تاعدىرى اۋىر تۇڭعىش جيناق (100 جىل بۇرىنعى جىر كىتابىنىڭ جۇمباعى)

استانا. قازاقپارات - قازاقتىڭ كورنەكتى جازۋشىسى بەيىمبەت مايليننىڭ تۇڭعىش جيناعى تۋرالى شىندىق ەشقاشان ايتىلعان ەمەس. كەيبىر بەلگىلى دەگەن ءمان-جايىنىڭ ءوزىن ادەيى ايتپاي، اينالىپ ءوتۋ نە باسقاشا بەيىمدەپ ايتۋ كەشەگى كەڭەستىك زەرتتەۋشىلەردىڭ امالسىز بارعان ارەكەتى بولعانىن بۇگىنگى ۇرپاق بىلە بەرمەۋى مۇمكىن.

جازۋشى 1957 -جىلى اقتالعان ساتتەن باستاپ، ول تۋرالى جازىلعان العاشقى ماقالالاردا «بەيىمبەت 1923 -جىلى ورىنبوردا تۇڭعىش ولەڭدەر جيناعىن شىعاردى» دەگەن دەرەك العا تارتىلىپ، كەيىنگى بىرىنە-ءبىرى جالعانعان جاريالانىمدار وسى تۇجىرىمدى توردەن تۇسىرمەدى.

بەيىمبەتتىڭ ءبىرىنشى بيوگرافى، پروفەسسور تەمىرعالي نۇرتازيننىڭ ءوزى اقىننىڭ 1923 -جىلى بالالارعا ارنالعان ەرتەگى كىتابى شىقتى دەي كەلىپ، «1925 -جىلى جاڭا ولەڭدەر جيناعى شىعادى» دەپ ەلەۋسىز جازىپ وتۋگە ءماجبۇر بولدى. ال اكادەميك مۇحامەدجان قاراتايەۆ بەيىمبەتتىڭ تۇڭعىش ولەڭدەر جيناعى 1922- 1923 -جىلدارى شىقتى دەپ ەكىۇشتىلاۋ پىكىر قالدىردى.

بەلگىلى زەرتتەۋشى قاينەكەي جارماعامبەتوۆ «بەيىمبەت 1922- 1923 -جىلدارى رەسپۋبليكامىزدىڭ سول كەزدەگى استاناسى ورىنبورعا باردى، ورتالىقتاعى باسپا سوزگە قاتىستى، ولەڭدەرىنىڭ جيناعىن باستىردى» دەيدى. ول وسى دەرەگىن 1958 -جىلى شىققان «قازاق سوۆەت ادەبيەتى تاريحىنىڭ وچەركى» كىتابىنداعى ب. مايلين تۋرالى ماقالاسىندا تاعى بىلدىرەدى. «مادەنيەت جانە تۇرمىس» جۋرنالىندا جاريالانعان «ءبىزدىڭ بەيىمبەت» (1965) ماقالاسىندا «بەيىمبەت ولەڭدەرى» دەگەن جيناعى 1923 جاريالاندى» دەدى.

«قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» كىتابىنداعى ب. مايلين تۋرالى ماقالاسىندا پروفەسسور سەيدىلدا وردالييەۆ تە وسىلاي جازىپ، بۇل پىكىرىن زەرتتەۋ كىتاپتارىندا وزگەرىسسىز قايتالاۋعا ءماجبۇر بولدى. اعا زەرتتەۋشىلەردىڭ بەيىمبەتكە، ونىڭ تۇڭعىش جيناعىنا قاتىستى وسىنداي سانالى قارەكەتكە جول بەرۋىنىڭ سەبەبىن قازىر سەزەمىز، ارينە.

اتالعان زەرتتەۋشى-عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىنە سۇيەنگەن جانە ءوز تاراپىنان ناقتى ەشتەڭە قوسپاعان كەيىنگى كەيبىر ىزدەنۋشىلەر، ارينە دايىن نارسەنى ءىلىپ الىپ، ماسەلەنىڭ مانىنە تەرەڭىنە بويلاي المادى، العاشقى جيناقتىڭ اقيقاتىن اشۋعا ۇمتىلا قويمادى.

تۇڭعىش جيناققا قاتىستى سول كەزدە جەتە ءمان بەرىلمەگەن جانە ءبىر جايت بار. ول - اكادەميك-جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ەستەلىگى ەدى. سابەڭنىڭ جازۋىنا قاراعاندا، جالپى، قوستانايدان ورىنبورعا كەلگەن بەيىمبەت مايلينگە رەداكتور سماعۇل ءسادۋاقاس ۇلى قاتتى كوڭىل ءبولىپ، «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنە ونىڭ ولەڭدەرىن، فەلەتوندارىن، اڭگىمەلەرىن ءجيى ءارى وتە كوپ جاريالاپ وتىرعان. مۇنىمەن دە قاناعاتتانباي، بەيىمبەتكە ولەڭدەر جيناعىن جاساتىپ، ءوزى وعان كىرىسپە ءسوز جازىپ، تەز باستىرۋ ءۇشىن اقمەشىت (قازىرگى قىزىلوردا) باسپاحاناسىنا بەيىمبەتتى ادەيى جىبەرگەن. «بۇعان دەيىن بەيىمبەتتىڭ ەشبىر شىعارماسى كىتاپ بوپ باسىلعان جوق-تى» دەيدى ءسابيت مۇقانوۆ.

بەيىمبەت مايلين اقتالعاننان كەيىن ىلە-شالا ونىڭ تاڭدامالى شىعارمالارىن، كوپتومدىعىن شىعارۋ باستالعاندا، وكىنىشكە قاراي، اكادەميك-جازۋشىنىڭ وسىناۋ ءتۇپقازىق بولاتىن دەرەگى نەگىزگە الىنعان جوق. جازۋشى شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋشىلەر دە، جيناقتارىن قۇراستىرۋشىلار دا ونىڭ وسى تۇڭعىش جيناعى تۋرالى اڭگىمەنى اينالىپ ءوتتى.

س. مۇقانوۆ جوعارىدا اتالعان ەڭبەگىندە: «مەن قىزىلورداعا 1926 -جىلدىڭ جازىندا كەلگەنىمدە بەيىمبەتتىڭ باسپادان ەكى كىتابى شىققان ەكەن: ءبىرىنشىسى - 150 بەتتىك ولەڭدەرى مەن پوەمالارىنىڭ جيناعى، ەكىنشىسى «كۇلپاش» اتتى اڭگىمەلەر جيناعى» دەيدى. بۇل «ولەڭدەرى مەن پوەمالارىنىڭ جيناعى» دەپ وتىرعانى - «بەيىمبەتتىڭ ولەڭدەرى» دەپ اتالعان تۇڭعىش كىتابى بولاتىن.

ال بەيىمبەتتىڭ ءۇپى مەدرەسەسىندەگى سىنىپتاسى، باشقۇرتتىڭ كلاسسيك جازۋشىسى سايفي قۇداش ءوز ەستەلىگىندە: «مەنىڭ حاتىم مەن كىتابىمدى العاننان كەيىن بەيىمبەت 1927 -جىلى 2-فەۆرالدا ماعان ارناۋلى حات جازىپ، ءوزىنىڭ «بەيىمبەتتىڭ ولەڭدەرى» دەگەن جيناعى مەن «شۇعانىڭ بەلگىسى» كىتابىن جىبەردى» دەيدى.

العاشقى جيناقتىڭ اشىلماي قالعان (كەلگەن) شىندىعى، انىعىندا، جازۋشى زەرتحاناسىنىڭ، بەلگىسىز تۋىندىلارىنىڭ شىعارماشىلىق تاريحىن تارازىلاۋدىڭ قاعيداتتى ماسەلەسى ەدى. مۇنىڭ انىق-قانىعىن بىلمەي تۇرىپ، جازۋشىنىڭ كوزى تىرىسىندە شىققان كىتاپتارىن سارالاپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس-تى.

بەيىمبەت مايليننىڭ تۇڭعىش جيناعىنا كەشەگى كەڭەستىك قوعامنىڭ مۇلدە نازار اۋدارماي كەلۋىنىڭ ەڭ باستى سەبەبى - ونىڭ كورنەكتى مەملەكەت، ساياسي جانە مادەنيەت قايراتكەرى سماعۇل ءسادۋاقاس ۇلىنىڭ (1900- 1933) العىسوزىمەن («ءسوز باسى») جاريالانۋى ەدى.

گولوشەكيننىڭ «كىشى قازان» ساياساتىنا قارسى شىعىپ، قازاق ەلىندەگى ناقتى جاعدايدى ءدال كورسەتە بىلگەن، ەلىن سۇيگەن، ۇلتجاندى، جيىرما بەس جاستاعى كەمەڭگەر سماعۇل ءسادۋاقاس ۇلىنا «ۇلتشىل- ۋكلونيست» دەپ ايىپ تاققان كەڭەستىك- پارتيالىق قازاقستانداعى قاھارلى قوڭىراۋدىڭ داۋسى ءتولباسى جيناقتىڭ توركىنىن تانۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى. ساياسي ءومىر مەن باسپا ءسوز بەتتەرىندە «ءسادۋاقاسوۆشىلدىق» تەرمينى پايدا بولىپ، بۇل باسقالارعا قۇبىجىق رەتىندە كورسەتىلدى.

ال «حالىق جاۋلارى» ساياسي تۇرعىدا اقتالا باستاعان 1957 -جىلدان كەيىن بەيىمبەتتىڭ ادەبي مۇراسىنا قايتا ورالۋ مۇمكىندىگى تۋعان كەزدە، اعا بۋىن زەرتتەۋشىلەردە ۇلتشىل سماعۇل سادۋاقاس ۇلىمەن بايلانىستىرىپ، بەيىمبەتتەن تاعى دا ايىرىلىپ قالارمىز دەگەن ورىنسىز قاۋىپ، اسىرە ساقتىق بولعان سياقتى.

سماعۇلدىڭ تۇمسا جيناققا جازعان «ءسوز باسى» - بەيىمبەتتانۋدىڭ باستاۋىندا تۇرعان، شىن مانىندە، بەيىمبەتتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاعان شىعارما. ادەبيەت الەمىنە بەيىمبەت (شىن اتى بيمۇحامەت) ەسىمدى قالامگەردىڭ كىرىپ كەلە جاتقانىن جانە قازاقتىڭ بولاشاق كوركەمسوز ونەرىنىڭ تۋىن ۇستايتىن تۇلعانىڭ ءبىرى وسى وتىز جاستاعى بەيىمبەت بولاتىنىن جيىرما بەستەگى جاس سماعۇل جازباي تانىدى (سماعۇلدىڭ جيناققا جازعان ءالعىسوزى 1925 -جىلعى قىركۇيەكتە «جاس قايرات» گازەتىندە دە جاريالاندى).

«ءسوز باسىندا» سول تۇستاعى كوركەم ادەبيەتتىڭ كوبى ولەڭ ەكەنىن، سىنشىلاردىڭ اقىننىڭ زاتىن سىناماي، اتىن سىناپ جۇرگەنىن، جالپى كەز كەلگەن اقىن شىعارماشىلىعىنا بىرەر ولەڭمەن «تولىق سىن» بەرۋگە بولمايتىنىن ەسكەرتە كەلىپ، سماعۇل بىلاي دەيدى:

«بەيىمبەتتىڭ بۇل باسىلىپ وتىرعان ولەڭدەرى - 1915 -جىلدان بەرى جازعاندارى. ارينە، بۇل ولەڭدەردىڭ ىشىندە ناشارى دا بار، جاقسىلارى دا بار، ءتىپتى جاقسىلارى دا بار. بەيىمبەتتى تولىق ءبىلۋ ءۇشىن، ونىڭ اقىندىعىن تولىق سيپاتتاۋ ءۇشىن ونىڭ ولەڭىن تۇگەل وقىپ شىعۋ كەرەك».

سماعۇل العاش رەت بەيىمبەتتى اۋىل اقىنى رەتىندە باعالاي كەلىپ، «بىزدە شىن جۇمىسكەر ءومىرىن جازعان اقىن ءالى شىققان جوق. ونداي اقىننىڭ اياعى اسپاننان سالبىراپ تۇسپەيدى. ونداي اقىن قازاقستاننىڭ تۋىپ كەلە جاتقان كاسىپ شارۋاسىمەن بىرگە تۋادى. بەيىمبەت سياقتىلار سول بولاشاقتىڭ ۇيىتقىسى» دەپ كورەگەندىكپەن جازدى.

«بۇگىنگى كۇنسىز ەرتەڭ جوق، - دەيدى، سماعۇل بۇدان ءارى. - تاريحتىڭ ىلگەرى باسقان ادىمىن جىلدامداتۋعا شامامىز كەلسە دە، تاريحتى مۇلدەم ءوشىرىپ تاستاي المايمىز. ولاي بولسا، بەيىمبەت قازىرگى تاريحتىڭ ەڭ الدىڭعى قاتارلى اقىندارىنىڭ ءبىرى». بۇل سوزدەر بەيىمبەتكە ارنالىپ وتىرسا دا، جالپى العاندا، سول تۇستاعى ادەبيەتتىڭ ەستەتيكالىق مۇراتىن تاڭداۋعا تارازى بولا الاتىن ەدى.

تۇڭعىش جيناققا جازعان دايەكتەمەسىندە س. ءسادۋاقاس ۇلى ءوزى ۇستانعان باعىتتىڭ دۇرىستىعىن بەيىمبەتتىڭ العاشقى ولەڭدەرىنەن تاپتى. ازامات سوعىسىنا سوقتىراتىن ەكسپروپرياتسيادان گورى اۋىلدى ءبىلىم-عىلىم جولىمەن جاڭارتۋدىڭ ماڭىزدى ەكەنىن بەيىمبەت جازعان جىرلاردان اڭعاردى.

جاس اقىن ءوز ولەڭدەرى ارقىلى ەل-جۇرتى حاقىندا ناقتى كورىپ-ءبىلىپ، تۇيسىنگەن توپشىلاۋىن ءبىلدىردى. بەيىمبەت اۋىلدىڭ عاسىرلار بويى ورنىققان ىشكى- سىرتقى كەلبەتىن، ساياسي بولمىسىن ەڭبەك پەن ءبىلىم ارقىلى جاڭارتۋ جولىن تاڭدادى، بۇل جولدىڭ وزىنە جات ەمەستىگىن جىرلادى. سوندىقتان سماعۇل: «بەيىمبەت اۋىلدىڭ اقىنى، ءبىراق ول وزگەرىپ، تۇرلەنىپ كەلە جاتقان اۋىلدى بىلەدى... بەيىمبەتتىڭ اۋىلى - ەڭبەكشى اۋىل. مۇنىڭ اۋىلىنىڭ كىسىلەرى بۇرىنعىدان باسقاشا نۇردىڭ ادامدارى... بەيىمبەتتىڭ اۋىلدىڭ عانا اقىندىعى بولعاندىعى ونىڭ ولەڭدەرىنىڭ باعاسىن جويمايدى...» دەگەن قورىتىندىعا كەلدى.

جاس قالامگەر بويىنان سماعۇل تاپ باسقان تالانت تابيعاتىن، جازۋعا قۇمار قالامىنىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرىن («بەيىمبەت ىلگەرى ورلەپ، ءوسىپ كەلە جاتقان اقىن؛ بەيىمبەت - اۋىل اقىنى؛ بەيىمبەت - قالىڭ بۇقارانىڭ بەل بالاسى؛ بەيىمبەتتىڭ ءبىر ءتاۋىر مىنەزى: تانىس ەمەس نارسەسىنە ۇمتىلمايدى. جوقتان بار عىپ، كۇشەنىپ قىزارمايدى؛ بەيىمبەتتىڭ اۋىلى - سوقالى-سايماندى اۋىل؛ اقىننىڭ اقىندىعى راس بولسا، ايتقانى دا راس بولادى؛ بەيىمبەت - انىق اقىن. ونىڭ ايتقانى وتىرىك ەمەس»، ت. ب.) جالپى جۇرتشىلىق كۇنى كەشەگە دەيىن ەستي الماي كەلدى. شىنداپ كەلگەندە، وسى جيناقتاعى ءالعىسوزى ارقىلى سماعۇل ءبىرىنشى رەت بەيىمبەتتى ەلگە تانىستىردى؛ ونىڭ شىعارماشىلىعىن زەردەلەۋ مەن زەرتتەۋدىڭ، تالداۋ مەن تانۋدىڭ بولاشاق باعىتىن كورسەتىپ بەردى.

تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقان كەزدە ءبىز «سماعۇل ءسادۋاقاس ۇلىنىڭ دايەكتەمەسى قوسىلدى» دەگەن تاقىرىپشاسى بار، التى بولىمگە بولىنگەن، اراب قارپىمەن باسىلعان «بەيىمبەتتىڭ ولەڭدەرى» دەپ اتالاتىن تۇڭعىش جيناقتى ءوز ۇيىرىنە قوسىپ، ادەبي- عىلىمي اينالىمعا ەنگىزدىك.

جيناقتا بەيىمبەتتىڭ 1915 -جىلدان باستاپ 1925 -جىلعا دەيىنگى ون جىل ىشىندە جازىلعان 58 ولەڭى بار. «اسپان بۇلت»، «جازعى كەش»، «مۇقتاجدىق»، «بۇلتتى كۇنى»، «كەدەي»، «ءبي»، «نان»، ت. ب. سياقتى العاشقى ولەڭدەرىنەن باستاپ، «وتىرىككە بايگە»، «بايدىڭ قىزى»، «ءرازيا قىز»، «قاشقان كەلىنشەك» سەكىلدى تانىمال تۋىندىلارىنا دەيىن ءبىرىنشى رەت وسى العاشقى جيناقتا توپتاستىرىلدى. بۇلاردىڭ دەنى (ەكى-ءۇش ولەڭنەن باسقاسى) كەيىنگى جىر جيناقتارىنا قوسىلىپ، وقىرمان نازارىنا تولىق جەتتى.

ەركىن ءداۋىر تۋعاندا عانا كەڭەستىك زاماننىڭ قالىپتاسقان قۇرساۋىنان سىتىلىپ شىققان «بەيىمبەتتىڭ ولەڭدەرى» دەپ اتالاتىن، 1925 -جىلى قىزىلوردا قالاسىندا باسىلىپ شىققان اتالعان تۇڭعىشتان تابارىك دەپ، سوعان ەنگەن. ءبىراق بۇدان كەيىن قايتا جاريالانىم كورمەگەن، جازۋشىنىڭ كەيىنگى بىردە-ءبىر جيناعىندا جوق، 1922 -جىلى جازىلعان «ەكەۋ ەدىك» ولەڭىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز (ولەڭنىڭ ءۇشىنشى شۋماعىنداعى سوڭعى ەكى جولعا كىتاپتاعى نۇسقاسىندا كوپ نۇكتە قويىلعان؛ بۇل ءادىس ارقىلى اقىن الدەبىر ادەمى ءساتتىڭ تىلمەن ايتىپ جەتكىزىپ بولمايتىن جاي-كۇيىن بەينەلەگىسى كەلدى مە، الدە باسپا تاراپىنان جاسالعان ارەكەت پە، ول جاعى بەلگىسىز جانە دە اۆتور وسىناۋ ماحاببات ليريكاسىنا قايتا ورالماعان، جيناقتارىنا قوسۋدى ماقسات تۇتپاعان). مىنە، سول ولەڭ:

ەكەۋ ەدىك

ەكەۋ ەدىك ءبىز شىققاندا دالاعا،

قىبىرلاعان مال جاتىر ەد دالادا.

تۇتىنمەنەن جەردىڭ ءجۇزى مۇنارتىپ،

كۇن باتىپ اي تۋدى ول، ەكى ارادا.

ەكەۋ ەدىك، وڭاشادا سىرلاستىق،

سىبىرلاستىق، جىبىرلاستىق، سىردى اشتىق.

ەكەۋمىزدى بايلاپ-ماتاپ ەرىكسىز،

قۇشاقتاتىپ سۇيىستىرگەن ءبىر جاستىق.

ەكەۋ ەدىك ۇجماق جەلى ەسكەندە،

ءبىر بولايىق، بىرگە ولەيىك دەسكەندە،

.. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 

.. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 

ەكەۋ ەدىك سىر ايتىلىپ تۇرعاندا،

الداعى ىسكە ايقىن پىلان قۇرعاندا.

سەرت بايلاسىپ، قول الىسىپ، انتتاسىپ،

جار جولىنا جاندى قۇربان قىلعاندا.

ەكەۋ ەدىك شىن قۇماردان شىققاندا،

كوڭىل سىرىن، جۇرەك شەرىن ۇققاندا.

مەڭ-زەڭ ءپىشىن، سۇرعىلت ءتۇسى بيازى،

نە ايتپاپ ەدى، كوپ ءسوز بار ەد ۇققانعا.

بۇگىن جالعىز نە ەكەنىم بىلە الماي،

ويناپ كۇلىپ بۇرىنعىداي جۇرە الماي،

شەرلى جۇرەك، كەلدى جۇدەپ تومسارىپ،

ءبىر جۇبانباي، جۇباتقانعا ءتىل الماي.

بۇگىن جالعىز كوزگە ەلەستەپ وتكەن كۇن،

ءبىر قايىرىلماي الدى-ارتىنا كەتكەن كۇن.

بالداي ءتاتتى سۋ ورنىنا ۋ بەرىپ،

وپاسىزدىق ۋادەگە جەتكەن كۇن.

* * *

ەكەۋ ەدىك ءبىز شىققاندا دالاعا،

قارا قۇرىم مال جاتىر ەد دالادا.

بۇگىن جالعىز مالسىز، جانسىز قايعىرام،

كىم تۇز سەپكەن قاندى جۇرەك جاراعا؟

سەرىكقالي بايمەنشە،

بەيىمبەتتانۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

Egemen Qazaqstan