تاريحتان جاڭا قۇندىلىقتارعا دەيىن: تۇركى كەزدەسۋىندە نە تالقىلانباق
استانا. KAZINFORM - كارى قۇرلىقتاعى تۇركى تەكتەس ەل - ماجارستاندا تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ بەيرەسمي سامميتى وتپەك. جيىنعا قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ تا قاتىسادى. جالپى، 16 جىلدىق كەزەڭىندە بۇل حالىقارالىق ۇيىمنىڭ بەلسەندىلىگى ارتىپ، جاھاندىق ساياسي ارەنانىڭ نازارىنا ىلىگە باستادى. ال ەندىگى باسقوسۋدا قانداي دۇنيەلەر تالقىلانۋى مۇمكىن؟ Kazinform-نىڭ اناليتيكالىق شولۋشىسى وسى تاقىرىپ جونىندە تولعاپ كوردى.
ۇيىمنىڭ «التىن قازىعى»
الدىمەن تۇركى ەلدەرىن تاريح پەن مادەنيەت، وعان قوسا ەكونوميكا بىرىكتىرىپ وتىرعانىن ەسكەرگەن ابزال. قازىر ۇيىمنىڭ 5 مۇشەسى بار - قازاقستان، تۇركيا، ازەربايجان، وزبەكستان جانە قىرعىزستان. ال ماجارستان، تۇرىكمەنستان مەن سولتۇستىك كيپر تۇرىك رەسپۋبليكاسى باقىلاۋشى مارتەبەسىنە يە. وسى تۇستا ۇيىمنىڭ مۇشەسى مەن باقىلاۋشىلارىن قوسا العاندا، جالپى ىشكى ءونىمى 2,2 ترلن دوللارعا جۋىقتايتىنىن ايتا كەتەيىك. ەڭ الپاۋىتى تۇركيا بولسا (1340 ميلليارد دوللار)، قازاقستان ەكىنشى ىقپالدى ەكونوميكا سانالادى (292,5 ميلليارد دوللار).
ەكونوميكالىق تۇرعىدا تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنا قاتىستى ەلدەردىڭ قارقىنى، شاماسى قانداي دەڭگەيدە؟ بۇل ساۋالعا كەلگەندە ءار ەلگە جەكە توقتالا الامىز. مىسالى، تۇركيا - ءىرى ەكونوميكاسى بار مەملەكەت. بۇل ەل وڭدەۋشى ونەركاسىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى جانە قىزمەت كورسەتۋ سالالارى بويىنشا جاقسى دامىعان. تۇركيانىڭ ايماقتىق جانە جاھاندىق ساۋدا بايلانىستارى تۇركى مەملەكەتتەرى اراسىنداعى ەكونوميكالىق قوزعالتقىش ءرولىن اتقارادى.
قازاقستان - ت م ۇ-نىڭ تاعى ءبىر ءىرى ەكونوميكاسى. ەل ەكونوميكاسى نەگىزىنەن مۇناي، گاز جانە پايدالى قازبالارعا نەگىزدەلگەن. قازاقستان «ورتا ءدالىز» ارقىلى لوگيستيكالىق ورتالىق رەتىندەگى ءرولىن ارتتىرۋدى كوزدەپ وتىر.
ال ازەربايجاننىڭ ەكونوميكاسى مۇناي مەن گاز ەكسپورتىنان ۇلكەن پايدا كورەدى جانە ول ەۋرازيالىق كولىك ءدالىزىنىڭ ماڭىزدى بولىگى رەتىندە دامۋدا.
وزبەكستان ەكونوميكاسىندا اۋىل شارۋاشىلىعى مەن توقىما ونەركاسىبى ماڭىزدى ءرول اتقارادى. قازىر ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋعا باعىتتالعان رەفورمالاردى ىسكە اسىرىپ جاتىر.
تاعى ەكى ەل - تۇرىكمەنستان نەگىزىنەن گاز ەكسپورتىنا، ال قىرعىزستان اۋىل شارۋاشىلىعى مەن گيدروەنەرگەتيكاعا تاۋەلدى.
باقىلاۋشى ەل ۆەنگريانىڭ ەكونوميكالىق قۋاتى جوعارىراق، ەۋروپالىق وداقپەن تىعىز ەكونوميكالىق بايلانىستارى بار، بۇل ۇيىمنىڭ ەۋروپالىق نارىققا شىعۋىنا ىقپال ەتپەك.
ەندى نەگىزگى جايتتىڭ بىرىنە كەلەيىك. بۇعان دەيىن تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى اياسىندا تۇركى ەلدەرى اراسىندا ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ ماقساتىندا تۇركى ەلدەرىنىڭ ينۆەستيتسيالىق قورىن قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسالعان ەدى.
بۇل قور مۇشە ەلدەر اراسىندا ءىرى جوبالاردى قارجىلاندىرۋعا، ەكونوميكالاردى ءارتاراپتاندىرۋعا جانە وڭىرلىك ينفراقۇرىلىمدى جاقسارتۋعا باعىتتالعان. قوردى قۇرۋ تۋرالى باستاما العاش رەت 2019 -جىلى تۇركى كەڭەسىنىڭ سامميتىندە كوتەرىلگەن بولاتىن، ال كەيىنىرەك ءار مەملەكەت زاڭ جۇزىندە بەكىتىپ، العاشقى جارنالارىن سالدى.
قور كولىك، لوگيستيكا، ەنەرگەتيكا، اۋىل شارۋاشىلىعى جانە تۋريزم سالالارىنداعى ماڭىزدى جوبالارعا قارجى سالۋعا باعىتتالادى. بۇل مۇشە ەلدەردىڭ ەكونوميكالارىن دامىتۋعا جانە ولاردىڭ اراسىنداعى بايلانىستى كۇشەيتۋگە كومەكتەسەدى. شاعىن جانە ورتا كاسىپورىنداردى قولداۋ ارقىلى جۇمىس ورىندارىن قۇرۋعا، الەۋمەتتىك تۇراقتىلىقتى ارتتىرۋعا جانە يننوۆاتسيالاردى دامىتۋعا ىقپال ەتە الادى.
ينۆەستيتسيالىق قوردىڭ جارعىلىق كاپيتالى 500 ميلليون دوللاردى قۇرايدى. ۇيىمعا مۇشە 5 ەل 70 ميلليون دوللاردان قۇيادى (350 ميلليون دوللار) جانە اكتسيا شىعارۋ ارقىلى 150 ميلليون دوللار تارتىلاتىنى جوسپارلانعان. كەلەشەكتە بۇل قور ۇيىمنىڭ نەگىزگى ءبىر دىڭگەگىنە اينالۋى مۇمكىن.
كەشە مەن بۇگىن: سامميتتە قانداي جوسپار ايتىلماق؟
بىلتىر قاراشادا قىرعىزستان استاناسى بىشكەكتە تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ Ⅺ سامميتى وتكەن ەدى. «ەكونوميكالىق ينتەگراتسيا، تۇراقتى دامۋ، تسيفرلىق بولاشاق جانە قاۋىپسىزدىك» تاقىرىبىندا وتكەن باسقوسۋ ناتيجەسىندە 8 قۇجاتقا قول قويىلدى. ورتا ءدالىزدى دامىتۋ جايى ءسوز بولدى. تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى اياسىنداعى ءوزارا ساۋدا اينالىمى 45 ميلليارد دوللاردان اسقانى دا تىلگە تيەك ەتىلدى.
بۇل جولعى تۇركى حالىقتارىنىڭ بەيرەسمي جيىنى كارى قۇرلىق تورىندە - ماجاراستاندا وتكىزىلمەك. قانداي جوبالار ايتىلىپ، جوسپارلار قۇرىلۋى مۇمكىن؟ حالىقارالىق ساياساتتانۋشى جانات مومىنقۇلوۆتىڭ ايتۋىنشا، بەيرەسمي سامميت العاش رەت تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنا مۇشە ەمەس، باقىلاۋشى ەلدە وتكەلى وتىر. بۇل - ماجارستاننىڭ باتىس پەن شىعىس اراسىنا دانەكەرلەۋشى، بايلانىستىرۋشى ەكەنىنىڭ كورسەتكىشى.
- جيىندا وسى ۇيىمنىڭ الداعى ستراتەگيالىق باعىتى تالقىلانىپ، گەوساياسي جاعدايداعى تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ىقپالداستىق جونىندەگى پەرسپيكتيۆالارىنىڭ بولاشاعى ءھام مۇمكىندىكتەرى ءسوز بولادى.
تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى - اسكەري بلوك ەمەس، ول ەكونوميكالىق ءھام مادەني ينتەگراتسيانى كۇشەيتەتىن تۋىس ەلدەر اراسىنداعى جوبا. ۇيىم مۇشە ەلدەردىڭ كوپۆەكتورلى ساياساتىن كۇشەيتەدى ءارى حالىقارالىق ساياسي ارەنادا ءار مەملەكەتتىڭ ابىرويىن نىعايتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن پلاتفورما ىسپەتتى، - دەيدى ول.
ساراپشىنىڭ سوزىنشە، كەيىنگى 5 جىلدا تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ ماڭىزى ارتتى دەپ ناقتى ايتا الامىز. قازىر الەمدەگى كيكىلجىڭگە تولى ۋاقىتتا بۇل ۇيىمعا سۇرانىس، قىزىعۋشىلىق ەسەلەنىپ وتىر. ورتالىق ازيانىڭ دا ىقپالى ءوستى. تۇركيانىڭ تاياۋ شىعىستاعى ءرولى نىعايعانىن ايتۋعا دا بولادى. بۇعان قوسا ۋكرايناداعى قاقتىعىس بولىپ جاتقان ۋاقىتتا الەمدە ورتالىق ازيانىڭ بەدەلى كوتەرىلدى. ەۋروپادا ماجارستان سەكىلدى جاڭا ورتالىقتار قالىپتاستى. بۇنىڭ ءبارى ەۋرازياداعى حالىقارالىق جاعدايدىڭ ۇلكەن وزگەرىستەرگە ۇشىراپ جاتقانىن كورسەتەدى.
- تۇركيا مەن ماجارستان - ناتو-نىڭ مۇشەسى. ال ءبىز قىتايدان ەۋروپاعا دەيىنگى لوگيستيكانىڭ، ترانسپورتتىق جولداردىڭ بويىندا تۇرمىز. ازەربايجاننىڭ بايلانىستىرۋ ءرولى، ودان ءارى تۇركيا، ماجارستان - بىزگە ەۋروپا نارىعىنا شىعۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن حاب. قازىر تۇركى الەمىنىڭ لوگيستيكالىق الەۋەتى ارتتى. نەبىر باسەكەلەستىككە تولى جوبالاردىڭ بولۋىنا قاراماستان داڭعىل جول سالا الدىق.
وسى كۇنى «تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى ۇلكەن ورتالىققا اينالا ما؟» دەگەن ساۋالدار قويىلۋدا. ۇيىم تاياۋ شىعىسقا دا، باتىسقا دا جولدار اشتى. اسىرەسە، كارى قۇرلىققا ەكسپورت جونەلتۋ جەڭىلدەدى. تاياۋ شىعىستى دا ۇمىتپاعان ءجون. سەبەبى ءبىز اراب ەلدەرىمەن دە بايلانىستى كۇشەيتىپ جاتىرمىز. سوندا وڭتۇستىك جانە ورتالىق ازيا، بالقان، قارا تەڭىز، كاسپي، تاياۋ شىعىس، ەۋروپا - بارلىعى تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ جوباسىمەن بايلانىسىپ تۇر، - دەپ تولىقتىردى جانات مومىنقۇلوۆ.
بۇعان قوسا ساياساتتانۋشى كەزەك كۇتىپ تۇرعان ماسەلەلەر دا بارىن جاسىرمادى: ۇيىمعا مۇشە ەلدەردىڭ ەكونوميكاسىن ءبىر- بىرىنە ۇيلەستىرەتىن، سايكەستەندىرەتىن، كەلىسپەۋشىلىكتى بولدىرمايتىن مەحانيزمدەردى جاڭا دەڭگەيگە شىعارۋ كەرەك. قاۋىپسىزدىككە بايلانىستى مەملەكەتتەردىڭ كوزقاراسى ءارتۇرلى بولۋى مۇمكىن. وسىلاردى رەتتەپ، ورتاق مۇددەگە بۇرىپ، سەنىمدىلىكتى ارتتىرۋ قاجەت. سوندا عانا كەلەشەكتە تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى ۇلكەن گەوساياسي ورتالىققا اينالادى. سول كەزدە اسكەري، ساياسي، ەكونوميكالىق سالالاردىڭ ءبارى قامتىلماق.
- 2021 -جىلدان باستاپ جاپون، اراب تىلدەرىندە تۇركى مەملەكەتتەرى تۋرالى ماتەريالدار كوپتەپ شىعا باستادى. «جاڭادان اسكەري بلوك قۇرىلىپ كەلە جاتىر ما؟» دەگەن سۇراقتى قوزعاعان. ياعني، مەديادا دا ۇيىمعا قىزىعۋشىلىق ارتتى. ويتكەنى حالىقارالىق ساياسات تەڭسەلىپ، قايتا قۇرىلىمدانىپ جاتقان ۋاقىتتا ۇيىم ماڭىزىن كورسەتتى. بۇل ەلدەردى الداعى ۋاقىتتا تاريح پەن مادەنيەت قانا ەمەس، قۇندىلىقتار بىرىكتىرۋى كەرەك.
دەگەنمەن ۇيىم ىشىندە دە ءتۇرلى سالالاردى قامتيتىن بىرنەشە اليانستاردىڭ بولعانى ءجون. قازاقستان، وزبەكستان جانە ازەربايجان ۇشتىك وداق رەتىندە كورىنەدى. نەگىزى تۇركى الەمىنىڭ دىڭگەگى - وسىلار. ازەربايجان مەن تۇركيا اراسىندا قازىر وسىنداي اليانسقا ۇقساس بىرلەستىك قۇرىلىپ جاتىر، - دەپ قورىتىندىلادى حالىقارالىق ساياساتتانۋشى جانات مومىنقۇلوۆ.
ق ر پرەزيدەنتى جانىنداعى ق س ز ي-دىڭ ازيالىق زەرتتەۋ ءبولىمىنىڭ اعا ساراپشىسى باۋىرجان اۋكەننىڭ ويىنشا، تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ بەيرەسمي سامميتى العاش رەت باقىلاۋشى ەلدىڭ اۋماعىندا ءوتۋى - ماجارستاننىڭ ۇيىمعا مۇشە ەلدەرمەن ىنتىماقتاستىققا مۇددەلىلىگىن جانە ءوزىنىڭ تۇركى باعىتىن دامىتىپ جاتقانىن كورسەتەدى.
- وسىعان بايلانىستى سامميت قورىتىندىسى بويىنشا، تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ ستراتەگيالىق دامۋ باعىتىن ايقىندايتىن بۋداپەشت دەكلاراتسياسى قابىلدانۋى جوسپارلانۋدا. سونىمەن قاتار، سامميت اياسىندا ساۋدا، لوگيستيكا، قارجىلىق ماسەلەلەردى رەتتەۋ، ەكولوگيا جانە مۇشە مەملەكەتتەردىڭ ءوزارا بايلانىسىن نىعايتۋ سالالارىندا ءبىرقاتار كەلىسىمدەر قابىلدانادى دەپ كۇتىلىپ وتىر.
سامميتتىڭ ۆەنگريادا ءوتۋى قازاقستان ءۇشىن دە اسا ماڭىزدى، ويتكەنى كولىك جانە ءوزارا بايلانىس سالالارىنداعى ىنتىماقتاستىقتى تەرەڭدەتۋ ەڭ الدىمەن ترانسكاسپي ءدالىزىن دامىتۋعا باسىمدىق بەرەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە ەلىمىزدىڭ ساۋدا-لوگيستيكالىق الەۋەتىن ارتتىرۋعا زور مۇمكىندىك اشادى، - دەيدى مامان.
قورىتا ايتقاندا، ماجارستانداعى باسقوسۋدان كۇتەرىمىز كوپ. اتى بەيرەسمي دەمەسەڭىز، بارشا تۇركى الەمىنىڭ كەلەشەگىنە قاتىستى ماڭىزدى شەشىمدەر قابىلدانارى انىق.
اۆتور
ماديار تولەۋوۆ
