تاريحتاعى قازاق-قىرعىز قاقتىعىستارى تۋرالى نە بىلەمىز؟

استانا. قازاقپارات - ايىرقالپاقتىلاردى اعايىن دەسەك تە... 18-19 - عاسىرلارداعى قازاق پەن قىرعىز اراسىندا قاقتىعىستاردىڭ ءجيى ورىن الىپ تۇرعانىن بىلەمىز.

كەزەكتى قاقتىعىستاردىڭ بىرىندە قازاق باتىرى بەردىقوجادان جەڭىلگەنىنە نامىستانعان قىرعىزدار قالايدا دىتتەگەن ماقساتتارىنا جەتۋ ءۇشىن ءجيى-ءجيى قول قۇراپ، قازاق اۋىلدارىن شابادى، مالدارىن بارىمتالايدى.

1749 - جىلدىڭ كوكتەمىندە بەردىقوجا اسكەرىن باستاپ، شىمكەنت، سايرام جاقتاعى قالماقتاردى قۋۋعا اتتانادى. وسىنى پايدالانعان ادىعىن- تاعايلار شاتقالداعى دۋلات، سىرگەلى، قاڭلى-شانىشقىلىلاردى تۇرە قۋىپ شىعادى.

قالماقتار جەتىسۋ، تالاس الابىنان كەتپەي تۇرعان ۋاقىتتا-اق ولارمەن ءتىل تابىسىپ، الاتاۋدىڭ قازاققا قاراعان بەتىن، شۋ وزەنىنىڭ ورتا تۇسىن، اۋليەاتا اينالاسىن، ءۇشالماتى، ءۇشارال جەرىن، ىلەنىڭ سول جاعالاۋىنداعى سارىتاۋقۇم جايلاۋىن اراكىدىك جايلاپ جۇرگەن سولتۇستىك قىرعىزداردىڭ سارىباعىش، سولتى، ساياق، بۇعى سياقتى ءىرى تايپالارعا جاتاتىن رۋلارى جوڭعارلاردىڭ السىرەي باستاعانىن سەزىپ، ىستىقكول جاعاسىنداعى اعايىندارىمەن ءسوز بايلاسىپ، وسىنداعى ءدۇربىن-ويراتتى تالقانداپ، اتالمىش تاراپتارعا ورنىعىپ الۋدى مۇرات ەتەدى.

راسىندا، بۇل ۋاقىتتا ءبىر كەزدەرى كۇندەي كۇركىرەگەن ويرات-دۇربىننەن بەرەكە-بىرلىك قاشقان، قۋاتى السىرەگەن، ءار نويان، ءار باتىرى ءوز اۋىلىن عانا قاراۋىلداپ قالعان، باسقىنشىلىققا بۇرىنعىداي ءتۇپ كوتەرىلە بىرلەسىپ شابۋىلدايتىن ۇيىمشىلدىعىنان ايرىلعان ەدى. سول سەبەپتى قىرعىزدار ولاردى اتالعان ولكەلەردەن وپ-وڭاي ىسىرىپ، وڭتۇستىكتەگى باتىرلاردىڭ تەپكىسىنەن قاشىپ بارعان قانداستارىمەن قوسا، نارىنقول، كەگەن تۇسقا ايداپ جىبەرەدى.

وسى كەزدە قىرعىزداردىڭ سولتى رۋىنىڭ ارون باتىرى وزىنە قاراستى ەلىمەن شۋدىڭ تومەنگى تۇسىنا، ال جوعارعى تۇسىنا قوشوي باتىردىڭ ۇلى جامانسارت باتىر جايعاسادى. سۋسامىر مەن تالاس بويىنداعى ۇلكەن قاقپا ولكەسىن ساياق رۋىنىڭ باسشىسى ارزىماتتىڭ سادىر باتىرى ەنشىلەيدى.

بۇعى رۋىنىڭ تىناي بي، سادىق بي، ساياق رۋىنان قاشىكە، اتاكە، بەردىكە باتىرلار ىستىقكولدىڭ الماتى جاق بەتكەيىندەگى تورايعىر اسۋىنىڭ ەتەگىنە قونىستانادى. قۇسشى، سارى، قىتاي رۋلارى بۇرىنعى بابالارىمىزدىڭ قونىسى دەپ، باتىسى - تالاستىڭ ورتا تۇسىنا، شىعىسى - مەركەدەن ءۇشالماتى، ىستىقاتاعا، سولتۇستىگى سارىتاۋقۇمعا دەيىن ورىن تەبەدى.

ارادا بىرەر اي وتكەندە بۇلاردىڭ بارلىعى قازاق جەرىنە تاعى ىشكەرىلەي ەنىپ، قاستەك، سامسى، اۋليەاتا، تۇيمەكەنت، قۇراعاتى، شوقپار، قۇلان توڭىرەگىن باۋىرلارىنا باسادى. ياعني، قازىرگى الماتى وبلىسىنىڭ باتىس اۋداندارىن، جامبىل وبلىسىنىڭ بايزاق، قۇلان، مەركى، شۋ، قورداي اۋداندارىنىڭ وتە كەڭ كولەمدەگى شىعىس، وڭتۇستىك جاعىنا تۇتاستاي ەمىنەدى. وسى ارەكەتتەردىڭ بارلىعى قىرعىز باتىر-بيلەرىنىڭ ءوزارا كەلىسۋىمەن ىسكە اسادى. بۇل جايىندا 2006 - جىلى بىشكەكتە شىققان «الىمبەكتين سانجىراسى» اتتى كىتاپتا ەگجەي-تەگجەيلى باياندالادى.

قىرعىزداردىڭ دىتتەگەن جەرلەردى يەمدەنىپ قالۋعا اسىققانى سونداي، قازاقتار قالماقتاردى شىمكەنت، سايرام ماڭىنان ەندى قۋىپ، ال نارىنقول، كەگەن جاقتان ءالى ىسىرىپ ۇلگەرمەي جاتقان ۋاقىتتا-اق، ياعني ءبىر-اق جىلدىڭ ىشىندە بۇل ايماقتارعا قونىستانىپ ۇلگەرەدى. ولاردىڭ باسا-كوكتەپ كەلۋىمەن بۇل جەردە وتىرعان قازاقتاردىڭ ءورىسى تارىلىپ، جايىلىمى ازايادى.

قالماقتان ازەر قۇتىلىپ، سوعىس پەن ۇرىستان ابدەن جۇرەكتەرى شايلىققان قازاقتار اۋەلگىدە ولارعا قارسى باس كوتەرە قويمايدى. الايدا، سولتى مەن سارىباعىشتىڭ، ساياق پەن سارىنىڭ كەيبىر باسبۇزار بارىمتاشىلارى قازاق اۋىلدارىن مەكەندەرىنەن قۋىپ، مالدارىن ايداپ كەتىپ، تىنىشتىق بەرمەيدى.

قازاقتىڭ باس كوتەرەرلەرى جينالىپ: «بۇلارىڭ قالاي؟» - دەسە، قارسى جاق: «ىلەنىڭ ۇزىنا بويىن، ءۇشارالدى بوساتىپ، ارقاعا قاراي كوشىڭدەر! ال تالاستان شىمكەنتكە دەيىنگى ارالىق باعزى زاماننان ءبىزدىڭ مەكەن بولعان. وزدەرىڭ كەتپەسەڭدەر، كۇشپەن كەتىرەمىز»- دەپ قوقان-لوققى جاسايدى.

قازاقتار بولسا: «سەندەردىڭ ايتىپ تۇرعاندارىڭنىڭ ءبارى كونە ءۇيسىن جەرى. وسى وڭىرلەردى كەشە قالماق باسقاندا تاۋ ىشىنە تىعىلىپ، ۇندەرىڭ شىقپاي قالىپ ەدى عوي. نەگە سوندا اتتانداپ شىقپادىڭدار؟» - دەپ قارسى ءۋاج كەلتىرەدى. سودان ءبىرى قارسىلىق، ءبىرى ۇستەمدىك قىلىپ، كەلىسە الماعان ەكى جاق سويىلداسۋعا دەيىن بارىپ، ادام شىعىنى ورىن الادى.

ءوز دەگەندەرىنە قازاقتاردىڭ كونە قويمايتىنىن ۇققان سارىباعىش ءبيى بولات ۇلى ەسەنقۇل جانە تالاس اياعىنداعى قاپقا دەگەن جەردە وتىرعان ساياقتىڭ قاباسىنان شىققان سادىر قىرعىزدىڭ بارلىق باتىرلارىن جيىپ الىپ، قازاقتاردى شىمكەنتتەن اسىرىپ قۋىپ تاستايمىز دەپ ۇيعارىم جاسايدى.

ارتىنشا كوپ قولمەن اتتانعان ول جولىنداعىنىڭ ءبارىن جاپىرىپ-قىرىپ، دەگەنىنە قول جەتكىزەدى جانە قاراتاۋدىڭ شايانعا اساتىن بەلى ۇستىنەن ءوز شەكاراسىنىڭ بەلگىسى رەتىندە ىلعي تاستان قالانعان قورعان سالدىرىپ، وعان «قىرعىز سادىر قامالى» دەپ ات قويادى. وعان قوسا: «قوقي قازاق، ەندى سوناۋ جەتىسۋدان باستاپ، قاراتاۋدىڭ وسى شەگىنە ءهام شىمكەنتكە دەيىنگى جەردەن دامەلەنبەسىن!» دەيدى ءارى ءوزىن «قىرعىزدىڭ حانىمىن!» دەپ جارياعا جار سالادى. بۇل ۋاقيعا الاش قاهارماندارىنىڭ بارلىعى قالماقتى جەتىسۋ، اياكوزدەن قۋۋ جولىندا شايقاسقا ءتۇسىپ جاتقان 1749- جىلدىڭ جازىندا بولعان.

سادىردىڭ بۇل قىلىعىنا نازالانعان جەرگىلىكتى جۇرت تاشكەنتتەگى تولە بيگە ارىز ايتىپ بارادى. 1752 - جىلى تولە بالقاش جاقتا جۇرگەن بەردىقوجا باتىردى شاقىرتىپ، ەكەۋى تالاس جاقتان ارىز ايتىپ كەلگەن قازاقتاردى ەرتىپ، قاراتاۋدىڭ باتىس جاق ەتەگىنە ورداسىن تىگىپ وتىرعان ابىلاي سۇلتانعا بارادى. بۇ ۋاقىتتا ابىلاي ءالى حان بولماسا دا، بار الاشقا ءسوزى جۇرەتىن سۇلتانعا اينالعان ەكەن. كەلۋشىلەردىڭ ارىزىن تىڭداپ بولعاسىن ول:

«قازاق-قىرعىز ءبىر ۇرىق ەدىك. قايبىر جىلى تاشكەندە كەك قۋالاعان بايتىك كوكىمگە ۋ بەرىپ، سودان ارامىز بۇزىلىپ، ونىڭ اياعىن الا قالماق قايتا كەلگەن. قالماقتان جاڭا قۇتىلىپ وتىرعاندا، قىرعىزعا قارسى سوعىسايىق دەپ وتىرسىڭدار. قوقان، قىتاي، ورىس ۇشەۋىنىڭ ءبىرى الدا-جالدا بىزگە قول سالسا، بۇرىننان ءبىر تۇقىمدى بوز ءۇيلىنىڭ بالاسى ەدىك، ءبىر كومەگى تيەر ەدى»،- دەيدى.

تولە بي ابىلايدىڭ سوزىنە جىعىلادى. ال، بەردىقوجا مەن جاپەك باتىرلار ونى تىڭداماي، ورتا جۇزدەگى نايماندى بيلەپ وتىرعان كوكجال باراق سۇلتانعا بارادى. باراق بەردىقوجانىڭ ايتقانىن ماقۇل كورىپ، ارعىن-نايماننان ءتورت مىڭ قول بولەدى. 1754 - جىلى بەردىقوجا مەن جاپەك ءوز قاراماعىنداعى مىڭ قارالى قولدى ولارعا قوسىپ، ەسەنقۇلعا قارسى اتتانادى.

بۇل حاباردى شولعىنشى ارقىلى ءبىلىپ وتىرعان قىرعىزدىڭ باس ءبيى ەسەنقۇل - قاشىكە، كەبەك، بولەكباي بيلەردى شاقىرىپ، قازاقتاردىڭ قول قۇرىپ جاتقانىن ايتىپ، دايار تۇرالىق دەيدى. بۇل ۋاقىتتا كوكجال باراق پەن بەردىقوجا باستاعان قول قاستەكتەن اسىپ، بورالدايداعى قاشىكە باتىردىڭ اۋىلىن شابادى. دايار تۇرعان سولتى، سارىباعىشتار اتقا قونىپ، قارسى اتوي سالادى. ەسەنقۇلعا شۋ بويىنان كوپ اسكەرمەن كومەككە كەلگەن سادىر قوسىلادى.

كۇندىزگى سوعىستا ەكى تاراپ تا جەڭىسكە جەتە المايدى. كەشكە قازاقتار تۇنەمەلىككە قونعاندا تىڭ كۇشپەن تولىققان ەسەنقۇل قولى ولاردى قاپىدا باسىپ، بىت-شىت قىلادى. ءسويتىپ، تۇنگى شابۋىلدان قازاقتار جاعى جەڭىلىپ، باراق، جاپەك، قاۋمەن، جايساڭ باتىرلار ولەدى. ەرتەسىنە سادىر قىرىلعان قازاقتاردىڭ باستارىن كەسىپ الىپ، ۇيىلگەن باستاردان «كاللامۇنارا» تۇرعىزادى... ءسويتىپ ول: «كوكجال باراقتى الدىم، جالعىز كوزدى قاراقتى الدىم» دەپ ماقتانىپتى (قاراق دەپ، مۇندا سادىر قابانباي باتىردىڭ ءىنىسى - قاراقۇرساقتى ايتقان).

وسى جەڭىسكە ماساتتانعان سادىر بۇرىنعىدان دا قۇتىرىنىپ، ءبىر جىل وتكەندە سوزاق پەن شولاققورعان جاقتاعى قازاق اۋىلدارىن، كەلەس، قازىعۇرت ماڭىنداعى ەلدى شاۋىپ، كوپ ادامداردى تۇتقىنداپ، قيساپسىز مال-مۇلىك ايداپ كەتەدى. سادىر بۇل ايماقتاردى شاۋىپ جاتقاندا بەردىقوجا قولىنان اجال تاپقان باياعى شونىق باتىردىڭ بالاسى ەرەجەپ شىمعان تاۋىنان 600 دەي الامانىمەن ءتۇسىپ، شىرشىق مەن قارجانتاۋ بوكتەرىندەگى جۇرتتى قانعا بوكتىرەدى. ەسەنقۇل بولسا، ىلە بويىنداعى قازاقتاردى قۋىپ، وزەننىڭ وڭ جاعىنا اسىرىپ جىبەرەدى. بۇل قاقتىعىستاردان كەيىن، ناقتىسى، 1759 - جىلى باراقتىڭ ۇلدارى حانبابا مەن ابىلپەيىز شاتقال ءهام فەرعانا شەگىندەگى قىرعىزدارعا ءتيىپ، توپالاڭدارىن شىعارادى.

1760 - جىلدارى قازاق-قىرعىز اراسىنداعى شيەلەنىسكە قىتاي ۇكىمەتى دە ارالاسىپ، ەكى ەلگە «تاتۋ تۇرىڭدار» دەگەن نيەتپەن ەلشىلەر جىبەرگەن. سوعان قاراماستان، 1764 - جىلعا قاراي قىتايمەن شەكارالاس ءوڭىردى جايلاعان ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز قازاقتارى قىتايعا قاراعان شىعىس تۇركىستان قىرعىزدارىنىڭ ءۇش رەت شابۋىلىنا ۇشىرايدى.

وعان تويتارىس بەرۋ ءۇشىن ابىلاي سۇلتان ابىلمامبەت حاننىڭ ۇيعارىمىمەن وزىنە قارايتىن رۋلاردان قول جيىپ، جورىققا دايىندالا باستايدى. مۇنى ەستىگەن شىعىس تۇركىستان قىرعىزدارى دەرەۋ قىتاي ۇكىمەتىنەن وزدەرىن ابىلاي شابۋىلىنان قۇتقارۋدى وتىنەدى. قىتايلار ابىلايعا ەلشى جىبەرىپ، شىعىس تۇركىستاندىقتاردىڭ جىبەرگەن قاتەلىكتەرىن كەشىرۋدى قاتتى ءوتىنىپ، ءهام ولاردىڭ بۇدان بىلاي مۇنداي قاتىگەزدىككە بارمايتىندارىنا سەندىرىپ، شابىستى توقتاتادى.

1765 - جىلى وڭتۇستىكتەگى قىرعىزدار قوقان بيلەۋشىسى ەلدانا بيمەن بىرىگىپ، تاشكەنتتى قازاقتاردان تارتىپ الماققا كىرىسەدى. بۇل ۋاقىتتا تاشكەنت تولە ءبيدىڭ كەنجە ۇلى قوجامجاردىڭ يەلىگىندە-تۇعىن. مۇنى ەستىگەن ابىلاي تۇركىستان بەگى بالدىبەك تورەگە قوجامجارعا بولىسىپ، اسكەري كومەك بەرۋىن سۇراپ، جاۋشى جىبەرەدى. بالدىبەك ابىلاي وتىنىشىنە قۇلاق اسپاي، ابىلايدىڭ حاتىن ەلشىلەردىڭ كوزىنشە جىرتىپ تاستايدى جانە تۇركىستان ەندىگى ۋاقىتتا قازاق بيلەۋشىلەرىنە باعىنباي، دەربەس ۋالاياتقا اينالاتىنىن مالىمدەيدى.

جاۋشىلاردىڭ وسى حابارىنان سوڭ ابىلاي كۇزگى مەزگىلدە تۇركىستانعا اتتانادى. تۇركىستانداعى بالدىبەكتى تاۋبەسىنە كەلتىرىپ، كەلەسى، ياعني 1766 - جىلدىڭ باسىندا تاشكەنت اينالاسىنداعى ەلدانا بەك پەن قىرعىزدار قولىن شابۋعا شەرۋ تارتادى. مۇندا كەلسە، قوقان-قىرعىزدىڭ بىرىككەن عاسكەرى تاشكەنت تۇبىندەگى پىسكەنت قورعانىنا تىعىلىپ العان ەكەن. ابىلاي قورعاننان جان بالاسىن شىعارماي، ونى ءبىر جارىم اي قورشاپ جاتادى. جاعداي بۇلاي جالعاسا بەرسە، وزدەرىنىڭ مۇشكىل حالگە تۇسەتىنىن ۇققان قوقان-قىرعىزدار ابىلايمەن كەلىسىمگە كەلىپ، بەيبىت تۇردە فەرعاناعا شەگىنەدى.

ابىلاي پىسكەنتتى قورشاپ جاتقان كەزدە ابىلپەيىز سۇلتاندى تالاس وزەنى بويىنداعى قارابوتا دەگەن بي باسقاراتىن قىرعىزدىڭ قىتاي رۋىن شاۋىپ كەلۋگە جۇمسايدى. پىسكەنتتەن قوقان-قىرعىز قولى كەتكەن سوڭ ءوزى شىمعان ۇستىندەگى تىنىمسىز قىرعىزداردى جۋاسىتىپ، قارابوتا ەلىنە كەلەدى. كەلسە، ابىلپەيىز ساربازدارى قارابوتانىڭ ەلىن تالقانداپ، ءبيدى تۇتقىنعا الىپ وتىر ەكەن. «ابىلاي قارابوتانى بوساتادى دا، ونىمەن «بۇدان بىلاي تاتۋ بولايىق» دەپ كەلىسىم جاسايدى جانە ونىڭ ءبىر ۇلىن باس قىلىپ، توعىز ادامدى اماناتقا الىپ، كەرى قايتادى» (ا. ماحايەۆا، «شانىشقىلى بەردىقوجا باتىر»، 138-بەت.).

1771 - جىلى كۇزگە قاراي ەدىلدە جاتقان جوڭعار تورعاۋىتتارى قىتايلار قىرىپ تاستاعان ويرات جۇرتىنا بارىپ قونىستانۋ ءۇشىن دالاي لامانىڭ شاقىرتۋىمەن قازاق جەرىن كەسىپ ءوتىپ، شىعىسقا بەت الادى. تاريحتا «شاڭدى جورىق» دەگەن اتپەن قالعان وسىناۋ ۇدەرىس، قازاق دالاسىنان تىنىش وتپەي، جولىنداعىسىنىڭ ءبارىن جاپىرىپ جۇرەدى.

الاش جۇرتىنىڭ قالماققا دەگەن كەگى ءالى باسىلماعان كەز. كىرىپتار كۇيمەن كەلە جاتسا دا، جول-جونەكەي سوعىس سالا، قىرعىن ۇيىمداستىرىپ العا جىلجىعان قالماق-تورعاۋىتتىڭ قىلىعىن ەستىگەن قازاق باتىرلارى دەرەۋ بالقاش بويىنا جينالىپ، جاۋدى توسادى. مۇندا دا ۇلكەن ۇرىس بولىپ، ول بىرنەشە ايعا سوزىلادى. قازاق ساربازدارى وسى سوعىستا جۇرگەندە، قىرعىزدار جاعى قۇتىرىنىپ، وڭتۇستىكتىڭ ءبىراز جەرلەرىنە تاعى ىلاڭ سالادى.

ەل ىشىندە ەر-ازاماتتاردىڭ جوقتىعىن ۇنەمى پايدالانىپ قالۋدى كوزدەپ جۇرەتىن قىرعىز باتىرى ەسەنقۇل ارقارلىداعى بوتپاي رۋىنىڭ اۋىلدارىن تالقانداپ، جىلقىلارىن ايداپ بارا جاتقاندا مال مەن جان ءۇشىن ارپالىسىپ، شايقاسقا تۇسكەن سامەن باتىردىڭ ۇلى ەرگەنىش پەن قىزى ماقپالدى جانە بىرنەشە ادامدى ءولتىرىپ كەتەدى.

«سول قايعىلى جاعدايدى ەسكە سالاتىن: «قايدا باتىر جاۋعاشتى؟! اۋىلىمىزدى جاۋ باستى! اعايىن دەگەن قىرعىزدار، جەر مەن مالعا جارماستى. سارىباعىشتان قۇرىقتاي، ەسەنقۇل دەگەن الباستى، سامەن باتىر جوق كەزدە، ماقپال قىزبەن قارماستى... ساۋىتى جوق، قالقانسىز، ماقپال ارۋ مەرت بولدى، كەك الۋ بىزگە سەرت بولدى...» دەگەن جىر جولدارى ەل جادىندا قالعان» (ۇ. بۇركىتبايەۆا، «شانىشقىلى بەردىقوجا باتىر»، 101-بەت.).

1773 - جىلى ابىلاي قىرعىزعا ەكىنشى جورىعىن باستايدى. بۇل جولى دا شۋ، تالاس بويىنداعى قىرعىزداردى شاۋىپ، ولاردى ءبىراز ۋاقىتقا تىنىشتاندىرىپ قايتادى. ءبىراق بۇدان كەيىنگى بەس-التى جىل ىشىندە ەكى ەل اراسىنداعى ەسكى داۋ باسىلماي، بارىمتا مەن كەزەك-كەزەك شابۋىل ۇدەي تۇسەدى. قازاقتار جاعىنان بەردىقوجا باستاعان باتىرلار رەتى كەلسە قىرعىز ايىلدارىنىڭ توپالاڭىن شىعارادى.

قىرعىزدار جاقتان سادىر، ۇسەن، تەكە ءتارىزدى قول باستاعان باتىرلار دا قاراپ جاتپاي، قاراتاۋ، شىمكەنت، بيلىكول، ءۇشالماتى وڭىرىندەگى ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز تايپالارىن قان قاقساتادى. اسىرەسە، سادىر ماناپ ءبىر شاپقان اۋىل-شاهارلاردى ءۇش-ءتورت مارتە شاۋىپ، شىمكەنت، سوزاق، شولاققورعان قالالارىن تاعى قيراتىپ، ورتكە ورايدى.

مۇنداي بەيباستىققا توزىمدەرى تاۋسىلعان قازاق بيلەرى مەن باتىرلارى جينالىپ، ارقادا جاتقان ابىلايعا بارادى. سادىر مەن باسقا قىرعىز بي-ماناپتارىنىڭ ابدەن تىزەسى باتقانىن ايتىپ، اتىس-شابىستى توقتاتۋدى سۇرايدى.

ابىلاي اعايىن قىرعىز حالقىن جانە ءبىر شابۋعا اۋەلدە ماقۇل بولمايدى. رۋ باتىرلارى مەن بي-باسشىلارى اقىلداسىپ، بۇقار جىراۋعا «ابىلايدى سەن کوندىر» دەيدى. سوندا بۇقار ابىلايعا:

ەي، ابىلاي حانىم،

قىرعىز کوکجارلى باراقتى الدى،

سارت پەنەن قازاقتى الدى،

شولاققورعان، سوزاقتى الدى،

ەندى الماعانى از-اق قالدى!.. - دەيدى.

ابىلاي وسىدان کەيىن ۇشىپ تۇرىپ، سىرتتاعى ءۇش ءجۇزدىڭ يگى جاقسىلارىنىڭ الدىنا شىعىپ: «راس، سەندەر ايتقان سادىردىڭ قىلىعى ايىپ، تىنىش جاتقان ەلگە بۇلىک سالعان. ءبىزدىڭ باتىرلاردىکى دە ايىپ - جورتۋىل جاساپ، وزدەرى بارعان. مەن «قوي» دەگەنىممەن، ءبارىبىر قويمايسىڭدار. اناۋ تۇرعان بەردىقوجا دا قويمايدى. مەن قىرعىز دەپ اتتانبايمىن، سادىر دەپ اتتانامىن! اتتانعاندا ءۇش ۇيدەن ءبىر ادام، ەکى ادامعا ءۇش ات الىڭدار. ەکى ادام ءبىر بيەنىڭ ءسۇتىن ءىشسىن. ات باسىنا ءبىر شىدەر، ءبىر ارقان الىڭدار»، - دەيدى.

سودان ول بايعوزى، بەردىقوجا، جاۋعاش، جارىلقاپ سياقتى باتىرلار باستاعان بەس مىڭ قولدى باستاپ، سارىسۋ بويىمەن کەلەدى دە، سوزاق، شولاققورعان، تۇرکىستان، سايرام، شىمکەنت، کەلەس توڭىرەگىندەگى کەيبىر جەرلەردى يەمدەنگەن قىرعىزداردى قۋىپ، تاشکەنتکە جەتەدى. تاشکەنتتە جاتىپ، اراداعى شاتاقتى بەيبىت جولمەن شەشۋدى ويلاپ، شۋ، تالاس، اقسۋ، قوراعاتى باسىنداعى قىرعىزدارعا ەلشى جىبەرەدى.

وز کەزەگىندە قىرعىزدىڭ ەسەنقۇل ءبيى جايىل، کەبەک، سادىر سەکىلدى بي-باتىرلارىمەن کەلىسە وتىرىپ، جامانسارتتىڭ ءسوز بىلەتىن جيىرما ءبىر جاسار ۇلى تىلەۋبەردىنى باس قىلىپ، تاشکەنتکە قىرىق ەلشى جىبەرەدى.

کەلگەن ەلشىلەردىڭ ءبىر توبى ابىلايعا: «سادىر مەنى «حان» دەپ تانىسىن دەپ ايتتى»، - دەيدى. ابىلاي ۇندەمەي قويادى. سودان ەکى جاقتىڭ ءسوز ۇستاعاندارى «شاتاقتىڭ باسى سەندەردەن باستالعان» دەپ ءبىر-ءبىرىن ايىپتاپ ۇزاق سويلەيدى. ءبىر کەزدە باعانادان بەرى ۇندەمەي تۇرعان جاس تىلەۋبەردى سويلەيدى. ول شاتاقتىڭ باسى بايتىک کوکىمگە ۋ بەرىپ ولتىرگەنىنەن باستالعان دەپ، ۇزاق ۋاقىتتان بەرگى کيکىلجىڭدى سارالاپ، اياعىن بەردىقوجا مەن سادىردىڭ تىرلىگىنە اکەپ تىرەيدى.

سودان قازاق پەن قىرعىزدىڭ ەجەلدەن دوس، باۋىرلاس حالىق ەکەنىن ايتا کەلىپ: «قۇدايدىڭ جەرىنە تالاسىپ، ءبىر-ءبىرىمىزدى قىرا بەرەمىز بە، جوق الدە، مامىلە جاساپ توقتاسامىز با؟!» - دەيدى. ونىڭ ءسوزى ويىنان شىققانىنا رازى بولعان ابىلاي: «سەندەر سادىرعا ايتىڭدار. بۇدان بىلاي ەلدى شاپپاسىن. ءوزىنىڭ جەرىنە کەتسىن دە، تىنىشتالسىن. ال، ءبىز بەردىقوجانى قويدىرايىق»، - دەيدى.

قىرعىز ەلشىلەرى وسى ءسوزدى قۇپ کورىپ، وزدەرىنىڭ باس بيلەرى ەسەنقۇل مەن جايىلعا ابىلايدىڭ سالەمىن جەتکىزەدى. ەسەنقۇل «ەندىگارى قازاققا تيىسپەسىن» دەپ کەبەکتى سادىرعا جۇمسايدى. سادىر ءوزىن حانمىن دەپ کەکىرەيىپ تۇرعان کەزى ەکەن. جاڭاعى ءسوزدى ەستىگەندە: «مەنى حان دەپ تانىماعان ابىلايعا کورەسىنى کورسەتەم»، - دەپ شاپتىعادى. بۇل - 1779 - جىلدىڭ جازىنداعى وقيعا.

سودان ابىلاي امالسىزدان قىرعىزدارعا قاراي اتتانادى. قىرعىز شەبىنە کەلگەندە ەکى ەلدىڭ اراسىنداعى شاتاقتا تاعى دا بەيبىت جولمەن شەشۋدى ويلاپ: «ءالى دە بولسا جاۋلاسپايىق، ەلدەسەيىک!» دەپ، سادىردى کەلىسىمگە شاقىرىپ، جاۋعاشتى جۇمسايدى. سادىر کەلىسسوزگە کونبەيدى. ابىلاي وعان ەکىنشى مارتە ەلشى جۇمسايدى. سادىر بۇل جولى دا قيسىق سويلەپ، ابىلايدىڭ نامىسىنا تيەتىن سوزدەر ايتىپ، جاۋعاشتى قايتارادى. وسىدان سوڭ ەکى حالىقتىڭ جانجالىن ءجون سوزبەن شەشۋدىڭ مۇمکىن ەمەستىگىنە کوزى جەتکەن ابىلاي ۇرىسقا دايىندالادى.

قول استىنداعى التى مىڭدىق اسکەرىن ءۇش قاناتقا بولگەن ول، بەردىقوجا باستاعان قولدى سادىر وتىرعان تالاسقا جىبەرەدى. ەکىنشى قولدى قوراعاتىنىڭ باسىنداعى سولتىلارعا جىبەرەدى. ءۇشىنشى قولدى ابىلايدىڭ ءوزى باستاپ، جاۋعاش، جارىلقاپ باتىرلارمەن بىرگە اۋليەاتاعا کەلەدى. بەردىقوجا سادىردى تىرپ ەتکىزبەي باسىپ الادى. ابىلاي اۋليەاتانى وپ-وڭاي باعىندىرىپ، ەکىنشى قول کەتکەن سولتىعا قاراي اتتانادى.

سولتىلار قوراعاتىنىڭ بەلىنە بەکىنىپ الىپ، موماقان، جايىل، کەبەک ءبي مەن ۇسەن، تەکە، يتەکە باتىرلارى قازاقتارعا قاتتى قارسىلىق کورسەتەدى. ابىلاي کەلگەسىن قازاقتار جەڭىپ، قارسىلاستىڭ باستى ادامدارىنىڭ ءبارىن تۇتقىنعا الادى. وسى الاپات شايقاستا ەکى جاقتان مىڭداعان ادامدار ءولىپ، قولعا تۇسکەن سادىر، جايىل، ۇسەن، تەکە جانە باسقا دا قىرعىز رۋلارىنىڭ ءبىرقاتار باتىر-بيلەرى دارعا اسىلادى.

سونداعى قىرعىزداردىڭ ەڭ کورنەکتى ادامى ءهام جاسى ۇلکەن ءبيى جايىل ەکەن. سوندىقتان دا ولاردىڭ ءبارى جەرلەنگەن مولا «جايىل مازارى» اتالادى. بۇل جولعى سوعىستىڭ سۇراپىل بولعانى سونشالىق، ۇرىس بولعان جەر مەن مايدان دالاسى قازاق-قىرعىز اراسىندا «جايىل قىرعىنى» دەگەن اتقا يە بولعان.

قازاق-قىرعىز شابىسى اياقتالعان سوڭ 1780 - جىلى ەکى ەلدىڭ شەکارا ماسەلەسى بويىنشا کەلىسسوزدەر جۇرگىزىلەدى. قىرعىزدىڭ 19 - عاسىرداعى شەجىرەشىسى الىمبەکتىڭ جازۋى بويىنشا، سوندا ماناس ۇرپاقتارىنىڭ باس ادامدارى - ەسەنقۇل بي، کەبەک بي، تۋما بي، قاشىکە باتىر ءوزارا اقىلداسا کەلىپ، جامانسارت ۇلى تىلەۋبەردىنى تاعى دا ابىلايعا ەلشىلىککە جىبەرمەک بولادى.

ونىڭ الدىندا ابىلايعا نە ايتۋ کەرەکتىگىن اقىلداسپاق نيەتپەن تىلەۋبەردىگە ەسەنقۇل: «قازاقتارعا نە کەرەک ەکەنىن بىلەسىڭ بە؟» - دەپ سۇرايدى. تىلەۋبەردى ايتادى: «بۇل جايت بەلگىلى ەمەس پە. قازاقتىڭ داۋلاعانى - ءوزىنىڭ بۇرىنعى جەرى، قونىسى. بەردىقوجانىڭ قالاعانى - قۇن، مال»، - دەيدى. بيلەر «قىرعىزداردىڭ قونىسى قاي جەرلەرمەن شەکتەلۋى کەرەک؟» دەپ سۇراعاندا، تىلەۋبەردى: «باسى - ءۇشالماتى، سارىتاۋقۇم، قىزىلقيا، سانتاس، اياعى - بەتەگەلى قويتاس، ارعى جاعى - قاشقار، ءۇرىمشى»، - دەپ، ءوز ەلىنىڭ شەگىن ايتىپ بەرەدى. بۇعان رازى بولعان بيلەر ونىڭ ساپارىنا وڭ جول تىلەپ، شىعارىپ سالادى.

ابىلاي وندا تۇرکىستاندا ەکەن. تىلەۋبەردىنى قابىل الىپ، بىردەن: «جاراستىقتىڭ شارتى مىناۋ: تالاستىڭ سۋى - سۋ شەک بولسىن، ىرعايتىعا دەيىن قازاققا قالدىراسىڭ»، - دەيدى. سوندا تىلەۋبەردى: «ءسىز تالاستىڭ سۋى، کۇيىکتىڭ بەلى، کىشىبۋرىل، شوڭبۋرىل تۇسى تاۋ شەک بولىپ، ارعى قوراعاتىنى جيەکتەپ، تۇيمەکەنتتەن تالاستىڭ سۋىن کەسىپ ءوتىپ، ءابىلقايىردى باسىپ، تۇگىسکەنگە کەلىپ، ۇلاننىڭ ۇرشىعىن باسا، تەسکەيگە ءتۇسىپ، ىرعايتىعا دەيىن جەتسىن دەيسىز. مەنىڭ بۇعان قوسارىم: بۇل جەرلەردە قىرعىزدىڭ قانى کوپ توگىلگەنىن بىلەسىز. سوندىقتان شەکارا - شوقپاردان تارتىپ، ىلەگە بارىپ، سارىتاۋقۇمنان توقتالسىن»، - دەيدى.

«ويباي-اۋ، بۇل نە دەپ تۇر؟!» - دەپ قازاقتار جاعى جاپىرلايدى. ابىلاي تىلەۋبەردىگە قاراپ: «قازاقتار بىزگە نە قالادى» دەپ تۇر عوي»، - دەيدى. تىلەۋبەردى تاعى شاپ ەتىپ: «تاقسىر، قىرعىزدىڭ ازايىپ قالعانى - تاۋ اراسىنا کىرگەندىگى مەن جارىمى فەرعانا جاققا اۋىپ کەتکەندىگىنەن عوي. کۇيىکتىڭ بەلى مەن بۋرىلدان بەتەگەلى قويتاسقا دەيىن قانشا جەر؟ ودان تارتىپ، تۇيمەکەنتتەن تالاستىڭ اياعى قانشا جەر؟ ۇلاننىڭ ۇرشىعى مەنەن شوقپاردان بەرگى ىلدي قانشا جەر؟ حان تاۋى، بايعارا، اۋليەاتاعا دەيىن قانشا جەر؟ ىلەنىڭ باس جاعى قانشا جەر؟" - دەيدى. ابىلاي تىلەۋبەردىنىڭ سوزىنە توقتاپ، تالاسقا دەيىنگى جەردى يەلىگىنە الادى.

وسى بىتىمنەن کەيىن قىرعىزدار ىلە بويىن، شۋ مەن تالاستىڭ ورتا تۇسىن قالدىرىپ، کوشىپ کەتەدى. سارىتاۋقۇم مەن شوقپار قازاقتارعا قالادى. ءسويتىپ قازاقتار الاتاۋدان ىلەگە، کۇيىکتىڭ باس جاعىنان قاراتاۋدىڭ ءون بويى مەن شىمکەنتتىڭ تاۋلى وڭىرىن، ال قىرعىزدار ىستىقکولدەن شۋدىڭ باسىنا دەيىنگى جەردى الاتىن بولىپ ءسوز بايلاسادى. ابىلاي بەکىتکەن سول مەجە وسى کۇنگە دەيىن ەکى ەلدىڭ شەکاراسى بولىپ تۇر.

ابىلاي ولگەن سوڭ دا ەسکى کەکتى قۋعان کەيبىر باتىرلار ءبارىبىر تىنىم تاپپاعان. رەتى کەلسە، ءبىر-ءبىرىن بارىمتالاپ، شاۋىپ وتىرعان. ەکى ەلدىڭ شەجىرەلەرى مەن کەيبىر مۇراعاتتىق دەرەکتەردە دە ابىلايدان سوڭ قازاق-قىرعىز شابىسى ءار-ءار جەردە ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلعاندىعى جايىنان حابار بەرەدى. ۇزاق جىلعا سوزىلعان وسى قاقتىعىستىڭ باستى قاهارمانى رەتىندە اۋىزشا جانە جازباشا ماعلۇماتتاردا ءجيى اتالاتىن بەردىقوجا باتىر ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن قىرعىز بارىمتاشى-زورلىقشىلارىمەن کۇرەسىپ وتکەن. اقىرى 1786 - جىلى سولاردىڭ قولىنان وپاسىزدىقپەن ولتىرىلەدى.

«مەندە ارمان کوپ، سەبەبى، قىرعىز-قازاقتىڭ بىرگە تۋعانىنداي کۇنىندە تۋىلىپ، ەندى ءبىر-بىرىمەن جاۋلاسىپ، شىلدىڭ بوعىنداي بىتىراپ، ەنشى العان کۇندەرىندە ومىردەن ءوتىپ بارامىن»، - دەپ قايعىلى ارمانمەن کەتکەن تولە ءبيدىڭ بالاسى، 1760-1784 - جىلدار ارالىعىندا تاشکەنتکە ۇلىسبەگىلىک اتقارعان قوجامجار بي دە ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن قىرعىز-قوقان بىرىککەن قولدارىمەن سوعىسۋمەن بولعان. بۇل جايىندا وزبەک، تاجىک تاريحشىلارىنىڭ جازبالارى مەن تاشکەنت مۇراعاتىندا کوپتەگەن مۇرالار ساقتالعان.

سونىمەن بىرگە 18-19 عاسىرلاردا وڭتۇستىک قازاقستان مەن تاشکەنت وڭىرىن مەکەندەگەن دۋلات، قاڭلى، شانىشقىلى، قوڭىرات تايپالارى تۋرالى سىر شەرتەتىن شەجىرە-اپسانالاردا دا اتالمىش ماسەلەگە قاتىستى ءبىرتالاي نۇسقاداعى اڭگىمەلەر ايتىلادى. سونداي مالىمەتتەرگە دەن قويساڭىز، قىرعىز-قازاق جالپى ۇلتتىق دەڭگەيدە بولماسا دا، رۋلىق، کەيبىر باسارازدىعى بار توپتار اراسىنداعى شاۋىپ کەتۋ، الىپ کەتۋ ءتارىزدى وقيعالار - بەرگى قوقان حاندىعى ەکى ەلدى دە باسىپ العان ۋاقىتتا دا توقتالماعان.

سوعان بايلانىستى الاتاۋ، اۋليەاتا، قاراتاۋ، تۇرکىستان، ارىس، سىر وڭىرلەرىندەگى قازاق-قالماق جاۋلاسۋى داۋىرىنەن کەيىنگى ۋاقىتتاردا ءومىر سۇرگەن قازاق باتىرلارىنىڭ اتتارى قىرعىز بەن قوقان باسقىنشىلارىنا قارسى کۇرەستە کورسەتکەن ەرلىکتەرى ارقىلى شىققان. بۇلاردىڭ قاتارىندا شىمىر قاپلانبەک، قوجىق، رامادان ەسکەلدى، سىرگەلى تايلاق پەن نازار، قوڭىرات التاي مەن جارىلقاپ، شەگىر اقپان، کوکىرەک بينازار باتىرلار بار. قاپلانبەکتى 1782 - جىلى، اقپاندى 1822 - جىلى، تايلاق پەن نازاردى 1831 - جىلى، پوشان داتقانى 1842 - جىلى قىرعىزدار ولتىرگەن. بوتباي سىپاتاي مەن شاپىراشتى سۇرانشى باتىرلار دا قىرعىز ماناپتارىمەن بىرەسە جاۋلاسىپ، بىرەسە دوستاسىپ جۇرگەن.

ءبىز وسى ماقالانى جازۋ بارىسىندا بىرنەشە کىتاپتار مەن زەرتتەۋ ەڭبەکتەردى پاراقتاپ، ءبىرتالاي مۇراعاتتىق مۇرالاردى کوز ەلەگىنەن وتکىزدىک. سولاردىڭ ىشىندە تالاس، شۋ بويىنداعى قازاق-قىرعىز قاقتىعىسىن باسقا جازبالارعا قاراعاندا کەڭىرەک جانە اشىپ جازعان «الىمبەکتين سانجىراسىنا» کوبىرەک دەن قويدىق. البەتتە، کىم بولسا دا، ءوز حالقىنىڭ تاريحىن جازعاندا وزىنە تارتىپ جازاتىنى بار.

الىمبەک قاريا ابىلاي زامانىندا ەکى حالىقتىڭ باسىنان وتکەن ۋاقيعالاردى جاقسى بايانداعانىمەن، ءبىر تاراۋدا کوڭىلگە ەش قونبايتىن مالىمەتتەردى العا تارتىپ کەتەدى. مىسالى، کىتابىنىڭ 86-بەتىندە قىرعىزدار «جايىل قىرعىنىنا» دەيىن قازاقتارمەن تالاسقان جەرلەرگە ابىلاي ولگەن سوڭ قايتا کەلىپ قونىستاندى دەگەن سارىندى وي ايتادى.

«کەيىن ەکى ەلدى دە قوقان حانى باسىپ العاندا، قازاقتار تاشکەنت قۇشبەگىسىنە جالىنىپ ءجۇرىپ، سارىتاۋقۇم مەن ۇشالماتىنى، اۋليەاتا مەن شوقپار، بايعارانى، تۇلکىباس پەن تالاس-شۋدىڭ تومەنگى ەکى قاپتالىن قايتا سۇراپ العان. قۇشبەگىنىڭ ارقاسىندا قازاقتار اتالعان جەرلەرگە مىقتاپ ورنىققان» دەيدى. مەيلى، الىمبەک شاتاستى دەلىک. ءبىراق وسى زامانعى کوزى اشىق، وتکەن تاريحتى دۇرىس بىلەدى دەلىنەتىن عالىمدارعا نە جورىق؟!

ماسەلەن، تاريح عىلىمدارىنىڭ کانديداتى ت. اسانوۆ دەگەن قىرعىز عالىمى وزىنىڭ «18-19 قىلىمدارداعى قىرعىز-کازاک چەک ارا ماسەلەلەري» اتتى ماقالاسىندا الىمبەکتىڭ جاڭاعى قاتەلىگىن تاريحي اقيقات، تالاسسىز فاکت، دايەکتى مالىمەت سانايدى. ويىن وقۋشىنىڭ ساناسىنا ءسىڭىپ قالارلىقتاي شابىتپەن جازىپ، «شىندىعى سونداي ەدى» دەگەن نيەتتى بەتکە ۇستاپ، «جاڭالىق» اشقانداي کوسىلەدى.

وسىنى وقىعاندا، الىمبەکتى قايدام، ت. اسانوۆتى ءوز حالقىنىڭ تاريحىن تەرەڭ بىلمەيدى ەکەن دەگەن وي قاۋمالايدى. ويتکەنى قوقاندىقتار قازاقتارعا ەمەس، قىرعىزدارعا بۇيرەک کوپ بۇرعان. بۇعان سەبەپ قوقاننىڭ ىقپالدى دەگەن حاندارىنىڭ کوپشىلىگى قىرعىزدارمەن تۋىستىق قاتىناستا بولعان. 1770-1799 - جىلدارى قوقان بەکتىگىنىڭ بەگى بولعان ءارى وسى بەکتىکتى نىعايتۋعا مول قاجىر، ولشەۋسىز ەڭبەک سىڭىرگەن، سونىمەن قاتار تاشکەنت تۇبىندەگى قازاقتارمەن بىرنەشە مارتە سوعىس جۇرگىزىپ، تاۋى شاعىلعان ناربوتانىڭ ەڭ جاقسى کورەتىن ايەلى قىرعىزدىڭ ادىعىن رۋىنىڭ قىزى-تۇعىن. وسى قىزدىڭ مومىنبەک جانە ىرىسقۇلبەک اتتى ەکى اعاسى ناربوتانىڭ ۋاعىندا قوقان بەکتىگىنىڭ اسکەرىنە باسشىلىق ەتکەن.

1822 - جىلى حان تاعىنا ءمادالى وتىرعان کەزدە ءجۇسىپ، پولات، ساتىبالدى دەگەن قىرعىزدار مىڭباسىلىق شەنگە جەتىپ، حان سارايىندا ىقپالدى تۇلعالاردىڭ قاتارىنا کىرگەن. مادالىدەن کەيىن حاندىقتى کەزەگىمەن يەلەنگەن شەرالى مەن قۇدياردىڭ بالالىق شاقتارى ناعاشىلارى - قىرعىزداردىڭ اراسىندا وتکەن. ەکەۋى دە ناعاشىلارىنىڭ قولداۋىمەن تاققا جەتکەندە قىرعىزدان شىققان سوپبەک، سارىمساق، سۇلتانمۇرات، الىمبەک، اتابەک، شارىبەک سىندى کىسىلەر حاندىقتىڭ ەڭ جوعارعى لاۋازىمدى قىزمەتتەرىنە قول جەتکىزدى. حاندار بۇلارمەن بارلىق ماسەلە بويىنشا کەڭەسىپ وتىردى. الىمبەک دارۋعا جازاتايىم قازا تاپقاندا ونىڭ قۇرمانجان اتتى ايەلىنە قۇديار، شەشەسى جارقىنايىمنىڭ ايتۋىمەن، داتقا لاۋازىمىن بەرىپ، ساراي ىستەرىنە ارالاستىرادى.

شەرالى حان سايلانعان 1842 - جىلى شاتقال، تالاس، نارىن، شۋ قىرعىزدارى بىرىگىپ، جەکە حاندىق قۇرۋ ءۇشىن ۇلکەن جيىن وتکىزەدى. ەکى کۇندىک جيىندا ءتيىستى ماسەلەلەردى شەشىپ بولعان سوڭ قىرعىزدار سارىباعىش رۋىنان ورموندى وزدەرىنە حان سايلايدى. ول ءوز تۋىستارى جانتاي مەن قالىقۇلدى حان ۋازىرلەرى ەتىپ تاعايىندايدى.

ءبىراق بۇل حاندىق قوقاندىقتاردىڭ قولىندا ويناعان «قۋىرشاق حاندىق» بولدى. دەگەنمەن قوقان بيلىگى قىرعىز حانىن اۋىستىرمادى. وعان پارۋاناشى دەگەن اتاق بەردى دە، جىل سايىن ودان ءتيىستى الىم-سالىعىن الىپ وتىردى ءهام کەرەک کەزىندە قازاقتارعا ايداپ سالدى. ورموننىڭ بار بىتىرگەن تىرلىگى - کەنەسارىنى ولتىرۋمەن شەکتەلدى.

ودان سوڭ ءوز ەلىنىڭ ىشىندەگى تىرلىکتەرمەن باسى قاتىپ، اعايىندارىمەن الىسۋمەن کۇن وتکىزدى. 1854 - جىلى بۇعى رۋىنىڭ ادامدارى وعان قارسى بۇلىک شىعارىپ، ونى ءولتىردى. ونىڭ ولىمىمەن بىرگە 19 - عاسىردىڭ ورتاسىندا از عانا ۋاقىت ءومىر سۇرگەن قىرعىز حاندىعىنىڭ دا کۇنى ءسوندى. الايدا قىرعىز رۋلارىنىڭ باسقا کوسەمدەرى قوقان حاندىعى قاشان قۇلاعانشا وعان قىزمەت ەتتى... ءيا، وسىنداي-وسىنداي کەپتەردى ەسکەرمەي، «قوقاندىقتار قازاقتارعا قىرعىزداردان جەر تارتىپ اپەردى» دەپ ارتىق کەتکەن ت. اسانوۆتىڭ پىکىرىن وزگە تۇگىلى ساۋاتتى قىرعىزدار دا قولداي قويماس...

ءبىز کەيدە اتالارىمىزدىڭ بۇرىنعى کورشى ەلدەرمەن بولعان قاقتىعىستارىن - ەسکى داۋدى قوزعاپ، قازىرگى حالىقتار دوستىعى اراسىنا ىرىتکى سالىپ الامىز دەگەن جەلەۋمەن وتکەن تاريحتىڭ بەتىن تۇمشالاپ، ىسکە اسقان ناقتى وقيعالاردى ايتۋدان، جازۋدان قاشقاقتايمىز. ءسويتىپ، تاريحتىڭ ءوزى ادامزاتتى نەبىر دۇربەلەڭ زاماننىڭ تەزىنە سالىپ، قازىر ءبىر-ءبىرىن سانالى پايىممەن، کەڭ پاراساتتى ورەمەن سىيلايتىن ورکەنيەت زامانىنا جەتکىزگەنىن ەستەن شىعارامىز.

وتکەن تاريحتىڭ ءبارىن قوزعاماساق، ءبىز ءبىر کەزدەرى ورىس-تۇرىک، ورىس-شۆەد، ورىس-نەمىس، قازاق-قالماق، گرەک-پارسى، اعىلشىن-فرانسۋز... ايتەۋىر، جەر بەتىندەگى ءبىر-بىرىمەن سوعىسقان حالىقتاردىڭ بارلىعىنىڭ باستان وتکەرگەن شايقاستارىن دا کىتاپتارعا جازىپ، حاتقا تۇسىرمەس ەدىک قوي. ەندەشە، تاريح دەگەن ساباقتىڭ ءوزىن بولعان کۇيىندە جازساق، ونىڭ ەش سوکەتتىگى بولماس، ءسىرا.

مەنىڭ بۇگىنگى ماقساتىم - 18-19 - عاسىرلارداعى قازاق-قىرعىز قاقتىعىسىنىڭ نەدەن تۋىنداپ، قالاي اياقتالعانى جايىندا شامام کەلگەنشە وقىرماندارعا قىسقاشا ماعلۇمات بەرۋ ەدى. قازىر قازاق پەن قىرعىز ورکەنيەتتىڭ بيىک ساتىسىنا جەتکەن ازاماتتار تۇراتىن جەکە-جەکە تاۋەلسىز ەل. ەکى ەلدىڭ ازاماتتارى تاريحتى بىلۋگە قۇمارتقانىمەن، قازىر وتکەن کۇندەردەگى کوزقاراس ولشەمى بويىنشا ءومىر سۇرەتىن پايىمسىز ەمەس. تاۋەلسىز ەل دەمەکشى، ءبىزدىڭ نەگىزگى ويىمىز - ءوز الدىمىزعا ەگەمەن ەل بولعانعا دەيىن قانداي زامانداردىڭ باسپالداقتارىنان وتکەنىمىزدى، ونىڭ ىشىندە وڭتۇستىک قازاقتارىنىڭ قىسقا کەزەڭدەگى تاريحىنىڭ ءبىر پاراسىن ايشىقتاپ بەرۋ عانا بولاتىن.

مومبەک ابداکىم ۇلى، جازۋشى

«تۇركىستان» گازەتى. 2014 ج