تايگانى جايلاعان دۋحا قاۋىمى
استانا. قازاقپارات – موڭعوليانىڭ تاۋلى تابيعاتى مەن جەرگىلىكتى حالقىنىڭ تاريحىنا قىزىعۋشىلىق تانىتساڭىز، الەۋمەتتىك جەلىدە ۇنەمى الدىڭىزدان شىعاتىن ەرەكشە ءبىر حالىق بار. ولار - تايگادا تىرشىلىك ەتەتىن تۇركىتەكتەس دۋحا جۇرتى.

«دۋحا» ءسوزى «تۋحامەن» قاتار تاريحتا «تۋگا»، «تۋۆا»، «تىۆا»، «توفا»، «تۋبا» دەپ تە كەزدەسەدى. سوندىقتان ولاردى «موڭعول تىۆالارى» نەمەسە «تۋبالارى» دەپ تە اتايدى. ال موڭعولدار دۋحالارعا «تسااتاندار» دەگەن ات بەرگەن. موڭعول عالىمدارىنىڭ ەڭبەكتەرىندە «تسااتان» ءسوزىنىڭ ماعىناسى «اق زاتقا يە بولۋ»، ياعني «اق بۇعى باعۋشىلار» دەگەنگە سايادى.
موڭعوليانىڭ حوۆسگول ايماعى - موڭعول تايپاسى دارحادتاردىڭ ەجەلگى مەكەنى. ولار دۋحالاردى «حوۆسگول ۇيعىرلارى» نەمەسە «حوۆسگول ۋريانحايلارى» دەپ تە اتايدى. بۇلاردى قىزعىزداردىڭ اتا-بابالارى دەپ تە جاتادى. شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ ايگىلى «اق كەمە» رومانىنداعى ءمۇيىزدى انا بۇعىنىڭ ەكى بالانى ۇستىنە مىنگىزىپ، ەنيسەيدەن ىستىقكولگە دەيىن كەلەتىن اق بۇعى وقيعاسىن بىلسەڭىز، بۇل دا شىندىققا جاناسا ما دەپ قالاسىز. جالپى، بۇل حالىقتىڭ شىعۋ تاريحىنا بايلانىستى بولجامدار مەن قىزىقتى دەرەكتەر وتە كوپ. ونىڭ قايسىسى شىندىققا جاناسادى، قايسىسى اڭىز، ول جاعىن ەندى تاريحشى-عالىمدار ايتا جاتار. دەگەنمەن ولار كەزىندە رەسەي مەن موڭعوليا شەكاراسى بەكىتىلمەي تۇرىپ، ەكى ەل اراسىن ەركىن مەكەندەگەن ءارى تايگانىڭ ناق يەلەرى ەكەنى انىق.

موڭعوليادا تۇراتىن دۋحالار تاريحتان جىلدان-جىلعا ىسىرىلىپ بارادى. ولار حوۆسگول ايماعىنا قاراستى تساگااننۋۋر ەلدى مەكەنىنە جاقىن وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك تايگادا بۇعى باعىپ، ءالى دە ەمىن-ەركىن كوشىپ-قونىپ جۇرە الادى. دەگەنمەن جىلدار وتكەن سايىن بۇلار دا جەرگىلىكتى حالىقپەن ارالاسىپ، وتىرىقشى ءومىردى يگەرىپ جاتقانداي. ۇلكەندەر تايگادا تىرشىلىك ەتىپ، تىۆا تىلىندە قانشا سويلەگەنىمەن، جاستار تساعاننۋردان ءبىلىم العاننان كەيىن ارمان قۋىپ ۇلكەن قالالارعا كەتەدى. ماسەلەن، 2000-جىلى تايگادا تۇراتىن دۋحالاردىڭ سانى رەسمي ساناق بويىنشا 303 ادام بولسا، 2010-جىلى 282 ادامدى كورسەتكەن. ال 2020-جىلى ولار 200 دەن ءسال عانا اسقان. تايگادا ماعان سۇحبات بەرگەن شامان اپامىز «قازىر كوشىپ-قونىپ جۇرگەن دۋحالار 100 دەن شامالى عانا اسادى» دەيدى. ويتكەنى بالالاردىڭ بارلىعى تساعاننۋردا مەكتەپ-ينتەرناتتا ءبىلىم الادى ەكەن. ءبىراق تىۆا تىلىندە ساباق بەرەتىن ماماندار مۇلدە جوق. سوندىقتان بالالار موڭعول تىلىندە ءبىلىم الادى.
تساعاننۋرداعى مەكتەپ ديرەكتورى - وۋينبادام جۋلۋ حانىم رەسەيدەگى تىۆا اۆتونومدى رەسپۋبليكاسىندا جوعارى ءبىلىم العان ۇستاز. ءبىراق بالالىعى سولتۇستىك تايگادا وتكەن. ومىرلىك جولداسىن تساعاننۋردا مەكتەپ ينتەرناتىندا جولىقتىرعان. ول دا - تسااتان، وڭتۇستىك تايگادان كەلگەن ەكەن. وۋينبادام حانىمنان سۇحبات الىپ وتىرعانىمىزدا تايگادا تۇراتىن ۇلكەن اپكەسى كەلدى. ءبىز جەتە الماعان جەردەن اپامىز اتپەن كەلىپتى. سول ساتتە ۇشەۋمىز فوتوعا تۇستىك.
دۋحالار - قازىر موڭعوليا تۋريزمىنىڭ «قان تامىرى». ولار تۋرالى الەۋمەتتىك جەلىدە تۋريستەردى تارتاتىن وتىرىك-شىنى ارالاس اقپارات وتە كوپ. ماسەلەن، «تساگاش تايگانىڭ پاتشاسى» دەگەن موڭعول اقپاراتتارىندا جاريالانعان ءبىر ماتەريالدا تساگاشتىڭ ەكى ايەلى بارىن، قىستا ايەلدەرىمەن ايلاپ، جىلداپ جولىعاتىنى تۋرالى، بۇعىلار ءۇشىن تايگانىڭ ەڭ باسىنا شىعىپ، ءوزى جالعىز ءومىر سۇرەتىنى تۋرالى جازىلعان. الايدا تايگانىڭ ەكىنشى بولىگىندەگى دۋحالارعا بارعانىمدا اقساقال وۋوگدوردج تساگاشتى جاقسى تانيتىنىن، ونىڭ ءبىر عانا ايەلى بارىن ايتتى. ەسەسىنە، مەن بارعان جەردە الەۋمەتتىك جەلىدە تانىمال، 11 جىل امەريكادا تۇرىپ، اعىلشىن جانە قىتايشا ءبىلىم العان موڭعول قىزى زايا تۇرادى ەكەن. ءبىراق ءبىز كەلگەندە زايا ۇلانباتىرعا ءبىر جۇمىستارىمەن كەتىپتى دە، ونىڭ جولداسىن كوردىك. ارماندارمەن الىسقا بارىپ، ءبىراق باقىتىن تسااتانداردان تاپقان زايا تۋرالى الەۋمەتتىك جەلىدە دەرەكتى فيلم كوپ. موڭعول ءتىلىن بىلسەڭىز، وركەنيەتتىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپ، تابيعاتتان ءالى دە تامىرىن ۇزبەگەن ەرەكشە اداممەن ءومىرىن بايلاپ، باقىتىن تاپقان زايانىڭ تاعدىرى تالايدى ويلاندىراتىن وقيعا. قازىر زايا مەن تسااتان ازاماتىنىڭ ءبىر ۇلى بار. ولار جازدا بۇعىلارىن ساۋىپ، قىستا ونى ەرتتەپ ءمىنىپ، تايگانىڭ تاماشا تابيعاتىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر.

دەگەنمەن مەن ءۇشىن بۇعى باعاتىن ادامدارعا جەتۋ وڭايعا سوقپادى. نەگىزى حوۆسگول ايماعى ۇلانباتىر مەن بايان-ولگەيدىڭ ورتاسىندا ورنالاسقان ءوڭىر. ءبىراق موڭعوليادا جەرگىلىكتى سۇمىندارعا بايان-ولگەيدەن اۆتوبۋستاردىڭ قاتىناۋى وتە قيىن. سوندىقتان امالسىز الدىمەن ۇلانباتىرعا جەتۋ كەرەك بولدى. مەن ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن ءجۇرىپ ەل استاناسىنا جەتىپ، ودان كەيىن تاڭعى 8.00 دە تاعى اۆتوبۋسقا وتىردىم. تەك كەشكى ساعات 10.00 كەزىندە حوۆسگول ايماعىنىڭ ورتالىعى مورين قالاسىنا جەتتىم. قاتتى شارشاعان سوڭ مورينگە ءبىر تۇنەپ، ەرتەڭىندە ءتۇس كەزىندە تساعاننۋرعا قاراي جولعا شىقتىم. جول ناشار بولعانى سونشالىق، نەبارى 270 شاقىرىم جەرگە سەگىز ساعاتتان استام ۋاقىت جۇردىك. الايدا جولدىڭ جاماندىعىنا قاراماستان، جىلىنا دۋحالاردىڭ ءومىرى مەن بۇعىلاردى كورۋ ءۇشىن 500 دەن استام تۋريست تساعاننۋرعا ارنايى بارادى ەكەن. ءبىز تايگاعا بارعانىمىزدا انگليادا تۇراتىن تۇرىك عالىمى تۇرحان بەيدى كەزدەستىردىك. دۋحا ءتىلىن جاقسى بىلەدى ءارى ەكى ايدان بەرى تايگادا جاتقاندىقتان، جەرگىلىكتى حالىقپەن قارىم-قاتىناسى وتە جاقسى. ماعان ءتىلماش بولىپ كومەكتەسىپ، بۇعىلاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن دە ايتىپ بەردى. تاعى ءۇش ايدان استام ۋاقىت تايگادا تۇراتىنىن جەتكىزدى.
تساعاننۋر مەن دۋحالار تۇراتىن تايگا اراسى 30 شاقىرىم عانا. وتىز شاقىرىم دەگەنمەن تايگادا جول جوق. استى بيىك بولسا دا، كولىك اقىرىن ءجۇرىپ وتىردى. وسىلايشا، ءبىز الدىمەن تايگادا تۇراتىن 12 وتباسىنىڭ ۇلكەنى، اقساقال وۋوگدوردج مىرزانىڭ كۇركەسىنە توقتادىق. جۇبايى داريما بىزگە ىستىق شاينەكتە قايناپ دايىن تۇرعان شايدان قۇيىپ، ونى ءدال قازاقتار سياقتى ءبىر قولىمەن شىنتاعىنان ۇستاپ ۇسىندى. اڭگىمە بارىسىندا كوپ سوزدەردىڭ قازاق تىلىنە جاقىن ەكەنىن تاعى اڭعاردىم. تۇركىتەكتەس حالىق بولعان سوڭ ۇقساس سوزدەر بولاتىنى انىق، الايدا ۇقساس داستۇرلەرىنە قاراپ، دۋحالاردى قازاققا «باۋىرلاس» حالىق دەپ تولىق ايتا الاسىز.
وسىلايشا، ءۇش كۇن جولدا ءجۇرىپ جەتكەن دۋحالار ماعان كوپشىلىك ايتقانداي «جابايى» بولىپ كورىنبەدى. ولار - ءداستۇر مەن ءتىلىن ساقتاپ قالۋعا بارىن سالعان، ءتىپتى موڭعوليا جەرىندە تۇرسا دا، ءالى كۇنگە دەيىن تاڭىرگە تابىنىپ، تابيعاتپەن قارىم-قاتىناسىن ۇزۋدەن قاتتى قورقاتىن كوشپەلى حالىق. بۇعى - ولاردىڭ ەجەلدەن قولعا ۇيرەتكەن جانۋارلارى. كوكتەمدە تولدەگەن ۋاقىتتا ساۋىپ ءسۇتىن ىشەدى، ال قىستا سيىر ءسۇتىن ارنايى الدىرادى ەكەن. بۇعى ەتىنەن گورى كوبىنەسە سيىر ەتىن ازىق قىلعاندى ءجون كورەدى. بۇل 12 وتباسىنا ورتاق جۇزدەن استام بۇعى بار. ولاردى تاڭەرتەڭ ەرتە ورىسكە ايداپ، ساعات ۇشتە قوراعا قاماپ، ودان كەيىن اعاشقا ءبىر-بىردەن بولەك بايلايدى ەكەن.

بارىنەن دە بۇعىلاردىڭ ماۋجىراپ تۇرىپ ۇيقىعا كەتكەن ءساتى ادەمى. دۋحالار كۇركەلەرىنە كەتكەننەن كەيىن ءبىر مەزەتتە ۇيقىعا كەتكەن عاجايىپتاردىڭ ورتاسىندا ۇزاق ءجۇردىم. اراسىندا درون ۇشىرعان ەدىم، كەيبىرى ۇركىپ ورنىنان تۇردى. تابيعاتتىڭ تىلسىم ۇنىنەن باسقا دىبىستى جاتىرقاعاندارى بولار. سەن سياقتىلاردان «قاۋىپ» بار دەگەندەي كەيبىرى ءتىپتى كوزىن الارتادى. بۇعىلاردى بايلاپ جاتقان كەزدە ءتىپتى ءبىر-ەكەۋى جۇگىرىپ قاسىما كەلىپ، قولىمدى يىسكەلەپ، ەشتەڭە بولماعان سوڭ مەنى «سۇزە» باستاعان ەدى. قاتتى قورىققان جوقپىن، ءبىراق مۇيىزدەرى اعاشتىڭ بۇعاتىنداي ۇلكەن ءارى سان تاراۋ. ءبىر قىزىعى كەيبىرىنىكى سۇيەك بولسا، ەندى بىرىنىكى قوڭىر ءجۇن تارىزدەس نارسەمەن قاپتالعان. ۇلكەن مۇيىزدەرى بارلارى اعاشقا سۇيكەنگەن بولار، الگى قابى ىسىرىلىپ، ءجىپ سياقتى سالبىراپ ءجۇر. كوبىنىڭ ءمۇيىزى ءالى ءتۇسىپ ۇلگەرمەگەن. بۇعىنىڭ دەنەسىنەن ءمۇيىزى باسىم شىعار. سوندىقتان دا «كيىمىمە ءىلىنىپ قالىپ» ۇركىپ قاشسا، مەرت قىلار دەگەن ويمەن ءسال الىستاعانمىن. ادامعا ۇيىرسەك كەلگەنىنە قاراعاندا، دۋحالار ءدامدى ءبىر نارسە بەرەتىن بولىپ تۇر عوي. ونداي ءدامدى زاتتى مەنىڭ قولىمنان جەمەگەن سوڭ، مەنى اسا جاقتىرمادى ءارى جاتسىنعاندارى سەزىلىپ تۇردى. اتتەڭ تايگادا ءبىر اپتا قالسام، وندا مۇمكىندىگىم بولسا، ءمۇيىزدى بۇعى انالاردىڭ بارىمەن جاقسى دوس بولا الار ەدىم.
بۇل جەرگە اسىقپاي قايتا كەلۋ كەرەك دەگەن وي ءتۇيدىم. ءبىراق دۋحالار بۇعىلاردىڭ وتتىعى تاۋسىلا باستاعان كەزدە، قوستارىن جيناپ، تايگانىڭ كەز كەلگەن شۇرايلى جەرىنە كوشىپ كەتە بەرەدى. سوندىقتان ولاردى ەكىنشى مارتە تابۋ دا ازداپ قيىندايدى ەكەن.
ءبىر قىزىعى، دۋحالار بۇعىلاردىڭ مۇيىزىنە ءتۇرلى- ءتۇستى لەنتالار بايلاپ قويادى. مالدى ءبارى ورتاق قاماپ، ورتاق بايلاپ جۇرگەنىنە قاراپ العاشىندا ورتاق دەپ ويلادىم، ءبىراق كەيىننەن لەنتالاردىڭ تۇسىنە قاراپ ءار وتباسىنىڭ وزىنە تيەسىلى مالى بارىن اڭعاردىم. ال ءتۇرلى-ءتۇستى لەنتا بايلانعان بۇعىلار ءبىر ساتتە ماعان ەرتەگىدەگى سانتانىڭ شاناسىنا جەگىلەتىن ادەمى جانۋارلاردى دا ەلەستەتتى.
دۋحا حالقى تايگاداعى ءومىرىن ەشكىمگە پاش ەتىپ جاريالامايدى. تەك جىل وتكەن سايىن كوشپەلى ءومىردىڭ سارقىتىن كورگىسى كەلەتىندەردىڭ قاتارى كوبەيگەن. الايدا كەلگەن تۋريستەر ولاردىڭ ادامعا، جان-جانۋارعا دەگەن شىنايى، ادال قارىم-قاتىناسىنان گورى ءتۇرلى جالعان ميفتەر قۇراستىرىپ كەتەدى. «ولار ءبىلىم المايدى»، تسااتاندار «جابايى» دەگەن اقپاراتتار كورسەڭىزدەر، وعان مۇلدە سەنبەڭىزدەر. تايگا - شىنايى ادامدار مەن ەڭ ادەمى جانۋارلار مەكەنى. ول جەردە اڭىز جازۋشى شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ «اق كەمەسىندەگى» اپپاق ءمۇيىزدى بۇعى انالار تىرشىلىك ەتەدى. بۇلاردىڭ كوبىسى كوكتەمدە بۇزاۋلايدى. شامان اپامنىڭ دۋحا تىلىندەگى اڭگىمەسىنەن «سول كەزدە كەلسەڭ ادەمى» بولادى دەگەنىن عانا ءتۇسىندىم. تايگانى كورگەن جاقسى عوي، ءبىراق تاعى ءۇش كۇن جول ءجۇرىپ بايان-ولگەيگە، ودان كەيىن قازاقستانعا جەتۋدى ايتساڭىزشى...
سەرىكگۇل سۇلتانقاجى،
ساياحاتشى- جۋرناليست
Egemen Qazaqstan