تاقيا، كيمەشەك، جاۋلىق. قازاقتىڭ قىز- كەلىنشەكتەرى قانداي باسكيىم كيگەن؟

 حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىنىڭ تۇرلەرى وتە كوپ. جالپى كيىمدەر جەرگىلىكتى ەرەكشەلىكتەرگە بەيىمدەلىپ ءارى ايەلدەر مەن ەرلەرگە ارناپ تىگىلگەن. 

баскиім
Фото: Томирис Мұхаммеджан

بۇل تۋرالى قازاقپارات Bugin.kz-كە سىلتەمە جاساپ قىز-كەلىنشەكتەرگە ارنالعان باس كيىم تۇرلەرىنە توقتالدى.

قىزداردىڭ باس كيىمى

قازاق قىزدارىنىڭ باس كيىمدەرىنىڭ ءبىرى - بورىك. بورىكتىڭ سىرتى ماقپال، ءپۇلىش، بارقىت سياقتى قىمبات ماتالاردان تىگىلگەن. ونىڭ جازعى جانە قىسقى تۇرلەرى بولادى. جيەگىنە قىمبات باعالى اڭ جانە مال تەرىلەرى ۇستالادى. كومكەرىلگەن تەرى تۇرلەرىنە قاراي كامشات بورىك، قۇندىز بورىك، جانات بورىك، سۋسار بورىك، تۇلكى بورىك، كۇزەن بورىك دەپ اتالادى. بورىك ءۇش، ءتورت نەمەسە التى قيىقتان قۇرالادى دا، ونى تيىسىنشە ءۇش ساي، ءتورت ساي، التى ساي دەيدى. بۇل باس كيىمدى ەرلەر دە، قىزدار دا كيگەن. قىزدار كيەتىن بورىك دوڭگەلەك توبەلى نەمەسە كونۋس تارىزدەس بيىكتەۋ بولىپ كەلەدى. ساندىك ءۇشىن توبەسىنە ۇكى، جيەگىنە مونشاق، شاشاق، ءتۇرلى اسىلتاستار، تۇيمە، وقاس، زەر، كۇمىس تاعىلادى.

ساۋكەلە - بۇرىن كيەلى دەپ ەسەپتەلگەن، وتە ەرتە زاماننان كەلە جاتقان قالىڭدىقتىڭ باس كيىمى. ۇيلەنۋ سالتاناتىنا ارناپ قالىڭدىقتى جاساندىرعاندا، ادەتتە ونىڭ باسىنا ماڭدايلىق، جەلكەلىك جانامالار قىستىرىلاتىن قاڭقا رەتىندە، بيىكتىگى 20-30 سانتيمەترلەي كەلەتىن باعالى اڭ تەرىسىمەن كومكەرىلگەن «ءسۇيىر بورىك» كيگىزەتىن دە، ۇستىنە ساۋكەلەنىڭ ءوزىن قوندىراتىن بولعان. ساۋكەلە كوبىنە كۇرەڭ نەمەسە شىمقاي قىزىل بارقىتپەن تىستالعان جۇقا كيىزدەن ارت جاعى بيىكتەۋ ەتىپ پىشىلەتىن دە، توبەسى كۇمىس زەرمەن كەستەلەنگەن شاشاقتى تاباقشامەن جابىلىپ، التىن جالاتقان كۇمىس شىتىرلارمەن، لاعىل-جاقۇت قوندىرىلعان تاتىمەن، ەكى جاعىنا بىرلەي توگىلەتىن مارجان، ءىنجۋ، پەرۋزا مونشالاقتارىنان تىزىلگەن جاقتامالارمەن بەزەندىرىلەتىن.

ساۋكەلەگە مىندەتتى تۇردە جۇقا اق جەلەك ىلەتىن بولعان. ول بەتاشار ايتىلعاندا قالىڭدىقتىڭ ءجۇزىن، بۇكىل دەنەسىن جاۋىپ توگىلىپ تۇراتىندىقتان، قىزدىڭ دا دەنە ءپىشىمىن وتە نازىك ، سىمباتتى ەتىپ كورسەتەتىن.

ۇيلەنۋ تويىنا بۇرىن قالىڭدىق ساۋكەلەنىڭ ورنىنا زەرلى قاسابا دا كيگەن. وعان دالەل - قازاق ءتىلىنىڭ لەكسيكونىندا «قاسابالى قالىڭدىق»، «قاسابالى كەلىنشەك» دەگەن تىركەستەردىڭ ساقتالىپ قالعانى. شاماسى، قازاق ايەلىنىڭ وسى ءبىر كەرەمەت باس كيىمى وزىمەن اتتاس كونە تۇركى باس كيىمىنىڭ نەگىزگى ەلەمەنتتەرىن بويىنا ءسىڭىرىپ بىزگە جەتكەن بولسا كەرەك. قالىڭدىق قاسابانى جىبەك كويلەكتىڭ ۇستىنە قاۋسىرىناتىن، شالعايىنا، بىردەن ءبىر نىشانى ىسپەتتى نىمشاعا قوسا كيگەن.

баскиім
Фото: кітаптан

 

ساق (سكيف) ايەلدەرى دە «قاسابا»، «ساۋكەلە» نۇسقاسىنا ۇقساس عۇرىپتىق باسكيىمدەر كيىپ، ال شاشتارىنا كەستەلەنگەن كيىز شاشباۋلار تاققان. كەندىر جولاققا كۇلگىن جىبەك ماتا تىگىلىپ، وعان تىزبەكتەلىپ، ون قوراز ەلەمەنتى تىگىلگەن باسكيىم ۇلگىسى ورتا عاسىردا تابىلدى. ماڭدايعا تاعىلاتىن قىزداردىڭ باسكيىمى ماڭعىستاۋدا ⅩⅨ ع. جانە تۇركىمەندەردە كەزدەسەدى. كەستەلەپ تىگىلگەن قىزداردىڭ ماڭدايشاسى «ءتاتتىلى» دەپ اتالادى. عۇنداردا جىبەكتەن تىگىلگەن نۇسقاسى جانە كەستەلەپ تىگىپ، اڭ تەرىسىمەن ادىپتەپ تىككەن تۇرلەرى ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى كەزىندە تابىلعان.

ساق كەزەڭىندە تىگىلگەن باسكيىمدەرگە قۇستار، اڭ، جانۋارلار بەينەلەنگەن التىن جاپسىرمالار تىگىلگەن. قازاقتاردا قاسيەتتى قۇستاردىڭ ءبىرى - ۇكى. ۇكىنى ايەلدەر قارقارا بورىكتىڭ، ساۋكەلەنىڭ توبەسىنە، ال سال-سەرىلەر قاداپ جۇرگەن. عۇرىپتىق باسكيىمدەرگە قاتىستى نانىم- سەنىمدەر ەل اراسىندا بۇگىندە ساقتالعان. ولار: باسكيىمدى ايىرباستاۋعا، باسقا ادامدارعا بەرۋگە بولمايدى، جەسىر ايەل جىل تولعانشا تەرىس كيىپ جۇرگەن. كىسى ءولتىرۋشىنىڭ تۋىستارى دا، قۇن تولەۋشىگە بىتىمگەرشىلىك ءۇشىن «سارى جاۋلىق» جىبەرەدى: تىلەك، نيەت بەلگىسى بولعان كيەلى تۇماردى «قارقارا» دەپ اتاعان، ت. ب.

баскиім
Фото: кітаптан

 

قاسابا - ۇشكىرلەۋ توبەسىنەن ءبىر شوق قاۋىرسىن قاداپ، ماڭداي تۇسىن تۇگەلدەي اسىلتاس، التىن، كۇمىس اشەكەيلەرمەن بەزەپ، وڭ جاق ساماي تۇسىنا 5-6 قاتاردا ىلمەلى مونشاق كۇمىس قوڭىراۋشالار بايلاپ، ۇزىن سالپىنشاقتى ەتىپ جاساعان قىز تاقياسىنىڭ ءبىر ءتۇرى. ونىڭ ۇيلەنۋ تويىنا كەيدە قالىڭدىق ساۋكەلەنى ورنىنا دا كيگەن. تويدان كەيىن ۇكىسىز، جەلەكسىز، ويىڭقىسىنىڭ سىرتىنا جاۋلىق سالىپ نەمەسە باسىنا ورامالدىڭ ۇستىنە كيگەن. قاسابا كۇرەڭ نەمەسە كوگىلدىر ءتۇستى جىبەك، شي بارقىت، ءپۇلىش، ءدۇريا، شۇعا، پارشا سەكىلدى ماتالاردان تىگىلەدى.

баскиім
Фото: кітаптан

 

سورابا - قىزدار كيەتىن تاقيا تارىزدەس باسكيىم. كادىمگى تاقيادان ايىرماشىلىعى ارتىندا سالپىنشاعى بار، قابىرعسسىنىڭ اينالاسىنا شاشاۇ تاعىلادى. قىزدارعا كوز سۇقتان ساقتانۋ ءۇشىن «ىرىمداپ» كيگىزەدى. سودان دا: «قىزدار كيەر سورابا، سالبىراتىپ شاشاعىن، جامان جىگىت بۇلدىرەر ءوز وتباسىن، وشاعىن»، - دەگەن حالىق ولەڭىندە ۇزىندىلەر كەزدەسەدى.

ايەلدەر كيەتىن باسكيىمدەر

ايەل بورىگى - بورىكتىڭ نەگىزىن كيىزدەن، ال استارى مەن تىسىن ماتادان جاسايدى. توبەسى دوڭگەلەنىپ بولەك پىشىلەدى دە، جالپاقتىعى ءتورت ەلىدەي كيىز قالىپتىڭ ءبىر جاعىنا جاپسىرىلا تىگىلەدى. مۇنداي بورىكتىڭ جازىق توبەسى ءتۇستى ماتامەن تىستالاتىن دا ءىشى استارلاناتىن، ال ەتەگى سىرت جاعىنان تۇگەلدەي قۇندىز، ياكي سۋسار تەرىسىمەن قاپتالاتىن دا «قۇندىز بورىك»، «سۋسار بورىك» دەپ اتالاتىن.

баскиім
Фото: кітаптан

 

قارقارا - بيىك توبەلى، ميلىعىنا اينالا قۇندىز تۇتادى. ماڭداي تۇسىن جوعارىدان تومەن قاراي ۇشكىلدەپ جىرعا تىگەدى. وعان قۇتانعا، تىرناعا ۇقساس، سۇڭعاق، سىمباتتى قۇس - قارقارانىڭ قاۋىرسىنى قادالادى. بۇل قىز بالانى پالە- جالادان ساقتاپ ءجۇرسىن دەگەن ىرىم بويىنشا جاسالادى. توبەسى بيىك كەلگەن، قاۋىرسىن قادالعان قىزداردىڭ جاس كەلىنشەكتەردىڭ ءساندى باسكيىمى. «قارقاراداي عىپ» دەگەن ءسوز تىركەسى وسىدان قالعان.

بۇل باس كيىمدى الەۋمەتتىك دەڭگەيى جوعارى ايەلدەر مەن قىزدار كيگەن. قۇس قاۋىرسىندارى ءسان بەرىپ قانا قويماي ءتىل-كوزدەن ساقتايدى دەپ سەنگەن. قارقارا كيگەندە ايەلدەر جاۋلىقتىڭ ءبىر ۇشىن جەلكە تۇسىنا كەلتىرە ءسال شىعارىپ قويادى دا، قالعان بولىگىن كيمەشەكتىڭ سىرتىنان اينالدىرادى، شاشىن كورسەتپەي جاۋىپ تۇرارلىقتاي ەتىپ ورايدى.

قازاق ايەلدەرىنە ءتان وزىندىك ەرەكشە كيىم - كيمەشەكتى اق ماتا، كەيدە جىبەك ماتادان تىگىپ، جيەگىن كومكەرىپ، سان الۋان تۇرمەن اشەكەيلەپ دايىندايدى. كيمەشەك- شىلاۋىشتى جاس كەلىنشەكتەر، ورتا جاستاعى ايەلدەر، كەمپىرلەر كيەدى. سالت بويىنشا كيمەشەكتى كەلىنشەك بالالى بولعاننان كەيىن كيەدى. بۇعان كەلىنشەك ءوزى دە دايىندىق جاسايدى. ەنەسىنىڭ، ابىسىن- ابىجىنىنىڭ كومەگىمەن كيمەشەك ءپىشىپ، اشەكەي كەستەلەرىن ءوزى تىگەدى.

ⅩⅨ عاسىردىڭ باسىنان بەرى ولاردى تەك اق ماتادان عانا تىككەن، ءبىراق XVIII عاسىرداعى مالىمەتتەر بويىنشا وعان ءتۇسى باسقا ماتالاردى دا پايدالانعان كورىنەدى. بۇل باسكيىم نەگىزىنەن ەكى بولىكتەن تۇرادى. تومەنگى بولىگى - كيمەشەك، كيمەشەكتىڭ جوعارعى بولىگىنە جاۋلىق ورالادى.

جىرعا - ايەلدەردىڭ ءساندى باسكيىمى. اسىل تاستارمەن، اقىق مونشاقتارمەن ايشەكەيلەنىپ تىگىلەدى. ورتا جاستان اسقان ايەلدەر كيەتىن بولعان.

جاۋلىق - اق ماتادان جاسالاتىن ايەلدەردىڭ ەڭ نەگىزگى باسكيىمى. ءاز اجەلەردى، اسىل انالاردى ارداقتاپ، اق جاۋلىقتى دەپ اتايدى.

جاۋلىق - قازاق ايەلدەرىنىڭ ارى، اجارى، بەدەلى مەن كوركى. ارقا جەرىندە ارداقتى اجەلەر جوعارى جانە تومەن دەپ اتالاتىن قوس جاۋلىق تارتقان. مۇنداي جاۋلىقتار بيىك ءارى كورنەكتى بولعاندىقتان اجەلەر مارتەبەسى مەن اجارىن كوتەرە تۇسەدى. ەرتەدە مۇنداي جاۋلىقتاردى بايبىشەلەر كيگەن.

سوڭعى جاڭالىقتار