تەكتىلىك تۋرالى

 جۋىقتا كوپتەن تانىس ءارى ۇنەمى جاقىن جۇرەتىن اۋىلداسىم جولىقتى. ادەتتەگىدەي اماندىق- ساۋلىقتان كەيىن تۇڭعىش قىزىن ۇزاتقانىن كوتەرىڭكى كوڭىل كۇيمەن جەتكىزدى.

ءبىز دە قاراپ قالماي «بارعان جەرىندە باعى اشىلسىن!» دەدىك. راحمەتتەن كەيىن تانىسىم: «قۇدالارىم تەكتى تۇقىمنان»، دەدى. ويلانىپ قالدىم. كۇدىگىمدى سەيىلتەيىن دەگەندەي اۋىلداسىم: «قۇدامنىڭ اكەسى ونەر قايراتكەرى ەكەن، ال قايىن اتاسى - حالىق ءارتىسى»، دەدى. اتتارىن ايتتى. شىنىندا اسا تانىمال تۇلعالار، ءبىراق.. . «قۇداڭىز قازاقشا بىلە مە؟» دەپ سۇرادىم. ول باسىن شايقادى.

اڭگىمە جەلىسى وسى جەردەن ءۇزىلدى. ءارى قاراي باسقا تاقىرىپتى قاۋزاپ كەتتىك. كوكەيىمدە «وسى تەكتىلىك دەگەنىمىز نە؟ »، «تەكتى ادام دەپ كىمدى ايتامىز؟» دەيتىن سۇراقتار پايدا بولدى. وسى سۇراققا حال- قادەرىمىزشە جاۋاپ بەرىپ كورەيىك. اۋەلى بۇرىن- سوڭعى الەم ويشىلدارى «تەكتىلىك»، ياعني «تەكتى ادام» جايلى نە ايتقان، سوعان از- كەم نازار اۋدارساق.

ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى 551-479 -جىلدارى ءومىر سۇرگەن قىتاي حالقىنىڭ ۇلى ويشىلى كونفۋتسي تەكتى ادامنىڭ ءۇش سيپاتى بولادى دەپتى. «ءبىرىنشى سيپاتى بويىنداعى دانالىعى سەبەپتى ەشقاشان اسىپ- تاسپايدى، ەكىنشى سيپاتى كەمەلدىگى سەبەپتى كۇي تالعامايدى، ءۇشىنشى سيپاتى باتىلدىعى، سوندىقتان ول ورىنسىز الاڭداپ، قورىقپايدى»، دەسە، ІV عاسىردا ءومىر سۇرگەن تاعى ءبىر قىتاي عۇلاماسى، داو ءىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى جاڭ سزى: «تەكتى ادامدا ءۇش قاسيەت بولادى. ءبىرىنشى قاسيەتى ارعى تەگىنەن اجىرامايدى، ەكىنشى قاسيەتى رۋحاني باستاۋىنان بولىنبەيدى، ءۇشىنشى قاسيەتى شىندىقپەن بىرگە ءومىر سۇرەدى»، دەگەن ەكەن.

ال ەۋروپا ويشىلدارى ادامنىڭ تەكتىلىك قاسيەتىن تۇرمىستىق- الەۋمەتتىك، مادەني قاتىناستار ارقىلى باعالاعان. مىسالى، نەمىستىڭ اتاقتى فيلوسوفى ارتۋر شوپەنگاۋەر تەكتى ادامدى - تۋا بەكزادا، قالتالىلار اريستوكراتياسى، تالانتىنىڭ بيىكتىگى دەپ ۇشكە بولگەن. سول سياقتى ورىس جازۋشىسى ليەۆ تولستوي دا «پەندە بالاسىن تەكتىلىككە جەتكىزەتىن ءۇش جول بار: ءبىرىنشىسى - وي ارقىلى، بۇل شاپاعاتتى جول، ەكىنشىسى - تاجىريبە ارقىلى، بۇل اۋىر جول، ءۇشىنشىسى - ەلىكتەۋ ارقىلى جەتۋ، بۇل ەڭ جەڭىل جول»، دەگەن پايىم ايتىپتى.

ال قازاقتىڭ تەكتىلىك تۋرالى تانىمى قانداي؟ اتاقتى اقتامبەردى جىراۋ: «ەلدەن ەلدى ارالاپ، تەكتىدەن تەكتى سارالاپ، سىنعا تولسا سياعى، البەتى شامنىڭ شىراعى، مۇحيتتان ءسۇزىپ شىعارعان، قىمباتتى گاۋھار باعاسى.. .» دەپ تەكتىلىكتىڭ اسىل قاسيەتتەرى تۋرالى تولعانسا، سىپىرا جىراۋ: «باي بالاسى بايعا ۇقسار، بايلاۋلى تۇرعان تايعا ۇقسار. بي بالاسى بيگە ۇقسار، التى قانات ۇيگە ۇقسار، حان بالاسى حانعا ۇقسار، بيىك- بيىك شىڭعا ۇقسار. قۇل بالاسى قۇلعا ۇقسار، مال تاپتاعان گۇلگە ۇقسار» دەپ قازاقى تەكتىلىك سيپاتتارىن تۇيىندەپتى.

دەمەك قازاقتىڭ تانىمىندا تەكتىلىكتىڭ وزەگى جوعارىدا جىراۋلار ايتقانداي، تەمىردەي تاربيە. ياعني ۇرپاق ۇيادان نە كورەدى - ۇشقاندا سونى ىلەدىنىڭ ناقتى كورىنىسى. بۇل ءتامسىلدىڭ ءتاپسىرى: ۇرپاق وتباسىندا قانداي تاربيە الادى، ەرجەتكەندە ءدال سونداي بولادى.

ءبىراق قازىرگى تۇسىنىگىمىزدە «تەكتىلىك» ۇعىمىنىڭ ولشەمى اۋىسىپ كەتكەن. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ونەر قايراتكەرلەرىن نەمەسە ۇلكەن عالىمداردى، ودان قالدى داۋلەتتى ادامداردى تەكتىلەر قاتارىنا جاتقىزىپ ءجۇرمىز. باسىن اشىپ الايىق، ونەر قايراتكەرلەرى - ءوز سالاسىنىڭ تالانتتى مامانى، عالىم دەگەنىمىز - ءبىر سالانىڭ كوپ وقىپ- توقىعان ءبىلىم يەسى جانە سول وقىعان- توقىعان ەڭبەگى ءۇشىن اتاق، داڭققا يە بولۋشى ادامدار توبى. داۋلەتتى ادام - جاي عانا مەنشىك يەسى. بۇلار ءبىلىمدى، مادەنيەتتى، كەربەز بولۋى مۇمكىن، ءبىراق تەكتى بولۋ - باسقا نارسە.

دەمەك قازاقتىڭ تەكتى ادام دەگەندەگى ولشەمى قانداي؟ ول - جوعارىدا جىراۋ بابالارىمىز ايتقانداي، ۇلتتىق تاربيەنىڭ التىن قاينارىنان سۋارىلعان، بەسىكتە جاتقاندا اناسىنىڭ ومىراۋىن ءبىسمىللاسىز ەمبەگەن، ارام اسپەن ەشقاشان اۋىزدانباعان، جان بالاسىنىڭ الا ءجىبىن اتتاماۋ، حاقىسىن جەمەۋ ۇعىمى بويىنا تەرەڭ سىڭىرىلگەن، ۇلكەندەردىڭ الدىن كەسە وتپەيتىن، ءوز ۇلتىنىڭ ءداستۇرى مەن ءتىلىن قادىر تۇتاتىن، اتام قازاقتىڭ «ولىمنەن ۇيات كۇشتى» قاعيداسىن قاتاڭ ۇستانعان، اعايىنعا قايىرىمدى، جاتقا جاعىمدى، ۋادەگە بەرىك، اماناتقا ادال، مىنەزى كوركەم، ەڭ باستىسى قۇستىڭ قوس قاناتى سياقتى ادامگەرشىلىك جانە يماندىلىق قاسيەتى ءبىر باسىنا تەرەڭ توعىسقان ادام.

جوعارىدا ايتقان سىن- سيپاتتىڭ ءبىرى كەم بولسا، ول - تەكتى ادام ەمەس، جاي ءبىر ۇلكەن وقىمىستى نەمەسە تالانت يەسى، ودان قالدى داۋلەتىن ۇقساتا بىلەتىن كاسىپكەر.

اباي اتامىز دا بۇل تاقىرىپتى اينالىپ وتپەگەن. ول كىسى تەكتىلىكتىڭ دەڭگەيىن يمانمەن ولشەگەن. ءوزىنىڭ قاراسوزىندە: «تولىق مۇسىلمان بولماي، تولىق ادام بولمايدى»، دەگەنى تولىق يماندى بولماي، تەكتى بولمايدى دەگەنى. بۇنداي پايىم ءال- فارابي بابامىزدىڭ تراكتاتتارىندا بار. بۇل كىسى ادامنىڭ تەكتىلىگىن - تاربيە مەن ءبىلىم ءبىر ادامنىڭ بويىنا تەرەڭ توعىسۋى دەپ بىلگەن. ناتيجەسىندە «تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم - زيان» دەگەن تۇجىرىم جاساعان.

بەكەن قايرات ۇلى

egemen.kz