەد ۇلىنا قاتىستى. تۇرار مەن جاھانشا، قازاقى جونمەن ايتساق، باجا. كۇردەلى كەزەڭدە تۇرمىس (كۇيەۋى كونستانتيننەن ايىرىلعان) پەن ساياسي احۋالعا بايلانىستى سىبىردەن تاشكەنتكە كوشكەن ولگا فەدوروۆنا پۋشكارەۆانىڭ قىزدارىنا وسى ەكى قايراتكەر قاتار ۇيلەنگەن. اپكەلى-ءسىڭلى بويجەتكەندەردى ساۋاتى، پاراساتى تارتىمدى ەتسە كەرەك. تۇرار ماسكەۋدە قىزمەتتە جۇرگەندە جاھانشانى ورتالىققا الدىرىپ، جۇمىس تاۋىپ بەرەدى. كەيىن قاتتى اۋىرىپ قالعاندا (ءبىر اياق-قولى سال بولىپ قالعان)، ت. رىسقۇلوۆ بىلىكتى دارىگەرلەرگە قاراتقان. بيلىكتەگى تۇرار الەكەڭمەن جانە باسقا دا زيالىلارمەن جاھانشا ارقىلى حابارلاسىپ وتىرعان.
ءتورتىنشى دەرەك. ورتالىق ازيادا بولشەۆيكتەرگە قارسى باس كوتەرۋلەر كەزەڭىندە كەشە عانا جاڭا وكىمەتپەن بايلانىس ورناتقان باشقۇرت ەلىنىڭ ءبىرتۋار قايراتكەرى زاكي ءۋاليدي توعان 1920- 1921 -جىلى باسماشىلار جاعىنا وتەدى. وسى تۇلعا 70-جىلداردىڭ باسىندا تۇركيادا جاريالاعان «ەستەلىكتەرىندە» («حاتيرالار») «ءبىز جاسىرىن ادامدار ارقىلى تۇرار رىسقۇلوۆپەن بايلانىسىپ تۇردىق»، دەپ جازادى. ءدال وقيعا شاعىندا الاش باسشىلىعى م. جۇماباي، ح. بولعانباي، م. اۋەز، ت. ب. باسماشىلارعا كەلىسسوزگە جىبەرەدى.
بەسىنشى دەرەك. تۇرار قازاقستان كەڭەستىك اۆتونومياسى ءبىرىنشى ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى احمەت بايتۇرسىن ۇلىمەن دە جاقسى قارىم- قاتىناستا بولعان. 1920 -جىلى تۇرار رىسقۇلوۆ، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، نيزامەتدين حودجايەۆ، احمەت زاكي ءۋاليدي، حاريس يۋماعۇلوۆ (باشقۇرت) بەسەۋى قول قويىپ، ۆ. ي. لەنينگە حات جازعان. بۇل ازاتتىق پەن پىكىر الۋاندىعىنا ۇمتىلۋدىڭ باستاماسى ەدى. وسى حاتتا احمەت بايتۇرسىن ۇلى ەسىمى تۇرار رىسقۇلوۆتان كەيىن تۇر.
التىنشى دەرەك. تاعى دا اقاڭ باستاعان ءبىلىم مەن جوعارى مەكتەپكە قاتىستى. ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش ۋنيۆەرسيتەتى - بۇگىنگى اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاشكەنتتەگى باستاۋى. مۇندا («كيرينپروس» كەزى) 1922 -جىلى ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ 50 جىلدىق مەرەيتويى وتەدى. 1926 -جىلى وسى وقۋ ورنى قازاقتىڭ تۇڭعىش جوعارى ءبىلىم ورداسى - «كازپەدۆۋز» - عا اينالادى. اشىلۋىنا مينيستر س. سادۋاقاس ۇلى تاشكەنتكە بارىپ، ارنايى بايانداما جاسايدى. بۇل كەزدە استانامىز قىزىلوردادا ەدى. 1928 -جىلى رەسپۋبليكا ورتالىعى الماتىعا كوشتى. ءدال وسى شاقتا ماسكەۋ تاشكەنتتەگى وقۋ ورنىن جاۋىپ، الماتىدان جاڭا جوعارى مەكتەپ اشۋدى كوزدەيدى. 30- 40-جىلدارى ەلىمىزدە جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارعان (قازپي- ءدىڭ العاشقى تۇلەگى) مۇحامەدجان ءابدىحالىقوۆتىڭ: «وسى وقۋ ورنىن جاپقىزباي ساقتاپ قالعان جانە الماتىعا لايىقتى كوشىرگەن - تۇرار رىسقۇلوۆ. تۇرەكەڭ جوعارى مەكتەپ استانانىڭ ينتەللەكتۋالدىق نەگىزىن قالىپتاستىراتىنىن جاقسى ءبىلدى»، دەگەن پىكىرى بار. مۇندا الاشتىڭ ا. بايتۇرسىن ۇلى، ح. دوسمۇحامەد ۇلى، ت. شونان ۇلى، ت. ب. قايراتكەرلەرى پروفەسسور بولدى.
جەتىنشى دەرەك. ا. بايتۇرسىن ۇلى كۇللى قازاق قىزدارىنا ۇلگى ەتكەن س ا گ ۋ مەديتسينا ماماندىعىنىڭ تۇڭعىش تۇلەگى اققاعاز دوسجانعا تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ادامي، اعالىق جاردەمى تۋرالى. 1922 -جىلى اققاعازدىڭ ۋنيۆەرسيتەت ءبىتىرۋ كەشى تاشكەنتتە ەلدىك شارا رەتىندە اتالىپ وتەدى. وعان تۇركىستان رەسپۋبليكاسى حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى (پرەمەر-مينيستر) تۇرار رىسقۇلوۆ پەن جاۋاپتى قىزمەتتەگى سۇلتانبەك قوجانوۆ باستاپ، تانىمال دەگەن بارشا الاش زيالىسى قاتىسادى. ەلدىك شاراعا وراي اققاعازدى قىزمەتكە ورنالاستىرۋ، جاڭا مەديتسينالىق قۇرالمەن قامتاماسىز ەتۋ، الەۋمەتتىك ماسەلەسى ۇكىمەت باسشىسى دەڭگەيىندە شەشىلەدى (100 مىڭ سوم سىيلىق، 10 مىڭ سومعا حيرۋرگيالىق جابدىق جانە پاتەر كىلتى بەرىلگەن).
سەگىزىنشى دەرەك. تالاپتى قازاق جاستارىن، سونىڭ ىشىندە الاش تۇلعالارىنا قاتىسى بار جىگىتتەردى گەرمانياعا وقۋعا جىبەرۋگە اتسالىسۋى تۋرالى. 1922 -جىلى تۇركىستاننىڭ تۇرار رىسقۇلوۆ، بۇحارانىڭ (ول كەزدە بولەك رەسپۋبليكا) فايزوللا حوجايەۆ سىندى قايراتكەرلەرى اقىلداسا كەلە، تۇركىستاننان – 16، بۇحارادان – 46، حورەزمنەن 2 شاكىرتتى بەرلينگە وقۋعا جىبەرەدى.
«نەگە بىرىنەن كوپ، بىرىنەن از؟» دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابى دا ايقىن - ءبارىن بولىنگەن قارجى كولەمى شەشكەن. باتىس بىلىمىنە ۇمتىلۋشىلاردىڭ ساپاسىن عازىمبەك ءبىرىمجانعا قاراپ-اق ايتۋعا بولادى (مەملەكەتتىك دۋما دەپۋتاتى، الاش ۇكىمەتى مۇشەسى احمەت ءبىرىمجاننىڭ باۋىرى). ول بۇعان دەيىن ورىنبور رەالدى ۋچيليشەسى مەن س ا گ ۋ-دىڭ مەديتسينا فاكۋلتەتىندە وقىپ، «اقجول» گازەتىندە قىزمەت ىستەگەن. جالپى، قازاقتان 5 جىگىت باردى دەلىنەدى.
ولاردىڭ تورتەۋى: عازىمبەك ءبىرىمجان، داموللا بيتىلەۋ ۇلى، ءابدىراحمان مىڭايتپاس ۇلى، تەمىربەك قازىبەك ۇلى. 1923 -جىلى ت. رىسقۇلوۆ گەرمانياداعى جەرلەس ستۋدەنتتەرگە كومەك كورسەتۋگە بەرلينگە ارنايى بارادى. ستۋدەنتتەردىڭ كەڭسەسىن ۇستاۋ شىعىندارىنا، كىتاپتارى مەن كەڭسە زاتتارىنا، ەلدەگى وقۋ ورىندارى ءۇشىن قاجەتتى ميكروسكوپ الۋعا، قينالعان جاستاردىڭ جەكە قاجەتتەرىنە لايىقتى قارجى بولەدى. كەيىن وسى باستاماسى ءبىراز اۋرە-سارساڭعا سالادى. گەرمانيادا كەڭەس تاراپىنان قانشا باقىلاۋ قويىلسا دا، ت. رىسقۇلوۆ ەميگراتسيا وكىلدەرىمەن (م. شوقاي، ت. ب. ) كەزدەسكەن. قايراتكەر وسى ساپارىنىڭ رەسمي بولىگى تۋرالى كەزىندە ماقالا دا جازعان (رىسكۋلوۆ ت. ناشي ستۋدەنتى ۆ گەرماني // گازەتا «تۋركەستانسكايا پراۆدا»، 2.12.2023، № 257).
توعىزىنشى دەرەك. توڭكەرىسكە دەيىن رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ دەپۋتاتى، كاسىبي تەمىرجول ينجەنەرى، تۇركىستان مۇحتارياتى ءتوراعاسى، الاش اۆتونومياسى ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى مۇحامەدجان تىنىشبايمەن تىعىز قارىم- قاتىناسى جونىندە. مۇقاڭ مەن تۇرەكەڭنىڭ بايلانىسى 1915 -جىلى باستالعانىن تاريحشى قاۋىم جاقسى بىلەدى.
بۇل كەزدە م. تىنىشباي تۇلكىباسىعا تەمىرجول قۇرىلىسى بويىنشا كەلگەن ەكەن. ال تۇرار پىسپەكتەگى اۋىل شارۋاشىلىعى مەكتەبىن ءبىتىرىپ، ساماراعا وقۋعا بارۋعا قارجى تابا الماي جۇرسە كەرەك. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، ءدال سول جولى ساماراعا جول تارتسا، ءومىر تاريحى ءاليحان بوكەيحانمەن ەرتەرەك تۇيىسەر مە ەدى؟..
نە كەرەك، 1915 -جىلى م. تىنىشبايدىڭ قارجىلىق كومەگى ارقاسىندا تۇرار باستاپقىدا تاشكەنت ەرلەر گيمنازياسىنا، ودان سوڭ مۇعالىمدەر ينستيتۋتىنا وقۋعا مۇمكىندىك الادى... بۇدان كەيىن ەكى تۇلعا 1917 -جىلى 2- 5 تامىزدا تاشكەنتتە وتكەن تۇركىستان حالقىنىڭ جالپى جينالىسىندا ۇشىراسادى. جيىن ءتوراعاسى - م. تىنىشباي. تۇرار وسىندا ورتالىق كەڭەسكە حاتشى بولىپ سايلانادى ء(توراعاسى - ە. قاسىموۆ، قۇرمەتتى ءتوراعاسى - م. شوقاي) . 1926 -جىلى بيلىك لاۋازىمىنداعى ت. رىسقۇلوۆ م. تىنىشبايدى ينجەنەرلىك ماماندىعىنا ساي قىزمەتكە ورنالاستىرادى.
ونىنشى دەرەك. ت. رىسقۇلوۆتىڭ الاشتىڭ جۋان ورتاسىندا جۇرگەن (1917 -جىلعى ەكى جالپىقازاق سەزىنە، الاش اتىنان ساماراداعى قۇرىلتاي جينالىسىنا، كومۋچ پەن ءسىبىر اتقارۋ كوميتەتىنىڭ باسقوسۋلارىنا قاتىسقان) سانكت- پەتەربور اسكەري مەديتسينا اكادەمياسىنىڭ تۇلەگى نۇرعالي يپماعامبەتوۆ پەن الاشقا تىلەكشى مەڭلىاحمەت جۇماباي ۇلىنىڭ ۇرپاعىنا تيگىزگەن شاراپاتى. كەيىن قازاقستاندى باسقارعان دىنمۇحامەد قونايەۆ پەن كورنەكتى اۋدارماشى بولعان ءانۋار يپماعامبەتوۆ 1931 -جىلى ماسكەۋگە وقۋعا اتتانعاندا وسى جاس تالاپتاردى ۆوكزالدان كەزدەيسوق كورىپ قالىپ، ءوز پاتەرىنە تۇرعىزىپ، بىرەر اي باعىپ- قاعىپ، ءومىر باعىتىن ايقىنداپ بەرگەن - تۇرار رىسقۇلوۆ- تىن. سۇڭعىلا قايراتكەر بالالاردىڭ اكەلەرى مەن تۋىستارى قانداي كۇيدە جۇرگەنىن ءتۇيسىنىپ، قولداۋ ءبىلدىردى دەپ ويلايمىز.
ون ءبىرىنشى دەرەك. الاشقا تىلەۋلەس ءھام الاش رۋحتى «اباي» جۋرنالىن شىعارىپ، تالاي شىعارما جازعان جازۋشى، دراماتۋرگ، عالىم مۇحتار اۋەزوۆپەن بايلانىسى. مۇنىڭ قورىتىندىسى - «قاراش- قاراش وقيعاسى» پوۆەسى. قايسار اكە باقتىعۇلدىڭ (رىسقۇل) ءجونى بولەك، تۋىندىدا وقتا- تەكتە سەيىت (تۇرار) بەينەسى دە اڭعارىلىپ قالادى.
مۇقاڭ ونى بىردە: «كىشكەنتايىنان جوقشىلىقتىڭ اۋىر كۇيىن سەزىپ تە، كەشىپ تە جۇرگەن سەزىمتال بالا ءوز ىشىندە ويشىل بولاتىن. «وقىساڭ، ادام بولاسىڭ» دەگەن سوزدەردى ەستىگەندە، بار ىنتاسىمەن تالپىنىپ، اسىققان ىقىلاس ءبىلدىردى. ءسويتىپ، بالا قىس بويى ورىسشا وقۋدى وقىپ تا شىقتى. جاقسى وقىدى. زەيىن- تالابى وقىتۋشىنى دا، اۋىلدى دا ىرزا ەتتى»، دەپ ءبىر سيپاتتاسا، تۋىندىنىڭ ەڭ سوڭىندا: «وقۋعا ۇعىمدى، ەرەكشە تالاپتى مومىن قارا بالا بولاشاق زاماننىڭ بەلگىسىز ءبىر جارىعىنا وسى اباقتى ىشىندە سەنگەن كوڭىلمەن كۇن ساناپ ەرجەتىپ كەلە جاتتى»، دەپ وقىرمانعا وي تاستايدى.
ون ەكىنشى دەرەك. جاپپاي ساياسي رەپرەسسيا باستالعاندا-اق تۇراردىڭ كۇدىككە ىلىنگەنى حاقىندا. و گ پ ۋ-ن ك ۆ د 1928- 1932 -جىلدارى ا. بايتۇرسىن ۇلى باستاعان الاشتىڭ 40-تان استام زيالىسىن الماتىدا، ماسكەۋدە تەرگەگەندە دە ت. رىسقۇلوۆقا قاتىستى ءبىرشاما ساۋال قويىلعان. ءار تۇلعادان ونىمەن قاشان، قاي جاعدايدا، نە ءۇشىن كەزدەسكەنىن، باسقوسۋدا نە اڭگىمە بولعانىن سۇراعان. تۇرار ولاردىڭ «ماسكەۋدەگى قامقورى» رەتىندە ايقىندالعان. وسىنىڭ ءوزى تاقىرىبىمىزدى ناقتى اشاتىنداي.
ون ءۇشىنشى دەرەك. كەيىنگى شەكارا سىزىعى سىرتىندا قالىپ قويعان يررەدەنت قانداستارىمىزعا بايلانىستى. بۇل جەردە دە الاش ۇشقىنى بار. 20- 30-جىلدارداعى ساياسي رەپرەسسيا كەزىندە رەسەيدىڭ قازاق ورنالاسقان وڭىرلەرىنىڭ بارىندە باس كوتەرگەندەردى، وقىعانداردى الاشقا بايلانىستىرىپ سوتتاعان. 1993 -جىلى ومبى وبلىستىق ف س ب ارحيۆىنەن كورگەن قۇجاتتارىمىزدا و گ پ ۋ- ن ك ۆ د ۇستاعان ادامداردىڭ بارىنە دەرلىك «تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ جاسىرىن تاپسىرماسىن ورىندادى» دەپ كىنا تاققان جانە سۇراقتار دا وسى باعىتتا قويىلعان. بىزدىڭشە، مۇنداي احۋالدى ورىنبور، ساراتوۆ، استراحان، تۇمەن، چەليابى، بارناۋىل، التاي، ت. ب. وڭىرلەرىنىڭ رەپرەسسيالانعان قازاعى دا باستان كەشتى...
ون ءتورتىنشى دەرەك. 1928 -جىلى قازاق بايلارىن تاركىلەۋ ناۋقانىنا قاتىستى. ادال ەڭبەكپەن بايىعان ازاماتتارعا الاشتىڭ قۇرمەتپەن قاراعانى بەلگىلى. تاركىلەۋگە ت. رىسقۇلوۆ تا سىن كوزبەن قاراعانى تۇسىنىكتى. 1915 -جىلى تۇرار تاشكەنتكە بارىپ وقيمىن دەپ تالاپ قىلعاندا، وعان اعايىندارى دا ءبىرشاما قارجى جيىپ بەرەدى.
سونداي اقشا ۇسىنعان جان - ەرمەك الداسۇگىر ۇلى ەسىمدى نەمەرە تۋىسى ەكەن. 80-جىلداردىڭ سوڭىندا جاسى 90-عا جاقىنداعان ۇلپاتاي ەرمەك قىزى «اكەم تۇرارعا وقۋىڭا جاراتارسىڭ دەپ اقشا بەردى. 20-جىلدارى تاركىلەۋ ناۋقانى باستالاتىنىن تۇرەكەڭ اۋىلعا حابارلادى»، دەپ ايتقان ەدى. ءبىز ءدال وسىنداي وقيعانى سولتۇستىك قازاقستاندا سماعۇل سادۋاقاس ۇلىنا قاتىستى دا ەستىگەنبىز. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ قازاقستاننىڭ ىشتەگى، تىستاعى قايراتكەرلەرىنىڭ سىڭارجاق ەكونوميكالىق ساياساتقا قارسى تۇرعانىن اڭعارتادى.
ون بەسىنشى دەرەك. 1929 -جىلى ت. رىسقۇلوۆ باستاعان ءبىر توپ قايراتكەر شاكارىم قاجىعا حات جازىپ، الماتىداعى عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعىنا جۇمىسقا شاقىرعانى جونىندە. بۇل تۋرالى اقىننىڭ بالاسى احات ءبىر ەستەلىگىندە ايتىپتى. شاكارىمنىڭ شىعىس تىلدەرىن جەتىك بىلگەنى، ءتۇرلى اۋدارماسى، شەجىرە سالاسىنداعى زەرتتەۋلەرى كەز كەلگەن ورتالىقتىڭ دەڭگەيىن كوتەرەر ەدى. بالكىم بۇل امال - اقىندى جاقىنداپ قالعان و گ پ ۋ-ن ك ۆ د-نىڭ اجال تۇزاعىنان قۇتقارۋدىڭ ءجونى مە ەدى؟
ون التىنشى دەرەك. 1933 -جىلى جەلتوقساندا كورنەكتى ۇلت قايراتكەرى، الاش تۇلعاسى سماعۇل سادۋاقاس ۇلى ماسكەۋدە قاپيادا قايتقاندا، ونى اقتىق ساپارعا شىعارىپ سالۋ مەن باس گازەتتەرگە نەكرولوگ جازۋدى ت. رىسقۇلوۆ پەن ن. نۇرماقوۆ ەكەۋى ۇيىمداستىرادى. قارالى جيىندا قايعى جۇتقان ءاليحان بوكەيحاندى (سماعۇلدىڭ قايىن اتاسى) وسى ەكى قايراتكەر قولتىعىنان دەمەپ تۇرادى.
ون جەتىنشى دەرەك. مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، و گ پ ۋ- ن ك ۆ د تاراپىنان قۋدالانۋشى ءارى «قىزىل تەرروردىڭ» العاشقى قۇرباندارىنىڭ ءبىرى س. سادۋاقاس ۇلى قازاسىنان كەيىن ت. رىسقۇلوۆ ونىڭ اتا-اناسىن سالىقتان بوساتۋ، ايەلى مەن بالاسىنا مەملەكەتتىك جاردەماقى تولەۋ تۋرالى جاۋاپتى ورىندارعا ۇسىنىس بەرىپ، ءبىرسىپىرا ناتيجەگە قول جەتكىزەدى.
سونىمەن، الاش پەن تۇرار اراسىن بايلانىستىراتىن مۇنداي دەرەك شارتتى تۇردە 117-دەن دا اساتىنىن سەزەمىز. ويتكەنى ءتۇرلى ساياسي كوزقاراستاعى ۇلت قايراتكەرلەرىن ەلدىك مۇددە قاي كەزدە دە توقايلاستىرعان. ءارقايسى ءبىر ماقالاعا، بالكىم زەرتتەۋگە جۇك.
ءبىر اقيقاتتى ءاليحان بوكەيحان 1919 -جىلى ومبى ساپارىندا «جاس ازامات» ۇيىمى (الاشتىڭ تىنىسى) مۇشەلەرىنە ايتقانى بار. «ەندى ەل ءۇشىن كۇرەس جاڭا وكىمەتتىڭ ساپىندا اتقارىلادى!» (ءتۇيىنى شامامەن وسىنداي). تۇركىستان شىندىعىندا قايناپ وسكەن تۇرار رىسقۇل ۇلى وسى ساپتا ەدى. «ول الاش رۋحتى قوزعالىستا مۇلدە بولمادى» دەي المايمىز. بۇعان ءبىز سانامالاعان سەگىزىنشى دەرەك - ايقىن مىسال.
ياعني ول ساياساتتا از ۋاقىت م. تىنىشباي مەن م. شوقايدىڭ ماڭىندا دا بولدى. باسقا- باسقا، تۇركىستان اۆتونوميالىق كەڭەستىك رەسپۋبليكاسى واك ءتوراعاسى ت. رىسقۇلوۆتىڭ 1920 -جىلى ۆ. لەنينگە ۇسىناتىن ەگەمەندىك تۋرالى تۇجىرىمداماسى - جاڭا جاعدايداعى الاش يدەياسىنىڭ ناقتى كورىنىسى دەپ سانايمىز. مۇنى ەميگراتسياعا كەتكەن م. شوقاي لايىقتى باعالاعان. ءبىراز جەردەن سايا تاپپاعان الاش ارىستارى 20-جىلدارى تاشكەنتكە (تۇركىستانعا) قونىس اۋدارۋ ارقىلى وسى يدەياعا سەنەتىنىن دالەلدەگەن.
ءبىز قاي قىزمەتتى دە جاۋاپتى اتقارعان ءبىرتۋار تۇلعا تۇرار رىسقۇل ۇلى ەشقاشان قاتەلەسپەدى دەپ ايتا المايمىز. ول دا - ادام، ول دا - ءوز زامانىنىڭ ساياسي قايراتكەرى. ءبىراق تاريحي قىزمەتىن تارازى باسىنا سالعاندا، ەلشىلدىك، ادامشىلىق، ازاماتتىق، بىلىكتىلىك ءباسى ارتادى.
«ەگەمەن قازاقستاننىڭ» داڭقتى رەداكتورى، وسى قايراتكەر تۋرالى 5 تومدىق رومان جانە دراما جازعان كورنەكتى قالامگەر شەرحان مۇرتازا «تامۇقتا» (بەسىنشى كىتاپ) تۇراردىڭ قاتارلاستارى دا، ءوزى دە «پايعامبار» دەپ باعالاعان لەنينمەن 1920 -جىلعى كەزدەسۋىن ەسكە العانىن سۋرەتتەي وتىرىپ، الداۋ مەن ارباۋدىڭ سوڭى نەگە جەتكىزگەنىن تۇسىندىرەتىن جەرى بار. سوندا تونىن اۋىستىرىپ كيگەن كەۋدەمسوق جۇيە ەشقاشان اقيقاتقا توقتامايتىنى، ادامشىلىق ءپاتۋاعا بارمايتىنى ايتىلادى. «رىسقۇلوۆ قۋ قاراعاي توسەكتىڭ ۇستىنە قايتادان قيسايدى»، دەپ كۇڭىرەنەدى جازۋشى. ءارى قاراي جالعىز ۇلى (قاراپايىم ءۇمىت ءرامىزى) ەسكەندىردىڭ تەرگەۋى باياندالىپ، سۋرەتكەر مۇزدى جارىپ شىقسا دا، از مەزەتتە كوكتەي سولاتىن بايشەشەكتى جادىندا جاڭعىرتادى. تاتار اعايىن وسى كوكتەم ءرامىزىن «ءومىرزايا» دەيدى ەكەن. قازان تاعدىرىن ۇڭعىل- شۇڭعىل بىلەتىن شەراعاڭ كەڭەستىك قازاق قايراتكەرلەرى، الاش تۇلعالارى، ولاردىڭ ۇرپاعى ۇرىنعان ساياسي داعدارىستىڭ، قانقاساپتىڭ سالدارىن سول ءومىرزاياعا بالايدى.
دەي تۇرعانمەن، «كۇنىنە توقسان ءتۇرلى پالە كورسەڭ، سوندا دا ءۇمىت ۇزبە ءبىر اللادان» دەپ قازاق قارا ولەڭىندەگى دانالىق اقيقاتقا شىعىپ، ءبىزدى «توگىلگەن قان، ەگىلگەن جان»، وشپەيتىن ەلدىك ءىس-ارەكەت، بىلىك-ءبىلىم ازاتتىققا الىپ كەلدى.
ديحان قامزابەك ۇلى، الاشتانۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
Egemen Qazaqstan
