تاريحشى: جالاڭتوس ءباھادۇر - قازاق، بۇعان ەشقانداي كۇمان بولماۋى كەرەك
استانا. KAZINFORM - وزبەكستان پرەزيدەنتىنىڭ ارنايى تاپسىرماسىمەن تۇسىرىلگەن «جالاڭتوس ءباھادۇر» تاريحي- كوركەمدىك فيلمى الەۋمەتتىك جەلىدە قىزۋ تالقىلانىپ جاتىر. كەيبىرى «جالاڭتوس - وزبەك ەمەس، قازاقتىڭ باتىرى» دەسە، ەندى ءبىرى «نەگە ءبىزدىڭ ەل وسىنداي تاريحي كينو تۇسىرمەيدى؟» دەپ داۋلاستى. وسى ورايدا Bugin.kz پورتالى ءا. قاستەيەۆ مۋزەيىنىڭ قىزمەتكەرى، تاريحشى، ارحەولوگ-ەتنوگراف قازانبايەۆ جانبولاتپەن سۇحباتتاستى.
- جالاڭتوس ءباھادۇر دەگەن كىم جانە ونىڭ قازاق تاريحىنداعى ورنى قانداي؟
- جالاڭتوس ءباھادۇردىڭ شىققان تەگى جايلى حالىق اۋزىندا دەرەكتەر جاقسى ساقتالعان. ونىڭ رۋى - كىشى ءجۇزدىڭ ءالىم تارماعىنىڭ ءتورتقارا بولىمىنەن. سول ۋاقىتتارى ماۋرەناحر جەرىنىڭ ءبىراز بولىگى كوشپەلى قازاق حالقىنىڭ نەگىزگى قىستايتىن ورنى بولدى. وسىعان وراي سول جەرلەردە قازاق بيلەرى ۇستەمدىك جۇرگىزدى. جالاڭتوستىڭ بابالارى دا سامارحاند قالاسىنىڭ بيلەۋشىسى بولعان جانە قازاق حاندارىمەن تىعىز بايلانىستا بولعان.
- جالاڭتوس ءباھادۇردىڭ قازاق حاندىعىنا قاتىسى قانداي؟ قازاق حاندىعى تۇسىنداعى جالاڭتوس باتىردىڭ جۇرگىزگەن سىرتقى ساياساتى تۋرالى ايتساڭىز.
- XVI- XVII عاسىرلاردا مەملەكەتتەر اراسىنداعى ساياسي اقۋال وتە كۇردەلى بولدى. شىڭعىس حاننان تاراعان ۇرپاقتار مەن ءامىر تەمىردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ اراسىنداعى بيلىك ءۇشىن ۇزدىكسىز سوعىستار بولىپ، باسقا دا حالىقتار مەن ۇلىستار ءبىزدىڭ جەرىمىزگە كوز تىكتى. تاريحتا بولعان 1643 -جىلعى «وربۇلاق» شايقاسى وسىعان دالەل. سالقام جاڭگىرگە جالاڭتوس باتىردىڭ كومەككە كەلگەنىن ءبارىمىز بىلەمىز. كومەككە كەلۋدىڭ دە سىرى بار بولاتىن. جاڭگىر حان 600 ساربازىمەن جوڭعارلاردىڭ 50000 اسكەرىنە قارسى تۇردى دەگەن دەرەكتەر بار. بۇل جەردە قازاق باتىرلارى بيولوگيالىق قارۋدى رەتىندە «ساسىقتەكە» دەگەن ۋدى پايدالانعان.
- ءوزى ءومىر سۇرگەن جىلدارىندا تەك ءبىر ەلدىڭ تاريحىندا عانا ەمەس، بۇكىل ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ تاريحىندا وشپەستەي ءىز قالدىرعان جالاڭتوس باتىردىڭ ەسىمىنىڭ تەرەڭ ساقتالۋى زاڭدىلىققا جاتادى. كورشى وزبەكستاندا باتىرعا ارنالعان فيلم ءتۇسىرىلدى، بۇل ءبىزدىڭ ەلدەگى كينويندۋسترياعا سىن ەمەس پە؟
- كينو ماسەلەسىنە كەلەتىن بولساق، ءوز باسىم «قازاق فيلمنىڭ» قازىرگى ءتۇسىرىپ جاتقان كينولارعا كوڭىلىم تولمايدى. سەبەبى تاريحي فيلمدەر تۇسىرىلگەن كەزدە بارلىق جاعداي سول كەزەڭگە سايكەس كەلمەيدى (دەكوراتسيا، قارۋ جاراق جانە باسقا دۇنيەلەر). ءبىز كينودان بۇرىنعى زاماندى ەمەس، وسى زامانداعى كەيبىر وقيعالاردى كورگەندەي بولامىز. سول سەبەپتى تاريحي سالانىڭ ارنايى ماماندارىن جۇمىلدىرۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. مەملەكەت تاراپىنان جاقسى اقشالاي قولداۋلار بولعانىمەن، ولار ورىنسىز جۇمسالادى. «الماس قىلىش» فيلمى وسىعان مىسال. ءبىز ۇلتتىق تاريحىمىزدى ناسيحاتتايتىن فيلمدەردى كورگەن ادام قىزىعىپ قارايتىنداي ەتىپ ءتۇسىرۋىمىز كەرەك. ەڭ كوپ كەزدەسەتىن قاتەلىكتەر: ارنايى ەفەكتىلەردىڭ ورىندى پايدالانباۋى، كاسكادەرلاردىڭ شەبەرلىك دەڭگەيىنىڭ تومەندىگى جانە ماسسوۆكادا ادامدار وتە از بولادى.
- «جالاڭتوس - قازاقتىڭ ەمەس، وزبەكتىڭ باتىرى» دەپ داۋ تۋدى. تاريحي شەجىرەگە سۇيەنەر بولساق، ونى قاي ەلدىڭ باتىرى دەپ اتاي الامىز؟
- جالاڭتوس - قازاق، بۇعان ەشقانداي كۇمان بولماۋى كەرەك. وسىنداي جاقسى تۇسىرىلگەن كينولاردىڭ اسەرىنەن قولىنا كىتاپ الىپ، تاريح وقىمايتىن بولاشاق ۇرپاق ونى وزبەك دەپ ويلاۋى ابدەن مۇمكىن. سونداي-اق جالاڭتوس باتىردىڭ جەرلەنگەن جەرى - سامارقاند قالاسىنىڭ ماڭى. 2015 -جىلى قىزىلوردا وبلىسى قازالى اۋدانىنىڭ ەسكەرتكىشتەرىنىڭ پاسپورتتارىن جاساعان كەزدە باسىقارا كانالىنان 35 شاقىرىم جەردە قوسىمقوجا قورىمىندا بولعان ەدىم. سول جەردە جالاڭتوس ءباھادۇر جانە ايتىق ءبيدىڭ (ايتەكە بي) بالالارىنىڭ كەسەنەلەرىن كەزدەستىردىم. وكىنىشكە قاراي وزىمدە سۋرەتتەرى ساقتالماي قالىپتى. سوعان دالەل رەتىندە كەلتىرەر ەدىم. سىردىڭ بويى ءالىم رۋىنىڭ اتا قونىسى بولعاندىقتان، سولاردىڭ قورىمدارى كوپ.
- مەكتەپ وقۋلىقتارىندا تاريحي وقيعالار مەن باتىرلارىمىز تۋرالى اقپاراتتىڭ قامتىلۋ دەڭگەيىنە كوڭىلىڭىز تولا ما؟
- مەكتەپ قابىرعاسىنداعى ماتەريالدار ءبىر بولەك، ۇلكەن جاستاعى مۇعالىمدەردىڭ (كوممۋنيستىك ءبىلىم العان دەپ ايتايىقشى) بەرەتىن مالىمەتى ءبىر بولەك. ال مۋزەيلەر مەن باسقادا اقپاراتتىق قۇرالداردا بەرىلەتىن باعدارلامالار ءبىر بولەك. وسىدان-اق تاريحىمىزدىڭ جاس ۇرپاققا ناسيحاتتالۋىنىڭ دەڭگەيىن كورسەك بولادى. تاريحتى ءبىر ىزگە ءتۇسىرىپ، تاريحي وقيعالاردى ناقتىلاپ كىتاپقا ەنگىزۋ كەرەك. ءقازىر ءبارىن رەتتەمەسەك، بولاشاق ۇرپاق ءارتۇرلى بەرىلگەن اقپاراتتىڭ ىشىنەن اداسىپ كەتەدى.
- وسكەلەڭ ۇرپاققا تاريحىمىزدى دارىپتەپ، تۇلعالارىمىزدى تانىتۋ ءۇشىن قازىر قانداي جۇمىستار ىستەلۋى كەرەك دەپ ويلايسىز؟
- بۇل ماسەلەدە مەملەكەت تىكەلەي ءوزى ارالاسىپ، قولىنا الۋى كەرەك. بۇعان بارلىق ينستيتۋتتار بىردەي اتسالىسىپ، ءبىر ورتاق شەشىمگە كەلگەنىن قالايمىن. مەكتەپ وقۋلىقتارىندا ءبىر مالىمەت، ۇ ب ت-عا دايىندالاتىن كىتاپتارىندا ءبىر بولەك اقپارات كەزدەسەدى. ەل ءۇشىن، ەڭ باستىسى، انا تاريحى دەپ ويلايمىن. سول سەبەپتى تاريحىمىزدى دامىتىپ، ناسيحاتتاۋعا ءبارىمىز ءبىر ادامداي ۇلەس قوسۋىمىز كەرەك. بۇگىنگى ىستەر - ەرتەڭگى تاريح. ءوز ۇرپاعى، ءوز تاريحى جانە اتا-باباسىمەن ماقتانا الاتىن ەلدەر قاتارىنان بولايىق.
P/S: وزبەكستاندىق كينورەجيسسەر جاھانگەر احمەدوۆ سامارقاندى 44 جىل بيلەپ، 100 گە جۋىق تاريحي نىسان سالدىرعان، رەگيستاننىڭ نەگىزىن قالاۋشى، باتىر، ۇلى قولباسشى جالاڭتوس ءباھادۇر تۋرالى فيلم ءتۇسىردى. اقپاراتتارعا سۇيەنسەك، تۋىندى ناۋرىز ايىندا كورەرمەنگە جول تارتادى. الەۋمەتتىك جەلىدە قىزۋ تالقىعا تۇسكەن بۇل كينو تۋرالى ءالى دە تالاي ايتىلارى، جازىلارى انىق. ءبىزدىڭ ماقسات - بىرەۋدى سىناۋ نە مىنەۋ ەمەس. تەك وسكەلەڭ ۇرپاق ءۇشىن، مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن «تاريحي فيلمدەر» كوپتەپ تۇسىرىلسە دەيمىز. بىزدىكى - قازاق كينوسى كوڭىل كوتەرەتىن ءبىر رەتتىك كومەديالارعا تولىپ قالماسا، «قازاق فيلم» وزىنە جۇكتەلگەن جاۋاپكەرشىلىكتى ابىرويمەن اتقارسا دەگەن وي.
