تانەكە باتىردىڭ شاپانى

جاقىندا رەسپۋبليكالىق «ماتاي ءبورىباي باتىر» قورىنىڭ باستاماسىمەن ەلوردا تورىندەگى ۇلتتىق مۋزەيگە وتكەن عاسىرلاردا قازاق دالاسىندا ورىستەگەن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، اتاقتى باتىر تانەكە دوسەت ۇلىنىڭ ءتۇپنۇسقا شاپانى تابىستالىپ، ءىس-شارا اياسىندا عىلىمي كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرىلدى.

ماڭىزدى باسقوسۋدىڭ بۇيداسىن ۇستاپ، كوپشىلىككە جيىننىڭ بەتاشار ءسوزىن ارناعان مۋزەي باسشىسى بەرىك ءابدىعالي ۇلى: «قازىرگى تاڭدا ەلىمىز كولەمىندە ۇلتتىق مۋزەيگە سىي تارتۋ اكسياسى ءجۇرىپ جاتىر. وسى اكسيا اياسىندا قازاق تاريحىندا ورنى زور تۇلعالارعا ءتان جادىگەرلەردى مەكەمە قورىنا تاپسىرۋ ءداستۇرى جاقسى قالىپتاسىپ كەلەدى. اتاپ ايتقاندا، بۇعان دەيىن تولە جانە قازىبەك ءبيدىڭ ءتۇپنۇسقا شاپاندارى تابىستالسا، ءماشھۇر ءجۇسىپ اتامىز قولدانعان بۇيىمداردىڭ كوشىرمە نۇسقاسى قورعا الىندى. وسى ءۇردىستىڭ جالعاسى رەتىندە بۇگىن - ⅩⅨعاسىرداعى ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ ءىرى وكىلى، حالىق اراسىندا ءادىل بيلىگىمەن تانىلعان تۇلعا تانەكە باتىر دوسەت ۇلىنىڭ شاپانى مۋزەي قورىنا بەرىلىپ وتىر. بۇل - ۇلكەن ساۋاپتى ءىس. وسىنداي ءىس- شاراعا مۇرىندىق بولىپ وتىرعان باتىر ۇرپاقتارىنا العىس ايتامىز.

بۇل ءىس- شارانىڭ باستى قۇندىلىعى - جاس ۇرپاق ءوز تاريحىن تەك وقۋلىقتاردان عانا ەمەس، وسىنداي جاندى جادىگەرلەردى كورىپ- ءبىلۋ ارقىلى دا تانىم كوكجيەگىن كەڭەيتە الارى ءسوزسىز. ويتكەنى بۇل جادىگەرلەر سول زاماننىڭ كۋاسى. مىسالى، مۋزەي قورىنا الىنىپ وتىرعان وسى شاپاننىڭ استارىندا قازاق باتىرىنىڭ حالقى ءۇشىن جاساعان ەرلىك ىستەرى مەن وتكەن وقيعالاردىڭ دەرەكتىك نەگىزى جاتىر. اتاپ ايتقاندا، تانەكە دوسەت ۇلىنىڭ ۇلت- ازاتتىق كوزقاراسى، سونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارىنىڭ كەگىن قايتارۋ ارەكەتى سياقتى ىستەرى بۇل تۇلعانىڭ ۇلت تاريحىنداعى ورنىن بيىكتەتە تۇسەرى ءسوزسىز.

مۋزەيدىڭ ميسسياسى - قۇندى تاريحي جادىگەرلەردى ساقتاۋ جانە وسى ارقىلى حالقىمىزدىڭ جادىسىن جاڭعىرتۋ. وسى ورايدا، مەكەمە تورىنەن ورىن الىپ جاتقان باتىر اتامىزدىڭ ءتۇپنۇسقا شاپانى مەملەكەت قامقورلىعىنا الىندى دەگەن ءسوز. وسىلاي مۋزەي ەكسپوناتىنا اينالعان بۇل بۇيىم بۇدان بىلاي كۇتىمدە بولادى. سونىمەن قاتار الداعى كۇندەرى مىندەتتى تۇردە ناسيحاتتالادى. ونىڭ سىرتىندا شاپانعا ارنايى ساراپتاما جۇرگىزىلەدى. اتاپ ايتقاندا، قانداي ماتادان تىگىلدى، قانداي ستيلدە جاسالدى، ت. ب. بارلىعى انىقتالادى»، دەدى.

باتىر اتامىزعا بۇل شاپان پاتشالىق رەسەي مۇددەسىنە وراي اتقارعان قىزمەتى ءۇشىن سىيلانعان كورىنەدى. ءبىزدىڭ بۇل پىكىرىمىزگە ارحيۆ جازبالارىندا ساقتالعان مىنا قۇجات دالەل. وندا: «تانەكە سىن ديۋسەتيەۆ، ءبىي، 44 لەت. رودا كاپتاگاي - بيرۋباي. ۆ 1846 گودا ۆولوستنىم ۋپراۆيتەلم. ۆ 1847 گودۋ پوگر. ناچ. سيبيرسكيح كيرگيز، ناگراجدەن سۋكوننىم حالاتوم» دەلىنگەن ەكەن.

باتىردىڭ ءومىر- تاريحىن زەرتتەگەن قالامگەر ادىلبەك ىبرايىم ۇلىنىڭ بايانداماسىندا، باتىردىڭ شىن اتى - ءنۇرالى. ءبىراق اكەسى دوسەت ەركەلەتىپ «دانەكەرىم» دەپ اتاعان. بۇل ەسىم ۋاقىت وتە كەلە «تانەكە» اتالىپ كەتكەن دەيدى.

«باتىر اتامىز بالا كەزىندە اۋرۋشاڭ، ءالسىز بولعان ەكەن. سودان اۋىرشاڭ بالاعا ەم- دوم جاساعان بالگەر «بۇل بالا ەرجەتكەندە اسا قۋاتتى باتىر بولادى» دەپ بولجاعان- مىس. وسىلاي تار زامان، قيىن كۇندەرى 15 جاسىندا قارىنا قارۋ ءىلىپ، اتقا قونعان جاس تانەكە ۇستازى مۇڭايتپاس ەردىڭ سوڭىنا ەرىپ، ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن اتتان تۇسپەگەن. ول زاماندا تانەكە ەلى قىتايمەن شەكارالاس بولعاندىقتان ارعى بەتتەگى بۇراتالا قالماقتارىمەن اركەز بارىمتا- سىرىمتا بولىپ تۇرىپتى. مۇنداي ىستەن باتىر دا قاعىس قالماي، تالاي دۇركىن ءتۇن قاتىپ نەبىر جورتۋىلدى باستان وتكىزگەن. باتىردىڭ باستى قاسيەتى - اينالاسىنداعى اعايىننىڭ مالىنا قامقور، جانىنا سايا بولعانى. بۇل تۇلعانىڭ ءومىر تاريحىن ىندەتۋ بارىسىندا بايقاعانىم - كەنەسارى سۇلتاندى ۇلگى تۇتقان ەكەن»، دەدى بايانداماشى.

سونداي-اق جيىنعا قاتىسۋشىلارعا ماڭىزدى پىكىر ايتقان «ماتاي ءبورىباي باتىر» قورىنىڭ ءتوراعاسى بەرىكبول قاسىموۆتىڭ سوزىنەن اڭعارعانىمىز: تانەكە باتىر 1807 -جىلى ارعاناتى تاۋىنىڭ شىعىس باۋرايىنداعى تاسقورا دەگەن جەردە تۋىپتى. بويى ەڭسەلى بيىك ادام بولىپتى. باستى قاسيەتى - حالىقشىل، ادىلدىكتى ۇستانعان. ءبىزدىڭ ەل جاقتا ساقتالعان «قايراي- قايراي قايراقتىڭ تاتى شىقتى، ون بەسىندە تانەكەنىڭ اتى شىقتى» دەگەن ءتامسىل تەگىن ەمەس. رەسەي شەنەۋنىكتەرى تانەكە باتىرعا 1845 -جىلى قوقاندىقتارعا قارسى جورىققا قاتىسقانى ءۇشىن وسى قىزىل شاپاندى سىيعا تارتىپ، «حورۋجي» اتاعىن بەرگەن ەكەن. ياعني شاپاننىڭ وزىنە بيىل 180 جىل تولىپ وتىر...

قىسقاسى، ەكى عاسىرعا تاياۋ عۇمىرى بار شاپان العاشىندا تانەكەنىڭ شاڭىراعىندا وتىرعان بالاسى نۇعماننىڭ قولىندا ساقتالىپتى. بۇل ادام ومىردەن وزار تۇستا ۇلى سادۋاقاسقا اماناتتاپتى. كەيىن بۇل كىسى بالاسى بيداحمەتكە بەرگەن. وسىدان 30 جىلدىڭ الدىندا جادىگەر قارلىعاش بيداحمەت قىزىنىڭ قولىنا وتكەن. شاپاننىڭ قازىرگى ءتۇر- سيپاتىنا توقتالساق: قىزىل ماتادان تىگىلگەن، يىعى كەڭ، تۇلا بويىن شەڭبەرلى ويۋمەن كومكەرگەن، شەڭبەر سىرتى كۇن شاشاقتى جۇلدىزشامەن قورشالىپ، ىشكى جاعى ساپ- سارى تانا-تۇيمە بەدەرمەن تولتىرىلعان. شاپاننىڭ جەلكە تۇسى - قازاقى گۇلدى ورنەكتەرگە تولى...

«جاس كۇنىمدە اتام سادۋاقاستىڭ قولىندا ءوستىم. سول كەزدە وسى شاپان ساندىقتا ساقتاۋلى تۇراتىن. جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەن سوڭ قىزىلوردا قالاسىنا تۇرمىسقا شىعىپ، وندا 20 جىل تۇردىم. كەيىن كۇيەۋىم سانسىزباي جۇمىس بابىمەن الماتىعا اۋىستى. اكەم بياحمەت سادۋاقاس ۇلى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ارداگەرى ەدى. مايداننان جارالى بولىپ كەلگەن مۇگەدەك بولاتىن. وسى كىسى ومىردەن وتكەن سوڭ شاپان مەنىڭ قولىما ءتيدى. كۇيەۋىم «مۇنداي قۇندى زاتتى قادىرلەۋ كەرەك» دەپ ءۇي ىشىنەن شاعىن كورمە- مۋزەي اشىپ، شاپاندى ارنايى جاسالعان اينەك شكافقا ورنالاستىرىپ قويدى. مىنە، بۇگىن اۋلەت مۇراسىن مۋزەيگە وتكىزدىك»، دەدى قارلىعاش اپامىز.

* * *

وسى ورايدا، تاريحي شاپان يەسى تانەكە باتىر دوسەت ۇلى حاقىندا رەسمي ارحيۆتەردە جانە تاريحي دەرەكتەردە ازدى- كوپتى مالىمەت ساقتالىپتى. وسىعان نازار اۋدارساق، قازاقتىڭ ۇلكەن عالىمى شوقان ءۋاليحانوۆ «ىستىقكول ساپارىنىڭ كۇندەلىگى» اتتى جازباسىندا باتىردىڭ بولمىس- ءبىتىمىن سيپاتتاپ بىلاي دەپ جازىپتى: «...شىلدە كۇنى اراساندا تۇنەدىك. بۇل كۇنى بىزگە جەتىسۋدا اتاعى شىققان باتىر ءارى بارىمتاشى تانەكە كەلدى. ءوزىنىڭ سۋىق ءجۇرىس، سۋىت جورىقتارىنا قاراماستان تانەكە ماتايدىڭ قاپتاعاي رۋى اراسىندا ۇلكەن بەدەلگە يە جانە بولىس بولعان ادام. ول ورتا جاستاعى، وتە مىعىم كىسى. ءبىر قىزىعى، جيرەن ساقالى ۇزىن جانە مۇرنى وتە ۇلكەن. سونىمەن قوسا سىعىرايعان كىشكەنتاي جانە ويناقى كوزدەرى ونىڭ سيقىن جاعىمسىز ەتىپ كورسەتەدى... مەنىڭ بايقاعانىم تانەكەنىڭ (تۇپنۇسقادا تىنەكە) بۇكىل دەنەسىن بيۋففوننىڭ (بيۋففون جورج لۋي لەكلەرك - كورنەكتى فرانتسۋز جاراتىلىستانۋشىسى ءھام العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىستى زەرتتەۋشى) العاشقى قاۋىمدىق ادامى سياقتى تۇك جاپقان» دەسە (ش. ش. ءۋاليحانوۆ. كوپتومدىق شىعارمالار جيعانى. ءى توم. - الماتى: «تولاعاي گرۋپپ» ، 2010. - 304 بەت) قازاق تاريحشىسى مۇحامەدجان تىنىشبايەۆ ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە: «پوروتيكوۆ اگەنتتەرى ۆەرنىي ۋەزىنىڭ ءجامىش بولىسىنىڭ قازاقتارى (ءتۇپنۇسقادا - قىرعىزدار) ءسات نيازبەكوۆ پەن تانەكە جانە باسقالاردى تۇتقىندادى» ، دەپ جازادى (م. تىنىشباي ۇلى قازاق حالقىنىڭ تاريحى. - الماتى: AmalBooks, 2024. - 184 ب.).

ءبىراق م. تىنىشبايەۆ باتىردىڭ نە ءۇشىن تۇتقىندالعانى تۋرالى ناقتى ايتپايدى. ال ءبىزدىڭ پايىم بويىنشا، جەتىسۋ وڭىرىنە رەسەيلىك وتارلاۋ ءىسى قارقىندى جۇرگىزىلە باستاعان ХVIIІ عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە قونىس- ءورىسى تارىلعان قازاق رۋ- تايپالارى ءارى- بەرى بوسىپ كوشكەندىكتەن جەرگە تالاس، مالعا تالاس، بارىمتا- سىرىمتا ورىستەپ، ەل قوقان-قىرعىز جەرىنە اۋىپ بارادى. بۇل وڭىردە تۇراقتى قونىس بولمايدى. ۇرىككەن ەل اق پاتشاعا باس يگەن سۇلتانداردىڭ قۋعىنداۋىنا ۇشىرايدى. بۇل وقيعا تاريحتا «رۇستەم قىرعىنى» دەگەن اتپەن بەلگىلى.

بۇل وقيعا تۋرالى الماتى قالاسىنداعى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىندا ساقتالعان قۇجاتتا: «تانەكە باتىردىڭ ارتىنان ەرگەن ەل بوتپاي تويشىبەك باتىردىڭ قاسىنا باردى. تاستامبەك باتىردىڭ ارتىنان ەرگەن ەل تاعى ءبىر جەرگە باردى. سول ەكى بولىس ەلگە باس بولعاننىڭ بىرەۋى قىدىرالى تانەكە باتىر، بىرەۋى قۇلشان تاستامبەك باتىر. ول جەرگە بارعان سوڭ قوقان حانعا بارىپ بىلىنۋگە، كورىنۋگە كەرەك بولعان سوڭ تارتۋعا ات ايداپ، ەكى كىسى بارادى. ءبىرى قالقاباي، ەكىنشى جاقتان تاستامبەك باتىر ەكەۋى بارىپ حانعا كورىنىپ، تارتۋ- تارالعىسىن بەرىپ، قانشا ەل كەلگەنى حاقىندا ەسەپ- قيسابىن بەرىپ قايتىپتى»، دەيدى (1368-قور، 1 تىزىمدەمە، 2 ءىس، 117-121 پاپكى).

جوعارىدا ايتىلعانداي، ءارى- بەرى تولقىعان ەلدى توقتاتۋ ءۇشىن پاتشا شەنەۋنىكتەرى ەل باسىلارىن (ىشىندە تانەكە بار) تۇتقىنداعان. تاريحشى م. تىنىشبايەۆ كەلتىرگەن «تۇتقىنداۋ ءىسى» وسى بولسا كەرەك.

* * *

تانەكە دوسەت ۇلى تۋرالى ايتىلعاندا اتتاپ وتۋگە بولمايتىن ۇلكەن وقيعا بۇل تۇلعانىڭ كەنەسارىمەن قاتىناسى. بۇل تۋرالى ەل اۋزىندا ساقتالعان ارتىق-كەم اڭگىمە جەتەرلىك. دەسە دە، اتالعان تاقىرىپتى بارىنشا زەرتتەپ، قالام تارتقان جازۋشى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى دۋلات يسابەكوۆ: «تانەكە باتىر كەنەسارى حانعا وراسان زور قولداۋ كورسەتىپ، حاننىڭ قىرعىز ەلىنە جەتىسۋ ءوڭىرى ارقىلى وتۋىنە ۇلكەن ىقپال جاسايدى. ال وسىدان كەيىن قىرعىز ماناپتارىنىڭ رەسەي پاتشالىعىنا ساتىلىپ، كەنەسارىنىڭ باسىن الىپ، قاپال، اياگوز ارقىلى ومبىعا جىبەرگەنىن ەستىگەن تانەكە باتىر جەتىسۋ جەرىنەن ماتاي، سادىر، ارعى بەتتەن قىزاي ەلىنىڭ رۋلارىنان 2000 عا جۋىق قول جيناپ، قىرعىز ماناپتارىن اياماي جازالايدى، قۇلدىققا جەگەدى. بۇل تۋرالى قازاقتىڭ ايگىلى تاريحشىسى ەرمۇحان بەكماحانوۆ ەڭبەكتەرىندە اتاپ وتكەن. تانەكە باتىر اتاسى ءقىدىرالى بيدەن باستاپ، ءارىسى ماتاي، بەرىسى قاپتاعاي ەلىنىڭ قورعانى بولادى» دەگەن پايىم ايتىپتى. بۇعان ءبىزدىڭ الىپ-قوسارىمىز جوق.

تانەكە باتىر 1884-جىلى دۇنيەدەن وتكەن ەكەن. بۇل تۋرالى جەڭىسبەك تولىمبەكوۆتىڭ «دانەكەرىم تانەكە» اتتى ەڭبەگىندە: «تانەكە باتىر قىس ىشىندە قايتىس بولىپ، جەر اياعى كەڭىگەن كوكتەمدە بايانجۇرەك تاۋىنىڭ ەتەگىنە «تۇكى كەزەڭ» دەگەن جەردە جەرلەنگەن»، دەپ جازىپتى.

بەكەن قايرات ۇلى

egemen.kz