تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ ەكى ەرلىگى

قازاق تاريحىندا تاعدىرشەشتى شەشىمدەر قابىلداپ، ۇلتقا پايداسى تيگەن تۇلعالار از ەمەس. سونىڭ ءبىرى تەمىربەك جۇرگەنوۆ ەدى. جاستايىنان بىلىمگە ۇمتىلىپ، كەيىن بيلىككە ارالاسىپ، قازاقتىڭ مادەنيەتىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوستى.

ول 1898 -جىلى سول كەزدەگى تورعاي وبلىسى ىرعىز ۋەزى كەنجەقارا بولىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. سىر بويىنداعى بەلگىلى شايىر تۇرماعامبەتتەن ساۋات اشىپ، كەيىن پەروۆسك ۋەزىنە (بۇگىنگى قىزىلوردا) قاراستى الامەسەكتە مەكتەپكە بارعان. كەيىن ۋفادا ءبىلىمىن جەتىلدىرگەن. ءالىبي جانگەلدين، نازىر تورەقۇلوۆتاردىڭ جانىندا ءجۇرىپ، قىزمەت ىستەيدى.

1922 تاشكەنتتەگى ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. سوڭعى وقۋ جىلىندا قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىن اشۋعا اتسالىسىپ، سول جەردە باسشىلىق قىزمەتتى قوسا اتقارادى.

تەمىربەكتىڭ ىسكەرلىگىن كورگەن ورتالىق پارتيا كوميتەتى جاڭا قۇرىلعان تاجىك مەملەكەتىنە قارجى حالىق كوميسسارى (ءمينيسترى) ەتىپ تاعايىندايدى. ءبىر جىلدان كەيىن اۋىسىپ وزبەكستاننىڭ حالىق وقۋ- اعارتۋ كوميسسارى اتانادى. 1933 -جىلى قازاقستانعا شاقىرىلىپ، وقۋ- اعارتۋ حالىق كوميسسارى قىزمەتىنە كىرىسەدى، وعان قوسا ۇكىمەت جانىنداعى مادەنيەت، ونەر ءىسىن باسقاراتىن كوميتەتكە ءتوراعالىق تا ەتكەن ەكەن. 1937 -جىلى اباقتىعا قامالىپ، 1938 -جىلى اتىلىپ كەتەدى. 1957 -جىلى تولىق اقتالادى.

قازاقستاننىڭ وقۋ-اعارتۋ حالىق كوميسسارى رەتىندە قىزمەت اتقارعان نەبارى ءتورت جىل ىشىندە (1933- 1937) وتە كوپ ءىس تىندىرادى. بۇگىنگى جازارىمىز سوعان ارنالعان. وقىرمانعا ادەيى تەمىربەكتىڭ ەكى ەرلىگى دەپ جىكتەپ كورسەتپەكپىز.

ءبىرىنشى ەرلىگى - وقۋ، ءبىلىم سالاسى

وزبەكستاندا جۇرگەن كەزىندە سول كەزدەگى قازاقستان باسشىسى ل. ميرزويان تەمىربەكتى ەلگە شاقىرادى. سول كەزدە تەمكەڭ: «مەنى بايدىڭ بالاسى دەپ قۋدالاۋ بولماسىن. جەرگىلىكتى باسشىلارعا ءسوزىم ءوتىمدى بولۋ ءۇشىن ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋروسىنا مۇشە ەتىپ سايلاڭدار. ءبىزدىڭ سالاعا قارجى مول ءبولىنسىن جانە ونى قالاي يگەرۋدى ءوزىم شەشەمىن» دەپ ءوز تالابىن ايتسا كەرەك. جۇرگەنوۆتىڭ ەڭبەكقورلىعىن بىلەتىن ل. ميرزويان بۇل تالاپتارعا ەكى ايتقىزباي كەلىسكەن ەكەن.

اكادەميك سەرىك قيرابايەۆ تەمىربەك قارا ۇلىنىڭ سول كەزدەگى جۇمىسىن بىلاي جازادى: «جۇرگەنوۆ جۇمىسقا كىرىسكەن كەزدە، قازاقستانداعى ءبىلىم جۇيەسىندەگى وزگەرىستەر تىم ماردىمسىز ەدى. بۇرىن رەسپۋبليكا باسشىسى ف. گولوشەكين قازاق حالقىن جابايى، نادان حالىق ساناپ، ونىڭ مۇددەسىنە ەنجار قارادى. قازاقتار ءۇشىن ساۋات اشۋ مەكتەبىن ۇيىمداستىرسا جەتكىلىكتى دەپ ەسەپتەدى. وداق بويىنشا جاپپاي ءبىلىم بەرۋدىڭ باستاۋىش مەكتەپ كولەمىندەگى جۇرگىزۋگە نۇسقاۋ بولعانىنا قاراماستان، گولوشەكين مەكتەپتەردەگى وقۋدى 1-2 سىنىپپەن عانا شەكتەۋدى تاپسىردى. مەكتەپتەرگە ارنالعان ارنايى ۇيلەر سالىنبادى. وسىنداي جاعدايدا جۇمىسىن باستاعان جۇرگەنوۆكە ءبارىن تىڭنان باستاۋعا تۋرا كەلدى. ساۋاتسىزدىقتى جويۋ، جاپپاي باستاۋىش مەكتەپتەر اشۋ جۇمىسى قىزۋ جۇرە باستادى. مۇعالىمدەر جەتىسپەيتىن بولعاندىقتان، وبلىس ورتالىقتارىندا التى ايلىق كۋرستار اشتىردى. كىتاپتار، وقۋلىقتار باسۋ ءىسى قولعا الىندى جانە جەدەل ءجۇردى».

جۇرگەنوۆ تانۋشىلاردىڭ زەرتتەۋىن وقىپ وتىرساق، نەبارى ەكى جىلدىڭ ىشىندە، ياعني 1935 -جىلى رەسپۋبليكا بويىنشا مەكتەپ سانى 6587 (ونىڭ ىشىندە قازاقشا مەكتەبى 3751) جەتكەن ەكەن. وقۋشىلار سانى - 640000. ال ونىڭ رەپرەسسياعا ۇشىراعان 1937 -جىلى وقۋشىلار سانى ءبىر ميلليونعا جەتىپتى. الماتى قالاسىنىڭ وزىندە 18 جاڭا مەكتەپ ىسكە قوسىلعان ەكەن.

عالىم سەرىك قيرابايەۆتىڭ جازعانىنا تاعى ۇڭىلەيىك: «جۇرگەنوۆ قازاقستاندا جوعارى مەكتەپ جۇيەسىن كەڭەيتۋگە دە كوپ كوڭىل ءبولدى. بۇرىن اشىلعان اباي اتىنداعى پەداگوگيكا، اۋىل شارۋاشىلىعى، مەديتسينا ينستيتۋتتارى كەڭەيىپ، ماتەريالدىق بازاسىن نىعايتتى. 1934 -جىلى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى (قازىرگى ءال- فارابي اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەت) مەن قازاق كەن-مەتاللۋرگيا ينستيتۋتى اشىلدى. سەگىز وبلىس ورتالىعىندا (الماتى، ورال، اقتوبە، قاراعاندى، پەتروپاۆل، سەمەي، شىمكەنت، قىزىلوردا) ەكى جىلدىق مۇعالىمدەر ينستيتۋتتارى ۇيىمداستىرىلدى. مادەنيەت مەن وندىرىسكە، اۋىل شارۋاشىلىعىنا قاجەت جاس كادرلار تاربيەلەيتىن 50 تەحنيكۋم ىسكە قوسىلدى».

ساكەن سەيفۋللين ايتتى دەگەن مىناداي ءسوز بار: «تاڭەرتەڭ قىدىرۋعا شىققانىمدا ىلعي قۇرىلىس باسىنان تەمىربەكتى كورەمىن. جۇمىس قىزۋ قارقىندا ەكەن. تەمىربەك «جۇمىسكەر ناركوم عوي» دەيتىن كورىنەدى. جانە ساكەن تەمكەڭ ءتارىزدى باسقا سالا ناركومدارىن وسىلاي جۇمىس ىستەمەيتىندەرىن دە سىناپ وتىرادى ەكەن. ءسابيت مۇقانوۆ تا ءوز ەستەلىگىندە «جۇرگەنوۆ جۇيرىك قازاقتىڭ ءبىرى، وقۋ كوميسسارلارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ كۇشتىسى ەدى» دەپ جازادى.

ەكىنشى ەرلىگى - مادەنيەت سالاسى

ت. جۇرگەنوۆ بولماسا الماتىداعى بۇگىنگى تەاتر مەن فيلارمونياسى، قۇرمانعازى اتىنداعى وركەستر بولار ما ەدى، بولماس پا ەدى. وسى جانە باسقا دا مادەنيەت مەكەمەلەرى تەمكەڭنىڭ ءتورت جىلدىق قىزمەتى ىشىندە اشىلعان نەمەسە جوباسى جاسالىپ، العاشقى قادامدارى باسىلعان. ال 1936 -جىلى ماسكەۋدە ابىرويلى وتكەن قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ العاشقى دەكاداسى جايلى اڭگىمەنىڭ ءوزى ءبىر توبە. قىزىققان ادام عالامتوردان ىزدەپ تاۋىپ الار، ءبىز تەك وسى شارانى ۇيىمداستىرۋ مەن وتكىزۋ تۇگەندەۋ تەمكەڭنىڭ موينىنا ارتىلعانىن جازا كەتەيىك. ايتا بەرسە كوپ- اق، ەستەلىكتەرگە زەر سالايىق.

قۇرمانعازى اتىنداعى وركەستردىڭ قۇرىلۋى جايلى احمەت جۇبانوۆتىڭ ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆكە ايتقان ەستەلىگى بار:

«ءبىر كوپەستىڭ جەرگە جارتىلاي كىرىپ كەتكەن ەسكى ءۇيى. جەر سىز، ىشىندە قاڭىلتىرمەن قاپتالعان كونتراماركا پەش. ادامدارىمىز جەردە سابان توسەكتىڭ ۇستىندە تىزەرلەپ وتىرادى. كوبى ءارىپ تە تانىمايدى. ساۋاتسىزدىقتى جويۋ ساباعىن ءارى نوتا ۇيرەتۋدەمىن. اياعى قيسايعان جالعىز ورىندىق. كونتراماركا پەشتى تاقتا ەتىپ، بورمەن جازىپ جاتىر ەدىم، جۇرگەنوۆ كىرىپ كەلدى دە جان- جاعىنا قارادى. سونان سوڭ ماعان:

- بالا، ەرتەڭ ماعان كەل، - دەدى.

ەرتەڭىنە كابينەتىنە باردىم. تەمكەڭ ماعان باستىرمالاتىپ:

- پارتا قايدا؟ تاقتا قايدا؟ نوتا داپتەرى قايدا؟ نەگە مەنەن سۇرامايسىڭ؟

- ءسىزدىڭ جۇمىسىڭىز كوپ قوي…

- ءاي، احمەت! مەن بۇگىن ناركوممىن، ەرتەڭ ناركوم ەمەسپىن. ال سەن قازاق دەيتىن جويىلىپ كەتە جازداعان حالىقتىڭ جاڭا زامانداعى وركەسترىن قۇرىپ، تاريحقا كىرەسىڭ. مەن سەنىڭ وركەسترىڭنەن ۇلكەنمىن بە؟ ەش جاسقانبا، كەز كەلگەن ماسەلەمەن ماعان تۋرا كەل، - دەدى.

كەشكىلىك ماشينا گۇر ەتە قالدى. جۇرگەنوۆتىڭ پولۋتوركاسى. جۇگىرىپ شىقسام، كولىگىنە كەرەكتىڭ ءبارىن تيەتىپ، جۇرگىزۋشىسىن جىبەرىپتى.

… جۇرگەنوۆ وسىلاي جۇمىس ىستەيتىن. ايتقاندارىن تەز ورىندايتىن .

بۇل احمەت جۇبانوۆتىڭ ايتقانى ەكەن. ەندى تەمكەڭنىڭ جۇبايى دامەش ەرمەكوۆا- جۇرگەنوۆا ەستەلىگىن وقيىق.

«.. .مىنە، مىنە، تاپتىم، بولاشاق تەاترىمىزعا لايىق جەر ەكەن، - دەپ ادىمداپ وزىنشە جەر ولشەپ كەتتى تەمىربەك.

سول جىلى ول قىرىمعا دەمالىسقا ءجۇرىپ كەتكەن. قايتار جولىندا ودەسسا قالاسىنا سوعىپ، جاڭادان اشىلعان وپەرا تەاترىنىڭ قىرىق شاقتى سۋرەتتەرى مەن جوباسىن الىپ كەلىپتى. وسى جوبا بويىنشا تەمىربەك كورسەتكەن ورىنعا جاڭا تەاتردىڭ ىرگەتاسى قالانا باستادى. ءبىراق تەاتر شاڭىراق كوتەرگەنىن كورە الماي كەتتى، ارماندا كەتتى عوي تەمىربەگىم…» .

قۇرمەتتى وقىرمان، ءبىزدىڭ بۇل جازعانىمىز تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ ەڭبەگى جايلى تولىق اقپارات بەرە الماس. نيەتىمىز دە ونداي ەمەس ەدى. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز وقىرمانعا وي سالىپ، بۇگىندە الماتىداعى ونەر اكادەمياسى اتىن يەمدەنگەن تەمىربەك جۇرگەنوۆ تۋرالى از- كەم اقپارات بەرۋ. مىندەتىمىز ورىندالدى دەپ ەسەپتەيمىز.

ال بۇل جازعانىمىزدى اقىن ءابدىلدا تاجىبايەۆتىڭ ەستەلىگىمەن تۇيىندەسەك: «1936 -جىل. بارلىق وقۋ، مادەنيەت، كوركەمونەر جۇمىسى تۇگەل وسى ناركومپروس باسقاراتىن. وسىنداي اسا كۇردەلى مىندەتتەر اتقاراتىن رەسپۋبليكالىق ۇلكەن مەكەمەنىڭ باسشىلىعىنا ەرەكشە ىسكەر جانە قايراتتى ناركومنىڭ كەلگەنىنە ەكى جىلداي بولىپ قالعان.

- تەمىربەك دەسە، تەمىربەك كورىنەدى. ناعىز تەمىر ناركوم!» .

رۇستەم نۇركەنوۆ، ونەر زەرتتەۋشىسى

نۇربەك باقىت

aikyn.kz