تاۋلاردىڭ جۇرەگى- ءمىر جالەل ءاليوعلى پاشايەۆ

دۇنيەگە كەلگەنىنە بيىل 115 جىل تولىپ وتىرعان ءمىر جالەل ءاليوعلى پاشايەۆ (1908-1978) - ازەربايجان ادەبيەتىنىڭ كلاسسيك جازۋشىسى، ادەبيەت سىنشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور. بىرنەشە روماننىڭ، كوپتەگەن اڭگىمەلەردىڭ اۆتورى.

Мір Жәлел Әлиоғлы Пашаев
Фото: qazaqadebieti.kz

1930 -جىلى قازان قالاسىنداعى شىعىس پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ ادەبيەت ءبولىمىن ءبىتىرىپ، باكۋدەگى ازەربايجان مەملەكەتتىك عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىنا تۇسەدى. 1933 -جىلدان باستاپ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ازەربايجان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، پروفەسسورى بولعان.

جازۋشىنىڭ «قايتا تىرىلگەن ادام» ، «جاس جىگىتتىڭ مانيفەسى» ، «اشىق قالعان كىتاپ» سياقتى روماندارى مەن بىرنەشە اڭگىمە جيناعى ⅩⅩعاسىرداعى ازەربايجان پروزاسىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىنە جاتادى.

ازەربايجان ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى ءمىر جالەل پاشايەۆتىڭ «تاۋلاردىڭ جۇرەگى» اتتى اڭگىمەسىن بەلگىلى قالامگەر نۇرعالي ورازدىڭ تارجىماسىمەن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

***

نۋحانىڭ ار جاعىنان ۇلكەن كاۆكاز تاۋلارىنىڭ وڭتۇستىكتەگى سىلەمدەرى كورىنىپ تۇرادى. بيىككە كوتەرىلگەن سايىن الۋان ءتۇرلى وسىمدىكتەر بايلىعىن كورەسىز. كوكوراي شالعىندى جايىلىمدار قالىڭ بۇتالى القاپقا ۇلاسىپ، ار جاعى ورمان بولىپ سوزىلا بەرەدى. كۇن شۋاعىنا شومىلعان بەرىك قامال ىسپەتتى الىپ شىرشالاردىڭ حوش ءيىسى ءسىڭىپ قالعان تاۋدىڭ ساف تازا اۋاسى سارايىڭدى اشادى.

وسى ايماقتاعى بۇتالار مەن اعاشتاردىڭ اراسىنداعى تار سوقپاقپەن ءجۇرىپ كەلە جاتقاندا قۇلاعىڭا ءبىر تانىس اۋەن جەتەدى. ەرىكسىز باسىڭدى كوتەرىپ، قالىڭ بۇتاقتاردىڭ ىشىندە جاسىرىنىپ وتىرعان ءانشى قۇستى ىزدەي باستايسىڭ. جو- جوق، ول قۇس ەمەس! جاقسىلاپ قۇلاق سالساڭ، بۇتا- بۇتانىڭ اراسىمەن سىلدىراپ اعىپ جاتقان بۇلاقتىڭ اۋەنى ەكەنىن اڭدايسىڭ. و- و، مۇنداي بۇلاقتاردىڭ سۋى قانداي تازا، تۇپ- تۇنىق، ءموپ- ءمولدىر! بۇل جاقتا ءوزىنىڭ بۇلاقتارىمەن اتاعى شىققان اۋىلدار كوپ- اق. جەرگىلىكتى شارۋالار كۇنۇزاققا سوزىلعان جۇمىستان كەيىن وتباسىمەن وسى بۇلاقتاردىڭ جانىنا بارىپ، قوڭىرسالقىن جەردە دەمالىپ، وزدەرىنىڭ سۇيىكتى كاۋاپتارىن وتقا قاقتاپ جەپ، راقاتتانىپ قايتقاندى جاقسى كورەدى.

تاۋ باۋرايىندا گۋتگاشەن دەپ اتالاتىن ۇلكەن اۋىل بار. اينالاسى ۇزىن- شۇباق ورمان؛ وندا ۇيەڭكى توعايلارى مەن جاڭعاق اعاشتارى كوپ كەزدەسەدى. كۇن ساۋلەسىن ۇناتاتىن ءجۇزىم بۇتالارى اعاشتاردىڭ دىڭىنە وراتىلىپ، ۇشار باسىنا دەيىن بيىكتەپ بارادى دا، ءتاپ- ءتاتتى جەمىسىن كۇن شۋاعىنا توسادى. ءسويتىپ، بالداي شىرىن ءجۇزىم شاقتارى جولاۋشىلاردىڭ كوزىن قىزىقتىرىپ، «ال، كەل»، «تويعانىڭشا جە» دەپ تۇرعانداي بولادى. ءبىراق ولارعا جەتۋ قايدا- ا! تاۋ بوكتەرىندە وسكەن ناعىز ەپتى، جۇزىمگە قۇمار جىگىتتەر بولماسا، ەكىنىڭ ءبىرى ون- ون بەس مەتر بيىكتەگى ءجۇزىم شاقتارىنا ورمەلەپ بارا المايدى. سوندىقتان دا ۋىلجىپ پىسكەن ءجۇزىم كۇزدىڭ سوڭىنا دەيىن تۇرادى دا، سۋىق سورىپ، سولىپ قالادى، ءيا بولماسا قۇستار شوقىپ تاۋىسادى.

سىزدەرگە بۇگىن وسى جەردىڭ بايىرعى تۇرعىنى، ارا باعىپ، بال جينايتىن ومارتاشى تانىسىمنان ەستىگەن ءبىر اڭگىمەنى بايانداپ بەرگىم كەلىپ وتىر.

بۇل وقيعا اتالمىش وڭىردە، وتكەن عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا بولىپ وتكەن ەكەن. ول كەزدە ەر جۇرەك يمام ءشامىلدىڭ جاساقتارى ورىس اسكەرىمەن قيان- كەسكى ۇرىس جۇرگىزىپ جاتقان- تۇعىن. تاۋداعى اۋىلدار ءجيى- ءجيى شايقاس الاڭىنا اينالىپ، بىرەسە تاۋلىقتاردىڭ، بىرەسە ورىستاردىڭ قولىنا ءوتىپ تۇردى. ارينە، بۇل سوعىستىڭ زاردابىن بارىنەن دە بۇرىن جەرگىلىكتى تۇرعىندار كوپ تارتتى.

بىردە، كۇزگى تاڭنىڭ ەلەڭ- الاڭىندا وسىنداعى ءبىر ايەل ادەتتەگى اتىس- شابىستاردان باس ساۋعالاپ، بىرتە- بىرتە الىستاپ بارا جاتقان ات دۇبىرىنە قۇلاعىن تىگىپ وتىرعاندا كەنەت، ءوز ءۇيىنىڭ شاتىرىنان بوتەن ءبىر دىبىستى ەستىدى… دەۋگە دە كەلىڭكىرەمەيدى، انىعىراق ايتقاندا سەزدى دەسەك بولاتىن شىعار.

سودان ونىڭ ۇرەيى ۇشتى. العاشىندا ايعاي سالىپ، اينالاسىنداعى كىسىلەردى كومەككە شاقىرماق بولدى دا، ارتىنشا ءوزىن- ءوزى قولعا الىپ، نە دە بولسا، اۋەلى ءوزىم بايقاپ كورەيىنشى، شىنىمەن- اق شاتىردا بىرەۋ ءجۇر مە ەكەن، الدە مەنىڭ كوزىمە بىردەڭە ەلەستەدى مە دەپ، تاۋەكەلگە بەل بۋدى.

ءسويتتى دە، اۋلاعا شىعىپ، اقىرىنداپ اعاش ساتىمەن جوعارى كوتەرىلدى. جۇقا كىرەمىت كىرپىشپەن جابىلعان شاتىردىڭ ىشىنە ءۇڭىلىپ قاراعانى سول ەكەن، ەكى كوزى باقىرايىپ كەتتى. ويتكەنى شاتىردا ءبىر ورىس ساربازى جاسىرىنىپ جاتىر ەكەن. ول ونىڭ سولدات ەكەنىن، نە وفيتسەر ەكەنىن اجىراتا المادى. ءبىراق ءالى جاپ- جاس، اق سارى ءوڭدى، جاقسى قارۋلانعان ازامات ەكەنىن ءبىلدى. الگى ورىس سۇق ساۋساعىن ەرنىنە اپارىپ، شۋ شىعارما، ۇندەمە دەگەندەي بەلگى جاسادى… ءسويتتى دە، قولىن كەۋدەسىنە اپارىپ، ءبىر شوقىنىپ الدى.

ءۇي يەسى ەندى نە ىستەرىن بىلمەي، تومەنگە ءتۇستى. اۋىلداستارىن تەزىرەك حابارلاندىرىپ، ەركەك كىندىكتىلەردىڭ جاۋ ساربازىن ۇستاپ، بايلاپ- ماتاپ اكەتكەنىن قالادى. ءبىراق نەگە ەكەنى، ءوز- وزىنەن كىدىرىپ، ساتىنىڭ جانىندا ويلانىپ تۇرىپ قالدى. تۇلا بويىن قورقىنىش بيلەپ العان. الگى كاپىر بۇنى كەز كەلگەن ۋاقىتتا اتىپ تاستاۋى دا مۇمكىن عوي.

ۋاقىت وتە بەردى. شاتىرداعى ورىس تىم- تىرىس. قىبىر ەتپەيدى. «ە- ە، بۇل جاڭاعى اتىس كەزىندە ءوز توبىنان ءبولىنىپ قالىپ، ەندى لەزگيندەردەن جاسىرىنىپ جاتقان بايعۇس ەكەن عوي» دەپ ويلادى ايەل.

جاعداي شىنىندا دا سولاي ەدى: ورىستار اتىسىپ، اۋىلدان قاشىپ بارا جاتقاندا ول ۇلگەرە الماي، شاتىرعا جاسىرىنىپ، ءتۇن قاراڭعىلىعى ءتۇسۋىن كۇتىپ جاتقان- دى.

ەندى كوزگە ءتۇسىپ قالعاندىقتان، بەلىندەگى پيستولەتىن سۋىرىپ الىپ، بەتپە- بەت ۇرىسقا دايىندالا باستادى. جاڭاعى ايەل ءسوز جوق تاۋلىقتارعا حابارلايدى. سودان كەيىن ءتىرى قالۋى نەعايبىل. ەندەشە، ناعىز ەرلەرشە شايقاسىپ، بۇل دا جاۋلارىن جەر جاستاندىرىپ كەتپەك…

ءبىراق ايەل ازىرگە ەشقانداي بوتەن ارەكەت جاساعان جوق. ورىس تا ءىستىڭ ارتىن باعۋدا. وسىلايشا جارتى ساعات، بالكىم، ودان دا كوپ ۋاقىت وتكەن بولار.

اقىرى ايەل شىداي الماي شاتىرعا تاعى ءبىر ءۇڭىلىپ كورۋدى ۇيعاردى. ورىس وعان قولىمەن بەلگى بەرىپ، شولدەدىم، سۋ اكەلىپ بەرىڭىزشى دەگەندى ىممەن كورسەتتى. «بايعۇس- اي، - دەپ ويلادى ايەل. - تاڭدايى كەۋىپ- اق قالعان ەكەن عوي…» ونىڭ كوڭىلىندەگى قورقىنىشتى ەندى مەيىرىم جەڭدى. ءسويتتى دە، ۇيدەن ءبىر قۇمىرا سۋ اكەلىپ بەردى. ورىس بولسا سۋدى قىلقىلداتىپ ۇزاق ءىشىپ، قۇمىرانى ءبىر- اق بوساتتى. سودان سوڭ تەرەڭ دەمالىپ، ايەلگە باسىن يزەپ، راقمەت ايتتى. ايەل ەندى وعان ۇيىنەن ءبىر جاپىراق نان اكەلىپ ۇسىندى. ول جىميىپ ناندى قولىنا الدى دا، جەي باستادى. سوسىن قولىمەن ىمداپ، بىرنارسە ايتقانداي بولدى. ايەل ونىڭ ءتىلىن تۇسىنگەن جوق، ءبىراق مىنا جەردەن قالاي شىعىپ كەتۋگە بولاتىنىن سۇراپ تۇرعانىن ءبىلدى. ءسويتتى دە، بۇل دا قولىمەن ىمداپ جاۋاپ قاتىپ، «جاقسى، جاقسى…» دەدى.

ءتۇن ورتاسىنان اۋىپ، اۋىلداعىلار قالىڭ ۇيقىعا كىرىسكەن شاقتا شاقىرۋسىز كەلگەن «قوناق» كەزدەيسوق بىرەۋ- مىرەۋدىڭ كوزىنە ءتۇسىپ قالماۋى ءۇشىن كۇيەۋىنىڭ ەسكى تونىن بەرىپ، اۋىل شەتىنە دەيىن ەرتىپ بارىپ، تومەندەگى جازىققا اپاراتىن تار سوقپاقتى نۇسقاپ:

- مىنە، وسى جولمەن ورمان ارقىلى باراسىڭ، - دەدى ءوز تىلىندە.

ال ورىس جىگىتى:

- سپاسيبو، ماماشا! - دەپ باسىن شۇلعىدى.

سونان سوڭ لەزدە قارا تۇنەككە ءسىڭىپ كورىنبەي كەتتى.

اۋىل ايەلدەرىنىڭ كوپشىلىگى سوزشەڭ بولادى ەمەس پە. ءبىراق ول اۋزىنا وتە بەرىك ەدى. سوندىقتان دا بۇل وقيعا تۋرالى ەشكىمگە ءتىس جارىپ ايتقان جوق.

ارادا التى جىل، بالكىم، ون جىل وتكەن بولار - ناقتىسى ەسىمدە جوق. تاۋداعى سوعىس اياقتالدى. يمام ءشامىل قولعا ءتۇسىپ، سوڭىنان ەرگەن جاساقتارى جان- جاققا تاراپ كەتتى.

كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى الگى ءۇيدىڭ الدىنا ءبىر سالت اتتى گەنەرال كەلىپ توقتادى. ۇيدەن باسىنا پاپاحا كيگەن كىسى شىقتى دا، گەنەرالمەن سالەمدەسىپ:

- ءيا، نە بۇيىراسىز؟ - دەدى.

- مىنا ءۇيدىڭ قوجايىنىمەن كەزدەسسەم دەپ ەم.

- مەن - قوجايىنمىن. ەسىمىم مۇرسال نامبوگەن. ءمارحامات، ۇيگە كىرىڭىز، قوناق بولاسىز.

- توقتاي تۇر، - دەدى گەنەرال. - بۇل ۇيدە بۇرىن ءبىر ەگدە جاستاعى ايەل كىسى تۇرۋشى ەدى عوي.

- ەگدە جاستاعى دەيسىز بە؟

- ءيا. وسىدان ون جىل بۇرىن.

- ول مەنىڭ انام بولاتىن.

- وندا سول كىسىنى شاقىرا قويشى.

قوي جۇنىنەن جاسالعان پاپاحا كيگەن ءۇي قوجايىنى باسىن شايقادى.

- ول كىسى قايتىس بولعان، مىرزا… ءسىز ونى قايدان تانيسىز؟

گەنەرال اتىنان قارعىپ ءتۇستى. باسىنداعى فۋراجكاسىن شەشىپ، ءبىراز ۋاقىت ەسىك الدىندا ءۇنسىز تۇردى.

- مۇرسال، - دەدى سودان سوڭ. - سەن اپاڭنىڭ ماعان ۇلكەن جاقسىلىق جاساعانىن بىلەسىڭ بە؟

- جوق، مىرزا، بىلمەيمىن.

- ول كىسى وتە جاقسى ادام ەدى، توپىراعى تورقا بولسىن… سەن ۇلكەن بالاسىسىڭ با؟

- جوق، كەنجەسىمىن.

- سەنىڭ اناڭ مەنى اجالدان امان الىپ قالعان. مۇمكىن بولسا، مەنى سول كىسىنىڭ قابىرىنە اپارشى.

مۇرسال ارباعا ات جەكتى. گەنەرال ءوزىنىڭ جورعاسىن باستىرماعا بايلاپ، جاڭا ورىلعان حوش ءيىستى ءشوپ توسەلگەن ارباعا وتىردى. تاۋ بوكتەرىندەگى زيراتقا كەلگەن سوڭ مۇرسال وعان كىشىرەك قۇلپىتاس قويىلعان قابىردى كورسەتتى. گەنەرال تاعى دا باس كيىمىن شەشىپ، قولىن كەۋدەسىنە اپارىپ شوقىندى دا، ءبىراز ءۇنسىز تۇردى.

بۇل كەزدە اۋىلعا گەنەرال كەلدى دەگەن حابار ءۇي- ءۇيدى ارالاپ، اۋىل تۇرعىندارى زيراتقا قاراي اعىلىپ جاتقان ەدى. ەندى مىنە، ءبارى مۇرسال مەن ونىڭ قوناعىنىڭ جانىنا جينالىپ، قىزىقتاپ قاراپ تۇر.

گەنەرال ولاردى كوزىمەن ءبىر شولىپ ءوتىپ:

- مەن مۇرسالدىڭ اناسىنا ءومىر باقي قارىزدارمىن. ول كىسى مەنى ءوز ءۇيىنىڭ شاتىرىنا جاسىرىپ، اجالدان اراشالاپ قالدى. مەن ەندى، قولىمنان كەلگەنىنشە جاقسىلىققا جاقسىلىق جاساماقپىن. سىزدەر مەنى ءتۇسىنىپ تۇرسىزدار ما، تاۋ پەرزەنتتەرى؟ - دەدى.

- ءيا، اللا جار بولسىن ساعان، - دەپ جاۋاپ قاتتى ولار.

- تۇسىنبەيتىن نەسى بار؟!

- اۋىلدىڭ باسشىسى كىم؟ - دەپ سۇرادى گەنەرال. جينالعان كىسىلەردىڭ اراسىنان ۇستىنە ۇزىن شاپان كيگەن ءبىر قارت كىسى شىقتى. گەنەرال وعان قولىن سوزىپ امانداسىپ:

- قاريا، ءسىزدىڭ ماعان ايتاتىن ءوتىنىشىڭىز بار ما؟ - دەدى.

اۋىل باسشىسى ءبىر قادام كەيىن شەگىنىپ، قولىمەن اۋىل تۇرعىندارىن كورسەتىپ:

- قۇرمەتتى مەيمان، - دەدى. - بۇل جۇرت اۋىلىمىزعا سۋ تارتىلسا ەكەن دەيدى. ويتكەنى بىزگە كەلىپ جاتقان سۋ جوق. ونى سوناۋ تاۋداعى قايناردان قۇمىرامەن تاسيمىز.

گەنەرالدىڭ ەسىنە باياعى ءوزى ىشكەن سالقىن سۋ ورالدى.

- مەن ءولىم ساعاتىن كۇتىپ جاتقانىمدا ول كىسى سۋ اكەلىپ بەرىپ ەدى، - دەدى گەنەرال. - ونى ەشقاشان دا ۇمىتپايمىن…

ءسويتتى دە، قالتاسىنان كىشكەنتاي كىتاپشاسىن شىعارىپ، بۇل ماسەلەنى قاعازعا ءتۇرتىپ الدى.

- تاعى دا قانداي وتىنىشتەرىڭىز بار؟ ايتىڭىز، قاريا.

- بولدى، وسى عانا. ەگەر اۋىلعا سۋ تارتقىزىپ بەرسەڭىز، ءبىز ءسىزدى ءومىر باقي دۇعامىزعا قوسىپ، تىلەۋىڭىزدى تىلەپ جۇرەتىن بولامىز.

- جاقسى، - دەدى گەنەرال. - ەندى مەنىڭ سىزدەرگە ءبىر ءوتىنىشىم بار.

- ايتىڭىز!

- سىزدەردىڭ اۋىلدارىڭىزدا بالالاردى وقىتاتىن مەكتەپ بار ما؟

- مەكتەپ دەيسىز بە؟ ونىڭ قاجەتى قانشا؟ ءبىزدىڭ بالالارىمىز مال باعادى، اڭعا شىعادى، ورماننان اعاش كەسۋگە بارادى. ەشقايسىسى وقىمايدى.

- ەندەشە، بىلاي، - دەدى گەنەرال. - ماعان ءبىر بالانى بەرىڭىزدەر. مەن ونى قالاعا اپارىپ وقىتامىن. سونسوڭ ول وسىندا قايتىپ كەلىپ، سىزدەردىڭ تىلەكتەرىڭىزگە ساي قىزمەت جاسايتىن بولادى. بۇعان نە ايتاسىز، قاريا؟

قارت ءبىراز ويلانىپ، ءۇنسىز تۇرىپ قالدى. سودان كەيىن اۋىلداستارىنا قاراپ:

- ءبىز بۇل قوناققا نە دەپ جاۋاپ بەرەمىز؟ - دەدى. - جاقسى نيەتپەن ايتىپ تۇر عوي. ءبىزدىڭ ءبىر بالامىزدى قالادا وقىتىپ، عالىم ەتىپ شىعارماق. كىمدى بەرسەك ەكەن؟

توپتانىپ تۇرعان كىسىلەردىڭ ۇستىنەن تولقىن جۇگىرىپ وتكەندەي بولدى.

- ەشكىم دە بالاسىن بەرمەيدى! - دەگەن ايقاي ەستىلدى.

- وعان ايت، ءبىز ءوز بالامىزدى بوتەن جاققا جىبەرمەيمىز!

- اۋىلعا سۋ تارتقىزىپ بەرسە بولدى، سونىسىنا مىڭ دا ءبىر راقمەت!

- بالالارىمىزعا وقۋدىڭ تۇككە كەرەگى جوق. ورىستىڭ وقۋىن وقىعانشا، قۇران جاتتاسىن!

- ەي، نە بولسا سونى ايتا بەرمەسەڭشى! - دەدى بىرەۋ ونى جاقتىرماي.

اۋىل باسشىسى گەنەرالعا بۇل ءوتىنىشىڭىزدى ورىنداۋ قيىن ەكەن دەپ ايتۋعا وقتالا بەردى دە، باسىنا تاعى دا ءبىر وي كەلىپ:

- مەنى تىڭداڭىزدار! - دەدى اۋىل تۇرعىندارىنا قاراپ. - مۇمكىن ءوز بالامىزدى جىبەرۋ مىندەتتى ەمەس شىعار. جەتىم بالالاردىڭ بىرەۋىن قوسىپ جىبەرەيىك. بۇ كىسى، قالاسا، سوعان جاقسىلىق جاساپ، باعىپ- قاعىپ، وقىتا بەرسىن!

- مارقۇم عامزاتتىڭ نەمەرەسى بار! - دەپ ايقايلادى بىرەۋ توپ ىشىنەن.

- ول بارمايدى، - دەپ جاۋاپ قاتتى ءبىر كىسى.

- ال ءسالىمنىڭ بالاسى شە؟ اكەسى باياعىدا ءولىپ قالدى عوي.

- شەشەسى جىبەرمەيدى ونى.

- ءبىزدىڭ اۋىلدان تابىلماسا، مىنا كورشى وتىرعان بارالىدا ءبىر بالا بار. ەشكىمى جوق تۇلدىر جەتىم! باسىندا ويىعى بار.

- ا- ا، ىسمايىل تازدى ايتاسىڭ با؟

- ە- ە، ول تاز بالانى قايتۋشى ەدى؟ ! المايدى.

- ءيا، سول… دوقتىردان دوقتىرعا تاسقىلاپ جۇرەدى دەيسىڭ! وعان دەنى ساۋ بالا كەرەك.

- ەشتەڭە ەتپەيدى! مونشاعا اپارىپ جۋىندىرسا بولدى؛ ساپ- ساۋ، تاپ- تازا بالا بولىپ شىعا كەلەدى.

- دۇرىس ايتاسىڭ! تاز بالانى جىبەرىڭدەر. وزىمەن بىرگە الىپ بارىپ، سولدات ەتىپ تاربيەلەسىن.

ايتىسا، تارتىسا كەلە ءبارى وسىعان توقتادى. كورشى اۋىلدان باسى تاز بالانى ءزار- يمانىن ۇشىرىپ الىپ كەلدى. ەرتەڭىنە گەنەرال ونى اتىنىڭ ارتىنا مىنگەستىرىپ قالاعا اكەتتى.

مۇرسال باستاعان ءبىر توپ كىسى ءبىرازعا شەيىن ولاردىڭ سوڭىنان قاراپ تۇردى. ولار ءۇستى- باسى كىرقوجالاق جەتىم بالانىڭ گەنەرالعا نە قاجەتى بار ەكەنىن تۇسىنە الماي دال بولدى.

ارادا تاعى دا ون جىل سىرعىپ وتە شىقتى. قۇداي ءبىر ءساتىن سالعان كۇنى سول باياعى اۋىلداعى ءۇيدىڭ الدىنا اسكەري كيىم كيگەن سالت اتتى ءبىر جىگىت كەلىپ توقتادى. اتىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ، ءۇي يەسىن داۋىستاپ شاقىردى.

سىرتقا مۇرسال شىقتى. بۇل كەزدە ول قارتايىپ، يىعىنان اق بۋركاسىن تاستامايتىن بولعان.

- امانسىز با، مۇرسال اعا! مەنى تانىماي تۇرسىز با؟

ءوزىنىڭ انا تىلىندە سويلەپ تۇرعان جاس جىگىتكە مۇرسال كوزىن تىگىپ، تاڭدانا قارادى. «شاماسى، ورىس ەمەس- اۋ، - دەپ ويلادى. - ءبىراق مىنانداي كيىم كيگەن لەزگين جىگىتىن كورگەن ەمەسپىن…»

- ايىپ ەتپە، بالام، ءتۇرىڭ تانىس سياقتى، ءبىراق كىم ەكەنىڭدى بىلە الماي تۇرمىن. كوزىم دە بۇل كۇندە ناشار كورەدى. سونىمەن، كىم بولدىڭ؟ ..

- ە- ە، مۇرسال اعا، باياعى تاز بالا ىسمايىلدى قالايشا تانىمادىڭىز؟

مۇنى ەستىگەندە مۇرسال تۇرعان ورنىندا سىلەيىپ قاتتى دا قالدى.

- پاي، پاي، اللانىڭ اتىمەن انت ەتەيىن، - دەپ ەرنىن ارەڭ جىبىرلاتتى. - سەن شىنىمەن- اق سول ىسمايىلسىڭ با؟

- ەندى كىم دەپ ەدىڭىز؟ - دەدى ول ەزۋ تارتىپ. - سوندا ماعان مىناۋ جۇيرىك ات پەن اسكەري كيىم جاراسپاي تۇر دەگەنىڭىز بە؟ زامان وزگەردى عوي، مۇرسال اعا! باياعى اۋىلعا كەلگەن قوناق ەسىڭىزدە مە؟ ول ماعان اكە ورنىنا اكە بولدى ەمەس پە؟

- ول كىسى قازىر قايدا؟

- ۆارشاۆاداعى اسكەري مەكتەپتى باسقارادى. ماعان ءبىر ايعا دەمالىس بەرىپ، تۋعان جەرىڭە بارىپ، تۋىسقاندارىڭدى كورىپ قايت دەپ جىبەردى.

- ولاي بولسا، قوش كەلدىڭ، بالام! اتىڭدى ىشكە كىرگىزىپ بايلا. قوناق بولاسىڭ…

- ءيا، ايتپاقشى، تاعى دا قانداي شارۋامەن كەلگەنىمدى ايتايىن. باياعىداعى ءوزىم سياقتى ءۇيسىز- كۇيسىز جۇرگەن جەتىم بالالاردى الىپ كەتپەكپىن. ولاردى قالاعا وقۋعا اپارامىن. ونداي بالالار بار ما بۇل اۋىلدا؟

- وقۋعا ما؟ - دەپ قايتالاپ سۇرادى مۇرسال. - اتتەڭ قارتايىپ قالدىم، ايتپەسە مەنى دە الا كەت دەيتىن ەدىم. وقۋ دەگەنىڭ جامان نارسە بولمادى- اۋ، ءسىرا…

«ىسمايىل تاز گەنەرال بولىپتى!» دەگەن حابار اۋىلعا تەز تارادى. بۇل جاڭالىققا سەنەر- سەنبەسىن بىلمەگەن جۇرتشىلىق تايلى- تاياعىمەن قالماي شۇبىرىپ، مۇسىلمان ۇمبەتىنەن شىققان گەنەرالدى كورۋ ءۇشىن مۇرسالدىڭ ۇيىنە قاراي اسىقتى. ىسمايىلدى جاقسى تانيتىندار ءوز كوزدەرىنە وزدەرى سەنبەدى. ۇستىندەگى مۋنديرىن قولىمەن سيپاپ كورىپ، باستارىن شايقاپ تاڭعالىپ:

- مۇنداي دارەجەگە قالاي جەتتىڭ، ىسمايىل؟ سەنى گەنەرالدىڭ ءوزى وقىتتى ما، الدە باسقا بىرەۋلەر مە؟ - دەپ سۇراپ جاتتى.

- ول كىسى مەنى اسكەري مەكتەپكە بەردى، - دەدى ىسمايىل كۇلىمسىرەپ. - وندا كوپ بالالار وقيدى. مەن دە سولارمەن بىرگە وقىدىم.

- ال ءبىزدىڭ بالالارىمىزدى ول مەكتەپكە الا ما؟

- نەگە الماسىن، الادى.

- ولارعا شوشقا ەتىن جەڭدەر، اراق- شاراپ ىشىڭدەر دەپ قىستاماي ما؟

- و نە دەگەنىڭىز؟ جەگىسى كەلسە، جەسىن، جەگىسى كەلمەسە، قويسىن. ولاردى ەشكىم قىستامايدى. ەڭ باستىسى، اسكەري وقۋدى يگەرىپ، لايىقتى قىزمەت ەتسە بولدى. باسقاسى ماڭىزدى ەمەس.

اۋىلداستار باياعى تاز بالانى ءسويتىپ «گەنەرال ىسمايىل» دەپ اتاپ كەتتى. الايدا ونداي دارەجەگە جەتۋ ءۇشىن وعان ءالى ءبىراز جىل بار ەدى. كەيىنىرەك ىسمايىل ءوزىنىڭ تۋىپ- وسكەن اۋىلى، ءوز باسىنان كەشكەن تاعدىرى، باي مەن كەدەي اراسىنداعى تەڭسىزدىك تۋرالى كىتاپ جازىپتى، كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ول كىتاپ ءوز تىلىمىزدە جارىق كورەدى ەكەن دەگەن حابار تاراپ كەتتى.

- و- و، ءبىزدىڭ ىسمايىلدىڭ كىتابى وتە قىزىق بولاتىن شىعار، - دەپ تامساندى اۋىلداستارى.

- ەھ، حات تانيتىنداي ساۋاتىم بولسا، سول كىتاپتى راقاتتانىپ وتىرىپ وقىر ەدىم- اۋ!

- ونداي باق كەز كەلگەن ادامعا بۇيىرمايدى ەمەس پە!

ءمىر جالەل پاشايەۆ

1961 -جىل.

قازاق تىلىنە ءتارجىمالاعان -

نۇرعالي وراز

«قازاق ادەبيەتى» گازەتى. 2023

سوڭعى جاڭالىقتار