تاڭىرشىلدىك نەمەسە ارۋاق قولداسىن دەپ ايتۋ دۇرىس پا؟ - ەتنوگراف جاۋابى

استانا. KAZINFORM - ارۋاققا سىيىنىپ، ودان كومەك سۇراۋعا بولا ما؟ ەتنوگراف دوسىمبەك قاتىران كوشپەلى تۇرمىس كەشكەن قازاق حالقىنىڭ نانىم-سەنىمىندەگى «ارۋاق» ۇعىمىن ءتۇسىندىرىپ بەردى، - دەپ حابارلايدى Massaget.kz.

«سوڭعى ۋاقىتتا ءسوزدى سوزبە-ءسوز ءتۇسىنىپ، كەيبىر داستۇردەگى قۇندىلىقتارعا قاتىستى كەرەعار پىكىرلەر تارالىپ ءجۇر. ارۋاققا سىيىنۋ دەپ قازاق تەك تۇسپالداپ ايتقان. ارينە، ادام بالاسىنىڭ كوزىنە كورىنە بەرمەيتىن قۇبىلىستار بولادى، ونى تەك ەرەكشە قابىلەتى بارلار عانا كورەدى. قازاق ۇعىمىندا ادام قايتىس بولعان سوڭ ارۋاق بولماعان. ارۋاق - قايتقان ادامنىڭ جىلىن بەرگەن سوڭ ونىڭ رۋحىن كوككە جىبەرىلگەن، سوندا عانا بۇل تۇسىنىك قالىپتاسادى. ارۋاق كوپشە تۇسىنىك، ال رۋح جەكە ادامعا عانا باعىتتالىپ ايتىلاتىنىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. ارۋاق - وتكەن تاريح. قازاق ومىردەن وتكەندەردى قۇرمەتتەپ، ولار كۇش بەرەدى دەپ ەجەلدەن سەنگەن. حان-سۇلتاندار، بي-باتىرلار، ءدىندار، اۋليە-تاقۋالار، اقساقالدار سياقتى ەرەكشە قۇرمەت پەن بەدەلگە يە مارتەبەلى تۇلعالاردىڭ وزدەرى باقيلىق بولسا دا، ارۋاقتارى ارتىندا قالعان ۇرپاقتارىن جەبەپ جۇرەدى دەگەن سەنىم بولعان. ەندى ءوسىپ كەلە جاتقان جاس قانداي دا قيىنشىلىققا بەتپە-بەت كەلگەندە جانىنداعى بابا رۋحى قولىن سوزادى دەپ ويلاعان. بۇل باعزى زاماننان كەلە جاتقان جالپى حالىقتىق تۇسىنىك. ءتىپتى ارۋاق ادامنىڭ تىلەگىن قۇدايعا جەتكىزەدى دەيدى عالىمدار. ول ءۇشىن ءار ادامعا وتكەن باباسىنىڭ تاريحى مەن ەل تاريحىن جاقسى بىلۋگە ءتيىس. الاش قايراتكەرلەرى «تاريحتى جاقسى ءبىلۋ دەگەنىمىز وتكەننىڭ قاتەلىگىن قايتالاماۋ» دەيدى. قازاق ەشقاشان ارۋاققا سىيىنامىن دەپ ايتپاعان، وتقا تابىنامىن دەمەگەن. تەك حالقىمىز ءار زاتتىڭ قادىرىن بىلگەن، ونىڭ جاقسىلىعىنا سەنگەن»، - دەدى قاتىران.

قازاقتا ارۋاققا بايلانىستى قانداي ءسوز قالعان؟

ارۋاعىنا سيىندى (اتا-بابا رۋحىنا باس ءيدى)، ارۋاق اتتادى، ارۋاق سىندىردى (اتا-بابا رۋحىن قورلادى)، ارۋاق سۇيەسىن، ارۋاقتار جەلەپ-جەبەسىن (جار بولسىن، قولداسىن)، ارۋاق قوندى (اتا-بابالارىنىڭ بىرىندەگى اۋليەلىك، كورىپكەلدىك قاسيەت بالالارىنا دارىدى)، ارۋاق قولدادى (جولى بولدى، باعى جاندى) ارۋاعى باستى (مەرەيى ۇستەم بولدى، مىسى جەڭدى)، ارۋاعى قوزدى (رۋحتاندى، شابىتتاندى، كۇشەيدى)، ارۋاققا شەت بولدى (ارۋاققا كۇمان كەلتىردى، اتا-باباسىنىڭ جولىنان تايدى، بىرەۋدىڭ وبالىنا قالدى)، دەگەن كوپتەگەن فرازەولوگيزم قالىپتاسقان.

قازاق جەرىنە يسلام ءدىن قاي جىلى تولىق ەنگەن

قازاق جەرىندە يسلام ءدىنى شامامەن 9-10-عاسىردا تارالا باستادى. ءبىراق مەملەكەتتىك ءدىن رەتىندە ابدەن ورنىققان كەزى - 16-17-عاسىر. جالپى حالىقتىق دەگەن ۇعىم بار. ماسەلەن، التىن وردا زامانىندا حالىقتىڭ باسشىلىعى ءدىندى ۇستانعانمەن، حالقى ءوز سەنىمىندە جۇرگەن. ونىمەن قوسا، كەرەيلەر مەن نايمانداردى حريستيان ءدىنىنىڭ نەستورياندىق تارماعىن قابىلداعان دەپ ەستىپ جاتامىز. الايدا ول تايپالاردىڭ ءبارى جاپپاي نەستورياندىق باعىت ۇستانعان جوق. ايگىلى لەۆ گۋميلەۆتىڭ قازاق حالقى يسلام ءدىنى مەن تاڭىرلىك تۇسىنىكتى تەڭدەي ۇستاعان دەگەن ءسوزى بار. ياعني - سيمبيوز، - دەدى دوسىمبەك قاتىران.

عالىمنىڭ سوزىنشە، قازىر تارالىپ جۇرگەن «تاڭىرشىلدىك» ءسوزىنىڭ تەرىس ەكەنىن ايتادى.

«تاڭىرشىلدىك دەپ ەشكىم ايتپاعان، ول بەرتىن پايدا بولعان ءسوز. قاتەلەسپەسەم سول ءسوزدىڭ شىققانىنا 4-5 جىل بولدى. تاڭىرگە تابىنۋ دەگەن بولعان، ول وتە ەجەلگى ۇعىم. ماسەلەن، كوك اسپان - ەركەك، ۇرعاشى - جەر انا. كوك اسپاننان جاڭبىر جاۋعاندا جەر كوكتەپ، اعاش پەن گۇل وسەدى. بۇل - جەر انا. جالپى، بۇل تۇسىنىك بۇكىل ادامزات بالاسىندا بار. دەمەك، ونىڭ تەك ءتاڭىرشىلمىز دەگەندەرگە قاتىسى جوق»، - دەدى ەتنوگراف.

ق م د ب ءتوراعا ورىنباسارى، شاريعات جانە ءپاتۋا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى سانسىزباي قۇربان ۇلى قوعامدا تالقىلانعان «ارۋاق قولداۋ» تۇسىنىگىنە قاتىستى بىلاي دەيدى:

«ارۋاق قولداسىن دەۋ ءبىز ءۇشىن دۇعا قىلسىن دەگەن ءسوز. ادام تەك اللاعا جالىنىپ-جالبارىنامىز. ارۋاقتىڭ ءوزى كەلىپ ەش نارسە جاراتا المايدى، جوقتان بار قىلمايدى. ەگەر تەك ارۋاقتىڭ ءوزى بەرەدى دەسە ول تۇسىنىك - شيرك بولادى. ارۋاق ادامداردان تەك شاپاعات سۇرايدى. مۇنىڭ ۇكىمىنە كەلسەك، بۇل پارىز ەمەس، ءۋاجىپ ەمەس، ونىڭ ۇكىمى جايىز. جايىز دەگەنىمىز - رۇقسات بەرۋ»، - دەدى سانسىزباي قۇربان ۇلى.