تاريحتا «تەمىر حانىم» اتىمەن تانىلعان تۇلعا
دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشى تۇگەل تانيتىن، ءبىر ەلدى باسقارىپ قانا قويماي، جەر شارىنداعى ءىرىلى-ۇساقتى مەملەكەتتەردىڭ قاي-قايسىسىنا دا ءسوزىن وتكىزە الاتىن قايراتكەر، الەمدىك ساياساتتا «تەمىر حانىم» اتىمەن تانىلعان مارگارەت تەتچەردىڭ، ەلگە ۇلگى بولاتىن جاقسى داعدىلارى كوپ بولعان.
مارگارەت حيلدا تەتچەردىڭ - ۇلى بريتانيادا ءوز ورنى بار. تەتچەردىڭ قىز كەزىندەگى اتى-ءجونى - مارگارەت روبەرتس. 1925- جىلعى 13- قازاندا دۇكەنشى وتباسىندا دۇنيەگە كەلدى. اكەسىنىڭ تابىسى مەكتەپتە وقۋعا، 19 جاسىندا وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىنە تۇسۋگە جەتەدى. وتباسى ءۇمىتىن اقتاعان ارۋ «ورگانيكالىق حيميا» ماماندىعىن العان سوڭ، ءبىراز ۋاقىت حيميا كاسىپورىندارىندا قىزمەت ىستەيدى. كەيىننەن مارگارەت ادۆوكات اتاعىن الۋ ءۇشىن ەمتيحاندى ۇزدىك تاپسىرىپ، ودان ءارى ادۆوكاتتىقپەن شۇعىلدانادى.
ول بەلسەندىلىگى، كۇش-جىگەرى مەن ىسكەرلىگىنىڭ ارقاسىندا 1959- جىلى پارلامەنتكە سايلانادى. 1970- جىلى مارگارەت تەتچەر ەدۆارد حيت ۇكىمەتىندە وقۋ جانە عىلىم ءمينيسترى بولدى. ول كونسەرۆاتورلار پارتياسىنىڭ بەلسەندى مۇشەسىنە اينالىپ، 1975- جىلى ەدۆارد حيتتىڭ كونسەرۆاتورلار پارتياسىندا جەتەكشىلىك ورىندى يەلەندى. 1975- جىلى پارتيا جالپى سايلاۋدا جەڭىسكە جەتتى. 1979-جىلى بريتان تاريحىندا تۇڭعىش رەت ايەل پرەمەر-ءمينيسترى بولدى. 1990- جىلدىڭ 22-قاراشاسىندا تەتچەر قىزمەتىنەن كەتتى. 1992- جىلدىڭ 5- ماۋسىمىندا ءومىر بويعى پەر اتاعى بەرىلىپ، بارونەسسا تەتچەر كەستەۆەن رەتىندە لوردتار پالاتاسىنا بەرىك ورنىقتى.
اعىلشىن تاريحىندا بيلىكتە ۇزاق وتىرۋ جاعىنان جەتىنشى ورىن الادى. ول ۇكىمەتتى 11،5 جىل بويى باسقاردى. ءيا، ول تۋرالى اقيقات تا، اڭىز دا كوپ. اسىرەسە، ول ۇنەمدەۋ جاعىنان الدىنا جان سالماعانداردىڭ ءبىرى. بۇل قاسيەت وعان وتباسىنان دارىعان كورىنەدى. ايتالىق، كورولدىكتەگىلەر سارايداعى شىراقتارعا 30 ۆاتتىق لامپا سالىپ قوياتىن بولعان. 70 ۆاتت لامپا سالۋدى كۇنا ساناعان. وسىنداي ۇنەمشىلدىك كورولدىكتەگى ەلەكتر قۋاتىن - 37، گازدى - 30، سۋدى - 60 پايىزعا دەيىن ۇنەمدەگەن كورىنەدى. كوممۋنالدىق قىزمەتكە تولەيتىن قاراجات ەكى ەسە تومەندەگەن. باۋ-باقشانى سۋارۋ جانە كولىكتەردى جۋۋ ءۇشىن اۋلادان تەرەڭدىگى 166 مەترلىك سكۆاجينا قازدىرعان.
بارىنەن دە تەتچەردىڭ قاجەت كەزدە قولدا بار كۇشتى دە ايانىپ قالمايتىندىعى وزگە مەملەكەت باسشىلارىنا دا بەلگىلى. «ساياسات - جۇمىس قانا ەمەس، ول - قىزىعۋشىلىق» دەگەندى بەرىك ۇستانعان «تەمىر حانىم» قاباعىن سۋىتۋ ارقىلى دا وزگەلەردىڭ مىسىن باسا ءبىلدى. ايتالىق، ارگەنتينا فولكلەند ارالدارىن باسىپ العاندا ول اسكەري كۇش قولدانۋعا پارمەن بەرەدى. وتە ساۋاتتى جاسالعان شابۋىل ءساتتى ءوتتى. وسىعان بايلانىستى پىكىر بىلدىرگەن ول «اسكەر ءاردايىم جاقسى قارۋلانىپ، ءاردايىم دايىندىقتا تۇرۋى ءتيىس» دەگەن ماقتانىشپەن.
«جەمقورلىق - بۇل قىلمىس. ال قىلمىسكەر جازالانۋى ءتيىس» دەگەن ۇستانىمدى دا جادىنان شىعارماعان تەتچەر ءوزىن جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن تۋىلعان جان ەكەندىگىن اشىق ايتقان ادام. جۇمىستان ءلاززات الاتىن ول جۇمىسىن ءسۇيىپ ىستەگەن كىسى عانا جان راحاتىن تابا الاتىندىعىن جاسىرمادى. «مەن ايەلمىن، ءبىراق ولاردى (ايەلدەر تۋرالى) ەشۋاقىتتا ۇكىمەت جۇمىسىنا جىبەرمەيمىن» دەگەن ۇستانىمدى ءپىر تۇتقان ول چەرچيللدىڭ: «انانىڭ ءسۇتى سابيگە دارىعان سايىن ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا قان جۇگىرەدى» دەگەن وسيەتىن ورىندادى. ارۋلاردىڭ قىزمەتتەن گورى بالا تۋىپ، جاقسى ۇرپاق وسىرگەنىن قالاعان اعىلشىن بيلىگى ايەلدەردىڭ ەل ەكونوميكاسىنا وسى تاسىلمەن ۇلەس قوسقانىن ءجون سانادى. ءتىپتى وسى ماسەلەنى جان-جاقتى زەرتتەگەن عالىم بەككەر نوبەل سىيلىعىن دا العان. بۇل قازاق قوعامىنا دا وي سالسا، قانەكي!
«تەمىر حانىم» ەلدەگى قىزمەتىن جۇرتقا جاعداي جاساۋدان باستاعان. ەركىن كاسىپكەرلىكتى دامىتتى، سالىقتى تومەندەتتى، قارجى ساياساتىن وزگەرتتى، مەملەكەتتىك شىعىنداردى ازايتتى، اكسياسى بارلاردىڭ تابىسى مولايدى، قاراپايىم حالىق ارزان ۇيلەرگە قول جەتكىزدى، ت.ب.
مارگارەت تەتچەر باسقارعان ۇكىمەت وتستاۆكاعا كەتكەن سوڭ، ول ءوز ءومىرىن ناعىز دەمالىسقا اينالدىردى دەۋ دە ارتىق بولار. ءبىر عانا تىندىرعان ءىسى - «مەملەكەتتى باسقارۋ ونەرى» اتتى كىتاپ جازۋى. ول بىرنەشە مەملەكەتتەردە باسىلدى. مارگارەت تەتچەر ءوزىن جەرلەۋدى ۇيىمداستىرۋدىڭ ءراسىمىن دە الدىن الا جاساپ، ونى بەكىتۋىمەن ەلدى ەلەڭدەتتى. ول ءبىرقاتار «اسىرا سىلتەۋدىڭ» الدىن الدى. ونىڭ ىشىندە جۇرتشىلىقتىڭ قاتىسۋىمەن ازالى ءساتتى وتكىزۋ، اۋەدەن اسكەري ۇشاقتاردى ۇشىرۋ سەكىلدى مەملەكەتتىك ماڭىزى بار شارالاردى جاساۋعا تىيىم سالدى.
مارگارەت تەتچەر باتىستاعى كورشىلەرى مەن الدىڭعى قاتارلى ەلدەردى سايلاۋدا جەڭىسكە جەتكەندەر عانا ەمەس، شىن مانىندە ءارقايسىسى جەكە- جەكە تۇلعاعا رونالد رەيگان، فرانسۋا ميتتەران، گەلمۋت كول سەكىلدى سۇڭعىلا ساياساتكەرلەر باسقارعان تۇستا، ولاردىڭ اراسىندا شوقتىعى بيىك بولدى. سۇلۋ دا سابىرلى، اقىلدى دا ايلاكەر ايەل ءوز ەلىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن دە، تۇراقتىلىعىن دا، تىنىشتىعىن دا كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قورعادى. ۇلى اعىلشىندىق ارماندى جۇزەگە اسىرۋعا جانىن سالدى، بارىن ەل دامۋىنا ارنادى. ونىڭ ىسكەرلىگى مەن ەڭبەكقورلىعىن، ساياسات ساحناسىندا مىقتىلىعىن ماقتان ەتكەن جۇرت كوزىنىڭ تىرىسىندە قۇرمەت پەن سىيعا بولەندى. ەڭسەلى ەسكەرتكىش تە قويدى. «مارگارەت تەتچەر - يدەولوگيا عانا ەمەس، ناقتى ساياسي ستيل» - بۇل قايراتكەرگە ارىپتەستەرى بەرگەن باعانىڭ ءبىرى.
1950- جىلدارى ساياسات الەمىنە اياق باسقان ول ساتسىزدىكتەردى جەڭۋگە عانا ارنالعان تۇلعا ەكەندىگىن كورسەتتى، دالەلدەدى. 1959- جىلى كونسەرۆاتيۆتى پارتيا اتىنان حالىق قالاۋلىسى اتانىپ، زەينەتاقى جانە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىن باسقارعان. ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ دە تۇتقاسىن ۇستادى. وسىلايشا باستالعان باسپالداقتار «تەمىر حانىمدى» دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا تانىتتى. زەينەتكەرلىككە شىققاننان كەيىن دە لوردتار پالاتاسىنىڭ ومىرلىك مۇشەسى رەتىندە تۋعان ەلىنە ەڭبەك ءسىڭىردى.
وتباسىلىق جاعدايىندا دا كەيبىرەۋلەر سەكىلدى قىزمەت قۋىپ، قۋ تىزەسىن قۇشاقتاپ قالمادى. 1953- جىلى تەتچەر ماركا جانە كەرول ەسىمدى نارەستەنى دۇنيەگە اكەلدى. الايدا بايلىق كەيدە بالالاردى دا بۇزاتىنى شىندىق. 2004 - جىلى 24- تامىزدا ۇلى كەيپتاۋندا گۆينەەدا توڭكەرىس جاساۋ ماقساتىندا توپتاردى قارجىلاندىرۋمەن اينالىستى دەگەن كۇدىكپەن ۇلى قولعا ءتۇستى. 2005 - جىلى قاڭتاردا ول كىناسىن مويىنداپ، 4 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى، 265 مىڭ ەۆرو ايىپپۇل تولەدى. قىزى 2009 - جىلى وزگە ۇلتتارعا دەگەن جيىركەنىشتى كوزقاراسى ءۇشىن BBC كورپوراسياسىنان «The One Show» تەلەجۇرگىزۋشىلىكتەن قىزمەتتەن شەتتەتىلدى.
ول وقۋ-اعارتۋ سالاسىن باسقارعان جىلدارى شىعىندى ازايتۋ ماقساتىندا جاساعان ءبىرقاتار باستامالارى ءۇشىن سىنعا ۇشىرادى. ونىڭ العاشقىسى - 7-11 جاستاعى بالالارعا تەگىن ءسۇت بەرۋدى توقتاتۋ بولدى. «ءسۇت ۇرلاۋشى» اتانۋى دا سول كەزەڭ. سونىمەن قاتار ءداستۇرلى «ساۋات اشۋ» مەكتەبىن جاۋىپ، ءبىرىڭعاي ورتا ءبىلىم بەرۋدى جولعا قويدى. ەسەسىنە، ورتا مەكتەپكە بارۋشىلار قاتارى 32-دەن 62 پايىزعا ارتتى.
بيلىكتە ءجۇرىپ بىرنەشە رەت قاستاندىق قۇربانىنا دا اينالا جازدادى. سونىڭ ءبىرى - يرلانديا رەسپۋبليكالىق ارمياسى جاساعان قاستاندىق جۇرت جادىندا قالدى. ساپار بارىسىندا جانىندا جارىلعان بومبادان دا امان قالدى. م.تەتچەر سىرتقى ساياساتتا ا ق ش-قا ارقا سۇيەدى جانە سولاردىڭ قاس-قاباعىنا قاراي قيمىل جاسادى. ايتالىق، ا ق ش-تى رونالد رەيگان باسقارعان جىلدارى ك س ر و-عا دەگەن كوزقاراسى ۇقساس بولدى. اسكەري قارۋلانۋدى ەكى ەسە ارتتىردى. م.تەتچەر تەك ەل باسقارۋعا ميحايل گورباچەۆ كەلگەننەن سوڭ، 1988- جىلى قاراشادا بەرلين قابىرعاسىنىڭ قۇلاۋىنان كەيىن ك س ر و-عا كوزقاراسى وزگەردى. «سۋىق سوعىس» ۇعىمىن ۇمىتۋعا شاقىردى.
تابىس تابۋدىڭ دا تەتىگىن بىلگەن تەتچەر 1992- جىلى Philip Morris تەمەكى كومپانياسىنىڭ «گەوساياسي كونسۋلتانتى» رەتىندە ايىنا 250 مىڭ دوللار جالاقى الىپ تۇردى. ال ءار جيىنداردا سويلەگەن سوزدەرى ءۇشىن 50 مىڭ دوللار قاراجات تولەنىپ كەلدى. ءبىراق كارىلىك شىركىن قويسىن با، ءوزىنىڭ 85 جىلدىعىن دا جاقسىلاپ تويلاي المادى. حانزادا ۋيليام مەن كەيت ميددلتوننىڭ نەكە تويىنا، كونەكوز دوسى، ا ق ش-تىڭ 40-پرەزيدەنتى ر.رەيگانعا ارنالعان مەموريالدىڭ اشىلۋىنا دا قاتىسا المادى. اۋىر ناۋقاس ۇستىندە «تەمىر حانىمنىڭ» تاعدىرىنا الاڭداعاندار ونىڭ بالالىق شاعىن دا ۇدايى ەسكە الۋمەن بولدى.
سپورتپەن اينالىسىپ، پيانينودا ەركىن ويناپ، ءوز سىنىبىندا جەتەكشى بولۋدان تايىنباعان قىز 21 جاسىندا وردا بۇزدى. ءدۇبىرلى دۇنيەنىڭ نازارى تۇسكەن تاعى ءبىر نارسە، تەتچەردىڭ وتە ادەمى كيىنەتىندىگى. ءساندى كيىم كيۋدەن وعان تەڭەسەر جان جوقتاي. باسىنداعى قالپاعىنىڭ ءوزى ونىڭ بويىنا جاراسىم تاۋىپ تۇراتىن. ال ءتۇرلى-ءتۇستى كويلەكتەر اققۇبا وڭىنە ءار بەرىپ، ايەل سۇلۋلىعى دەگەن ۇعىمدى تەرەڭدەتە تۇسەتىن. سونشالىقتى بيىك ەمەس اياقكيىمدەرى ەرلەردىڭ كوزىنە بىردەن تۇسەتىن. «دۇشپان اياققا قارايدى» دەگەن ناقىلدى ەسكە تۇسىرەر بولساق، ونىڭ دۇشپاندارى اياقكيىمىنە قاراپ-اق «تەمىر حانىمنىڭ» تەگىن ەمەستىگىنە داۋسىز سەنەتىن.
«ءوزىمنىڭ ايەل ەكەندىگىمدى بايقاماۋعا تىرىسامىن. وزىمە پرەمەر-مينيستر رەتىندە عانا قارايمىن» دەگەن ۇستانىمدى جۇرەگىنە ۇيالاتقان اعىلشىن ايەلى الەمنىڭ ۇلتىن ۇلىقتاۋعا ۇدايى كوڭىل ءبولدى. ونىڭ كەيبىر قاعيدالارى اعىلشىن جۇرتى ءۇشىن ەمەس، الەم ءۇشىن دە ساباق بولارلىق. مەن تاۋلىگىنە 4-5 ساعاتتان ارتىق ۇيىقتامايمىن، مەنىڭ ءومىرىم - مەنىڭ جۇمىسىم. كەيبىرەۋلەر ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەيدى، ال مەن جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن ءومىر سۇرەمىن. مەن - قاتال ەمەسپىن، مەن - جۇمساقپىن. ءبىراق ەشكىمدى باسىما شىعارمايمىن. ارىپتەسىڭىزبەن ءتىل تابىسۋ ءۇشىن ونىڭ ايتقاندارىنىڭ ءبارىن قۇپتاي بەرۋگە بولمايدى، - دەگەن سەكىلدى قاعيدالارىمەن كوزگە تۇسكەن ول شىن مانىندە ۇلتىنىڭ ماقتانىشى بولا ءبىلدى.
تەتچەر بيزنەس-ەليتا كوشىن دە باستادى. بريتانيادا 20- عاسىردىڭ ەكونوميست-رەفورماتورى اتاندى. «بريتان ءومىرىنىڭ ينستيتۋتى» دەگەن مارتەبە دە بەرىلدى. مىنە، سونداي اسىل ادامدى جەر قوينىنا جىبەرۋ ەلىنىڭ قازىناسىنا ەكى ميلليون فۋنتقا تۇسەدى. ماسەلە بۇل قاراجاتتا ەمەس، تەتچەردىڭ تاعدىرىنا ۇقساس اقىلدى ايەل باسشىنىڭ قايتا ومىرگە كەلمەيتىندىگىندە. اڭىزعا اينالعان ايەل ەندى و دۇنيەدە ەكىنشى ءومىرىن باستايدى. ءبىراق الەم ءۇشىن ونىڭ ءبىرىنشى ءومىرى بارىنەن قىمبات تا، قادىرلى بولدى. بۇل تۋرالى لوندوندا مارگارەت تەتچەردىڭ ءومىربايانىنا نەگىزدەلگەن «Iron Lady» فيلمىندە دە جان-جاقتى كورىنىس تاپتى. بۇل فيلم كينو سىنشىلارى تاراپىنان جاقسى باعاعا يە بولدى.
جولداسبەك دۋاناباي
«ايقىن» گازەتى. 2013
