تاريحي تانىم تاڭبالارى

(ءابىلعازىنىڭ «تۇركى شەجىرەسىندەگى» ەتيمولوگيالىق ىزدەنىستەرى) زەرتتەۋشىلەر ءابىلعازىنىڭ ەتيمولوگيالىق تالداۋلارىنىڭ تاريحي دەرەكتەرگە قايشى كەلمەيتىنىن، كەرىسىنشە، تاريحي دەرەكتەردى ەتيمولوگيا ارقىلى بەكىتە تۇسكەنىن ايتادى.

ارينە، ءابىلعازىنىڭ كەيبىر سوزدەرگە بەرگەن ەتيمولوگياسى كوپ جاعدايدا عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەنبەگەن، كوبىنە-كوپ «حالىقتىق ەتيمولوگيامەن» ساباقتاسىپ جاتاتىنى راس. دەگەنمەن، ونىڭ ءبىرسىپىرا سوزدەرگە بەرگەن تۇسىنىكتەرى سول ءسوزدىڭ شىعۋ توركىنىن تانۋدا كادەگە اسارلىق.

ءابىلعازىنىڭ مۇنداي تۇسىنىك بەرگەن سوزدەرىنىڭ ءوزىن ۇشكە ءبولىپ قاراعان ءجون.

ءبىرىنشىسى - موڭعول سوزدەرىن تۇرىكشە ءتۇسىندىرۋى؛ ەكىنشىسى - اراب، پارسى سوزدەرىن ءتۇسىندىرۋى؛ ءۇشىنشىسى - كونە تۇركى سوزدەرىنە بەرگەن تۇسىنىكتەمەسى. كەي رەتتە اۆتور ءبىر ءسوزدىڭ اراب، تاجىك، موڭعول، تۇركى تىلدەرىندەگى بالامالارىن سالىستىرا وتىرىپ تۇسىندىرۋگە تىرىسقان.

اۆتور موڭعولشا كىسى، جەر-سۋ اتاۋلارىن تۇرىكشە تۇسىندىرۋگە كوپ كۇش جۇمساعان. ماسەلەن، «مۇعۇل اتاۋى تۇركىدەگى مۇڭ (قايعى ماعىناسىندا) جانە ۇعۇلدان - مۇڭۇعىل > مۇعۇل بولعان» دەگەنگە سايادى. شىڭعىس حاننىڭ ارعى اتالارى وزدەرىن «بورجىعان قياتپىز» دەپ اتايدى، مۇنداعى بورجىعان ءسوزى يەسۋكي باهادۇردىڭ كوزىنىڭ شاهىلا (شاعىر) بولۋىنان شىققان. «قيات» - رۋ اتى، و باستا قيان دەگەننەن شىققان، ول موڭعولشا «تاۋدان قۇلاپ، تەز اعاتىن سۋ دەگەنگە كەلەدى، ال قيات - سونىڭ كوپشە ءتۇرى، ياعني سوڭعى ت دىبىسى كوپتىكتى بىلدىرەدى» دەپ كورسەتەدى. بۇل تۇسىنىگى لينگۆيستيكالىق جاعىنان دا قيسىنعا كەلەدى. ويتكەنى ت دىبىسىنىڭ ورال-التاي تىلدەرىندە ءبىر كەزدە كوپشە ءتۇردى بىلدىرەتىن قوسىمشا بولعانىن تۇركىتانۋشى عالىمدار جان-جاقتى دالەلدەگەن.

وسى سياقتى «دۋلات» ەتنونيمىن دۋعلان سوزىنەن شىعارادى، دۋعلان ‒ موڭعولشا اقساق دەگەن ءسوز، ال دۋلات سونىڭ كوپشە ءتۇرى. قازىرگى موڭعول تىلىندە دە اقساقتى دوگولون دەيدى ەكەن (1،21).

قونقامار ەلىنىڭ اتاۋىن ءابىلعازى «ۇلكەن مۇرىندى (ادام) دەگەننەن شىققان، ويتكەنى قوڭق - موڭعولشا ۇلكەن، ۇلىق، ال قامار مۇرىن» دەپ تۇسىندىرەدى. قازىرگى موڭعول تىلىندە دە مۇرىندى حامار دەيدى ەكەن، ءبىراق ۇلكەن دەگەندى توم، يح، ناستاي دەپ بىرنەشە سوزبەن بىلدىرەدى، قوڭق ءسوزى قازىر ەسكىرۋى دە مۇمكىن. وسىمەن بايلانىستى قازاقتاعى «قوڭقاق مۇرىن» نەمەسە «مۇرنى قوڭقيعان» تىركەستەرى ۇلكەن مۇرىن دەگەن ماعىنانى بەرەدى. قىرعىز تىلىندە ۇلكەن مۇرىندى «كونكوعوي مۋرۋن» دەيدى ەكەن.

اۆتور رەتىنە قاراي اراب، پارسى سوزدەرىنە دە تۇسىنىك بەرىپ وتىرادى. ماسەلەن، اۆتور اتالعان ەڭبەگىنىڭ 5- بەتىندە «ادام اراب ءتىلى تۇرۇر، ارابلار يەرنىڭ قىرتىشىنى ادام دەر» دەپ جازادى. ونىڭ سەبەبىن قۇداي تاعالا ادامدى جەر بەتىنەن الىنعان توپىراقتان جاساعاننان دەپ تۇسىندىرەدى. شىندىعىندا دا ارابتاعى ادام ءسوزىنىڭ ءبىر ماعىناسى «جەر ءۇستى، نارسەنىڭ قابىعى» دەگەنگە كەلەدى.

تۇركى سوزدەرىنىڭ كونەرگەن فورمالارى كەزدەسكەن جاعدايدا، ولاردى دا وزىنشە ءتۇسىندىرىپ وتىرۋعا تىرىسادى. ماسەلەن، قىپشاق تايپاسى تۋرالى ءسوز بولعاندا، ونى اعاشتىڭ قۋىسىندا تۋعاندىقتان سولاي اتالعان دەپ كورسەتەدى. ويتكەنى ەسكى تۇركى تىلىندە ءىشى قۋىس اعاشتى قىبچاق دەيدى، ال قازىر ق دىبىسىن چ قىلىپ ايتىپ، چىبچاق دەپ كەتكەن دەپ تۇسىندىرەدى. قۋىس نارسەنى قاۋاق، قاۋاشاق دەپ اتاۋ تىلىمىزدە ءالى كۇنگە دەيىن بار، ول سوزدەردىڭ ءبىر كەزدەگى قىبچاقتان شىعۋى ءتىل زاڭىنا قايشى ەمەس.

اۆتور كەيبىر سوزدەردىڭ ءمانىن اشۋدا ونىڭ بىرنەشە تىلدەردەگى بالامالارىن سالىستىرا وتىرىپ ءتۇسىندىرۋ ادىسىنە جۇگىنگەن. ماسەلەن، امىنەك ءسوزى ءامىن دەگەننەن شىققان، ول موڭعول تىلىندە ارابتاعى جان دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. تاجىك تىلىندە ونى هۋش، وزبەك تىلىندە (بۇل اراداعى وزبەكتەر وزبەك حاننىڭ تۇسىندا التىن وردادا بولعان قازاق رۋلارى ءابىلحايىر حاننان قىسىم كورىپ، ورتا ازياعا ىعىسقاندار، ولار وزدەرىن «وزبەكپىز» دەپ اتاعان) ءتىن دەيدى دەپ كورسەتەدى. ال امىنەك دەگەندەگى سوڭعى ك (ەك) - كىشىرەيتكىش قوسىمشا، ياعني «كىشكەنتاي جان» دەگەنى، وزبەك كىشكەنتاي دەگەندى كەنە دەيدى دەپ تۇسىندىرەدى. سوندا قازىرگى تىلىمىزدەگى كىشكەنە ءسوزى كىشى دەگەن ءبىر ماعىناداعى ەكى ءسوزدىڭ كىرىككەن ءتۇرى بولادى. سول سياقتى قازاقتاعى جان-ءتىنى دەگەن قوس ءسوز دە ارابتاعى جان سوزىنە ونىڭ تۇرىكشە ۆاريانتى ءتىن ءسوزىنىڭ قوسارلانۋى ارقىلى جاسالعانىن بايقاۋ قيىندىق كەلتىرمەيدى.

سونىمەن قاتار اعىپ جاتقان سۋدى موڭعولدار نۇران، ارابتار ۋادى، تاجىكتەر رۋد (ۇلكەنىن-رۋدحانا)، تۇركىلەر ساي دەپ اتايتىنىن كەلتىرەدى. بۇعان قاراعاندا، قازاقتاعى سايمەن بايلانىستى جەر اتتارىنىڭ و باستا بەلگىلى ءبىر وزەن اتىنان شىققاندىعى كورىنەدى. وسى ءتارىزدى ارداقتى، عازيز ادامدى موڭعولداردىڭ ەچەكە، تۇركىلەردىڭ اتا دەيتىنىن كورسەتەدى. ماسەلەن، حاكىم اتا، سەيىت اتا، ت.ب.

قورىتا ايتقاندا، ءابىلعازى باهادۇردىڭ تاريحي شىعارماسىنداعى بەرىلگەن تۇسىنىكتەمەلەر مەن تالداۋلاردىڭ كونە ءداۋىر جادىگەرىندەي كوپتەگەن سوزدەردىڭ ماعىناسىن تانۋدا، جەر-سۋ اتتارىنىڭ ەتيمولوگياسىن ايقىنداۋدا تيگىزەر پايداسى مول.

باباش ءابىلقاسىموۆ، ا.بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ءينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

«انا ءتىلى» گازەتى. 2013