تاڭعاجايىپ تىۆا
«ۋاقىتىندا تىۆانىڭ جەر سىزباسىنان تابىلماعانى سەكىلدى، وسى كۇنگە دەيىن توپوگرافيالىق كارتاعا تۇسپەگەن، تەك بۇعىشى تۋحا-تىۆالار عانا بىلەتىن، اتتىلى كىسى ءبىر اپتا جۇمساپ جەتە الاتىن جەر بار. اناۋ شىعىس ساياننىڭ قويناۋىندا، - دەدى دورجۋ قولىمەن ىلگەرى جاقتاعى تاۋ سىلەمدەرىن نۇسقاپ، - ول قاسيەتتى قونىس ودۇگەن دەپ اتالادى.
تىۆا رەسپۋبليكاسى - ازيانىڭ گەوگرافيالىق كىندىگى. جەرىنىڭ سەكسەن پايىزدان استامى - تاۋ مەن ورمان. ونىڭ باتىسىن - التاي، سولتۇستىگى مەن شىعىسىن سايان جوتالارى قورشاپ تۇر. سوندىقتان باسقا الەمنەن وقشاۋ جاتقان بۇل مەكەننىڭ تورىنە شىعۋ وڭاي شارۋا ەمەس. استاناسى - قىزىلعا دەيىن رەسەيدىڭ يركۋتسك، نوۆوسيبيرسك، كراسنويارسك قالالارىنان ۇشاقپەن نەمەسە كورشىلەس حاكاسيادان اۆتوكولىكپەن جەتەسىز. ەلدىڭ قيان تۇپكىر، قيىر شەت ايماقتارىنا تەك توتەنشە جاعدايلار جونىندەگى قىزمەتتىڭ تىكۇشاقتارى اپارا الادى. تەمىر جول اتىمەن جوق. سوعان قاراماستان بۇل جەردەن ادام اياعى ۇزىلمەيدى. اۋە ساپارىن تاڭداعان كوپتىڭ ىشىندە ءوزىم دە بولدىم.
سونىمەن... قىزىل قالاسىندا بي حەم («ۇلكەن وزەن») مەن كاا حەم («كىشى وزەن») ءوزارا توعىسىپ، اياعى سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتقا قۇياتىن ۇلى ەنيسەي (تىۆاشا ۋلۋگ حەم) باستالاتىن تۇستاعى اسەم ساياباقتا «ازيا كىندىگى» تاس ءمۇسىنى ورناتىلعان. قىزىقتاپ كەلىپ- كەتىپ جاتقانداردىڭ قاراسى مول.
ەكىسىنىڭ ءبىرىن ءوزىمىزدىڭ قازاققا ۇقساتتىم. مەنى دە بوتەنسىنبەيتىنىن بايقادىم. «قىرعىزسىز با؟» دەپ سۇرادى ءبىر جىگىت اعاسى. زامانىندا ەنيسەي بويىنان كوشكەن قىرعىزداردىڭ ۇرپاعى اتا جۇرتىن كورگەلى كەلگەن شىعار دەپ ويلاسا كەرەك. «ءبارىمىز دە وسى التاي- ساياننىڭ باۋىرىنان دورەگەنبىز» دەدىم باياعى. ءسويتىپ توڭىرەكتى تاماشالاپ تۇرعانىمدا، تىۆانىڭ جەر كارتاسى بەدەرلەنگەن تۋريستىك تاقتادان - كوزىمە جىلى ۇشىراعان باسقا دا اتاۋلارمەن قاتار - «تۇران» («تۋران») ءسوزى ەرەكشە دارالانىپ كورىندى. «تۇران- ۇيىك قازانشۇڭقىرى» («تۋران-ووك ىيگىلاجى») تاعى بار. ارينە، قىزىقپاسقا امال جوق.
تۇران، وتۇكەن، ارجاان، ۇلى قورىم...
الدان ماادىر اتىنداعى تىۆا ۇلتتىق مۋزەيىنىڭ قىزمەتكەرى، تاجىريبەلى گيد رادجۋ تانگور- وولمەن اڭگىمەمىز جاراسا قالعان. «ەسىمىم ۇندىشە بولعانىمەن، رۋىم - تاز، ارعى اتامنىڭ اتى - دومبىرا» دەپ تانىسقان ەلگەزەك جىگىتتىڭ بىلمەيتىنى جوق. ون التى بولىمنەن تۇراتىن مۋزەيدىڭ ءار ەكسپوناتىنىڭ جاي- جاپسارى تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى ايتىپ بەرەدى. نيەتىمدى بايقاعاسىن: «ەرتەڭگە كولىگىمدى سايلاپ قويايىن، تۇران جاققا بارىپ قايتامىز. ار جاعىنداعى پاتشالار القابىن دا شارلايمىز. كوزبەن كورگەننىڭ ءجونى بولەك»، - دەدى.
ال ەندى مۋزەي شىنىمەن قازىناعا تولى. كوشپەندى تۇرمىستىڭ زاتتارى دا، زاتتارىنىڭ اتتارى دا تانىس: ابدىرە - «اپتارا»، قالپاق - «قالباق»، ەتىك - «يديك»، جۇگەن - «چۋگەن»، سۋلىق - «سۋگلۋك»، ۇزەڭگى - «ەزەڭگي»، قامشى - «قىمچى»، وشاق - «ۋجۋك» ... وسىندا جايعاسقان تىۆا كيىز ءۇيىنىڭ («كيديس وگ») شاڭىراعى - حارااچا، ەسىگى - ەجيك، تابالدىرىعى ەرگين ەكەن.
«حارااچا» سوزىمەن ءوزىمىزدىڭ «قاراشا ءۇي» قابىسىپ تۇرسا، تىۆاشا تابالدىرىقتى بىلدىرەتىن «ەرگين» ءسوزىنىڭ «ەرگەنەكپەن» تۇبىرلەستىگىن بايقادىق. «ەسىكتەن ەرگەنەك كەتسە، يتتەن يبا كەتەدى» دەگەن ماتەل بار عوي. تىۆا باقسىلارىنىڭ اساي- مۇسەيلەرى قويىلعان زال، ەنيسەي بويىنىڭ باعزى كوكتۇركىلىك بالبالدارى، بۇعىتاستارى مەن پەتروگليفتەرى، نەبارى 17 جىل ءومىر ءسۇرىپ، سوڭىنا 12000 كارتينا قالدىرعان الەمگە ايگىلى سۋرەتشى قىز - شەشەسى تىۆا، اكەسى ورىس نادەجدا رۋشيەۆانىڭ كوركەم مۇراسى قويىلعان حولل، «ارجاان-2» ساق زامانى قورعانىنىڭ ارحەولوگيالىق ولجالارى توپتالعان «التىن» ءبولىمى... - ءارقايسىسى جەكە- جەكە تولعاۋدى كەرەك ەتەتىن قۇندىلىقتار.
...ۋادە بويىنشا، ەرتەڭىنە رادجۋ ەكەۋمىز تاڭ سىز بەرە قىزىلدان شىعىپ كەتتىك. ول «لادا پريورا-14» كولىگىن «ر-257» دەپ اتالاتىن فەدەرالدىق اۆتوتراسسانىڭ بويىمەن جۇيتكىتىپ كەلەدى. الدى- ارتىمىزدا، ەكى قاپتالىمىزدا - ءبىر- بىرىنە مىنگەسە جارىسىپ، بىرەسە بيىكتەپ، بىرەسە الاسارعان تاۋ جوتالارى؛ ارا-اراسىنداعى كوگالدى جازىق جەرلەردە شوق-شوق بوپ ۇيىسا وسكەن بالقاراعاي.
«تىۆا - ءتورت تاراپتىڭ توعىسى ءارى جەتى جۇرت كەلىپ-كەتكەن جەر، - دەيدى دورجۋ، - ارىدەگى ساق پەن عۇندى قويعاندا، بەرىدەگى تۇركى، ۇيعىر، قىرعىز قاعاناتتارى، موڭعول مەن تسين يمپەريالارى، رەسەي پروتەكتوراتى كەزەڭى قات- قات ءىز تاستاعان. ورىستار ۇراڭقاي ولكەسى دەپ اتاعان. سىزدەرگە جاقسى ءمالىم رادلوۆ، پوتانين، كاتانوۆ، گرۋمم-گرجيمايلو، كلەمەنس سەكىلدى عۇلاما عالىمدار ءبىزدىڭ ايماقتى دا زەرتتەگەن».
مىنە، وسىنداي داۋىرلەردى باستان كەشكەن تىۆا 1922 -جىلدان باستاپ ءوز الدىنا مەملەكەت قۇرىپ، 1944-جىلى عانا ك س ر و قۇرامىنا ەنگەن. ءتىپتى، ناتسيستىك گەرمانيا سوۆەتتەر ەلىنە باسىپ كىرگەندە، تىۆا گەرمانياعا قارسى ءبىرىنشى بولىپ سوعىس جاريالاعان. بۇل - تاريحي فاكت. گيتلەر الەم كارتاسىنان تىۆانى تابا الماي: «بۇل قانداي ەل؟»، - دەپ اڭ-تاڭ بوپتى- مىس.
ارينە، مۇنىسى - اڭىز. ءبىراق قىزىل ارمياعا كومەك رەتىندە تىۆادان ءا دەگەندە 50000 -جىلقى، 400 توننا ەت، 70 توننا قوي ءجۇنى، 10000 تون، 19000 قولعاپ، 16000 پيما، ءتىپتى 52000 شاڭعى جونەلتىلگەنى راس. تىۆالاردىڭ جاۋجۇرەكتىگىنە قايران قالعان نەمىستەر ولاردى «قارا ءولىم» («Das Schwarze Tod») دەپ اتاعانى دا - تاريحي شىندىق.
«ۋاقىتىندا تىۆانىڭ جەر سىزباسىنان تابىلماعانى سەكىلدى، وسى كۇنگە دەيىن توپوگرافيالىق كارتاعا تۇسپەگەن، تەك بۇعىشى تۋحا- تىۆالار عانا بىلەتىن، اتتىلى كىسى ءبىر اپتا جۇمساپ جەتە الاتىن جەر بار. اناۋ شىعىس ساياننىڭ قويناۋىندا، - دەدى دورجۋ قولىمەن ىلگەرى جاقتاعى تاۋ سىلەمدەرىن نۇسقاپ، - ول قاسيەتتى قونىس ودۇگەن دەپ اتالادى. ماعىناسى - «وت ونگەن». كاينوزوي زامانىندا جانارتاۋ اتقىلاعان ورىن...». ءيا، ايتىپ وتىرعانى - وزىمىزگە بەلگىلى وتۇكەن. تۇركى قاعاناتى تۋ تىككەن، داڭقى تورتكۇل دۇنيەگە جايىلعان وردالى مەكەن. زەرتتەۋشىلەر ونى موڭعول جەرىندەگى حانگاي تاۋلارىمەن دە ۇشتاستىرادى.
ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە كولىگىمىز تىۆاداعى 15 مىڭ وزەننىڭ ءبىرى - ءبىز ءۇشىن سىرى جۇمباق تۇرانعا تۇمسىق تىرەدى. جاعاسىندا بي-حەم اۋدانىنىڭ (تىۆاشا - قوجۋۋن) ورتالىعى، ءوزى اتتاس شاعىن قالا ىرگە تەپكەن. تىۆا تىلىندە «تۇران» ءسوزىنىڭ ەكى ءتۇرلى ماعىناسى بار: ءبىرى - «سازدى جەر»، ەكىنشىسى - «ءدۇربى». ەكىنشى اتاۋ كەيىن پايدا بولعانعا ۇقسايدى جانە قايدان شىققانىن ەشكىم ءتۇسىندىرىپ بەرە المايدى. تۇراننىڭ ۇزىندىعى - 40 شاقىرىم، اياعى ۇيىك وزەنىنە قۇيىپ، ول بولسا ەنيسەيگە ۇلاسادى. باتىس سايانداعى تۇران- ۇيىك قازانشۇڭقىرى وسى ەكى وزەننىڭ اتىن قوسا يەمدەنگەن. ۇيىكتى تىۆالار «ووك» دەيدى.
ءسوزدىڭ توركىنىن ءدوپ باسا الماي، «تۇيمە»، «ىلگەك» دەپ توپشىلايدى ەكەن. ءبىز ونىڭ شەشۋىن وڭاي تاپقانداي بولدىق. ويتكەنى قازاق دالاسىندا، اسىرەسە ماڭعىستاۋدا «ۇيىك» سوزىنە بايلانىستى اتاۋلار مول (اق ۇيىك، قارا ۇيىك، قوس ۇيىك، قىزىل ۇيىك، ت. ب. ). ول وبانى، تاس ءۇيىندىنى، توبەنى، دوڭەستى، قورىمدى، مولانى بىلدىرەدى. ونىڭ ۇستىنە بىزدە بار كەيبىر سوزدەر تىۆا تىلىندە تانىماستاي قىسقارىپ كەتەتىن زاڭدىلىقتى بايقادىق. مىسالى، جۇمىرتقا - چۋۋرگا، جىڭىشكە - چيڭگە، ت. ب. سوندىقتان «ووك» -تىڭ «ۇيىك» - پەن دىبىستىق قانا ەمەس، ماعىنالىق جاعىنان دا بىرلىگىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.
كوپ ۇزاماي، جەر جۇزىنە ايگىلى تىۆا پاتشالار القابىنا قادام باسقانىمىزدا بۇل بولجامىمىز ايعاقتالا ءتۇستى. ويتكەنى ءبىز كورگەن ساق زامانىنىڭ جادىگەرلەرى - «ارجاان-1»، «ارجاان-2» سول اتاقتى ۇيىك وزەنىنىڭ القابىندا ورنالاسقان جانە «ۇيىك مادەنيەتىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى» دەگەن اتاۋعا يە. ال «ارجاان» - سانسكريت ءسوزى؛ ماعىناسى - شيپالى سۋ، كيەلى بۇلاق. قازاقشا نۇسقاسى - اراسان. عالىمداردىڭ تۇجىرىمىنشا، «ارجاان-1» ۇيىك- وباسى ەسكىرەك (ب. ز. د. IX ع. ) - ساق (سكيف) ءداۋىرىنىڭ باستاۋىنا تيەسىلى؛ ونىڭ ىشىندەگى بايلىقتى «جابايى ارحەولوگتار» مەيلىنشە توناپ كەتكەن. الەمدىك ارحەولوگيادا سەنساتسيا رەتىندە باعالاناتىن «ارجاان-2» ۇيىك- وباسىنىڭ (ب. ز. د. VII ع. ) جايى بولەك.
ونى 2001-2003 -جىلدارى قازعان ورىس- نەمىس ەكسپەديتسياسى وراسان ولجاعا كەنەلدى. سەبەبى پاتشا قورىمىنا بۇرىن ەشكىم قول سۇقپاعان. قابىر ىشىنەن 20 كيلوگرامنان ارتىق التىن شىققان. باعزى زەرگەرلەردىڭ شەبەرلىگى سونشا، پاتشانىڭ شالبارىن ساندەگەن ديامەترى - 1 م م، جالپى سانى 250 مىڭ مونشاقتىڭ كوزىنە جىلقىنىڭ قىلى سىيمايدى. ادام سۇيەكتەرىنەن باسقا، ساق (سكيف) «ترياداسىن» قۇرايتىن قارۋ- جاراقتار، ات ابزەلدەرى مەن «اڭ ستيلىندەگى» اشەكەي بۇيىمدار - ءبارى قالپىنا كەلتىرىلىپ، تىۆانىڭ ۇلتتىق مۋزەيىنە قويىلعان. عىلىمي قاۋىمداستىقتىڭ ءبىر بولىگى «ساقتاردىڭ (سكيفتەردىڭ) تۇپكى وتانى - تىۆادا؛ ولاردىڭ مادەنيەتى وتە بيىك دارەجەدە بولعان» دەگەن پىكىرگە ۇيىپتى.
ءبىر قىزىعى، جولشىباي - ىشىندە قىلاڭى بار، بارانى بار - ەن القاپتا ەمىن-ەركىن جوسىپ جۇرگەن جىلقى ۇيىرلەرى قايتا- قايتا كەزدەستى. نەگە ەكەنىن قايدام، كورگەن سايىن بويداعى قان تۋلاپ قويا بەرەدى. انا ۇيىك- وبالاردا جەرلەنگەن ءۇش مىڭ جىل بۇرىنعى جىلقىلار قايتا ءتىرىلىپ كەلىپ، كوز الدىڭدا شاۋىپ بارا جاتقانداي اسەردە بولادى ەكەنسىڭ. تىۆالار اتتى - «ات»، ءبىراق جىلقىنىڭ ءۇيىرىن «چىلگى» دەيدى. «ءبىز قويدىڭ ەتىن جاقسى كورەمىز، - دەدى دورجۋ، - جىلقىنىڭ ەتىن از جەيمىز. ونىڭ ورنىنا، اتقا شاپپاساق تۇرا المايمىز. اۋىل (اال) سايىن ات جارىس (ات چارىجى) وتەدى دە جاتادى».
«ارجاان» ۇيىك- وبالارىن تاماشالاعان سوڭ، دورجۋ ماعان «چينگە- تەي-1» («جىڭىشكە توبە-1»، ب. ز. د. VII ع. ) پاتشا قورىمىن اپارىپ كورسەتتى. قازىپ جاتقاندار - پەتەربۋرگ ارحەولوگتارى. بۇل جەردەگى قابىر دە تونالماپتى. التىن تابىلعانى ايتىلدى. «ارجاان-2» ۇيىك- وباسىمەن ارا قاشىقتىعى دا، ۋاقىت مەرزىمى دە جاقىن بولعاندىقتان، مۇنان سۇيەگى شىققان اقسۇيەك بيلەۋشى انا جاقتاعى پاتشانىڭ بالاسى ءيا نەمەرەسى بولسا كەرەك دەگەن جورامال بار.
مەن قورعاننىڭ ءۇيىندىسىن توڭىرەكتەپ جۇرگەنىمدە دورجۋ شاماندىق جورالعىسىن اتقارىپ تاستادى. كولىگىنەن تاعامنىڭ ۇساق قيقىمدارىن الىپ، اينالاداعى تاۋ- تاستىڭ كوزگە كورىنبەيتىن كەپيەتتى يە- رۋحتارىن ۋىستاپ شاشىپ «قورەكتەندىردى». «نەگىزى ءسۇت ىشكىزۋ كەرەك. مەن قولىمداعى باردى بەردىم... ايتپاقشى، تۇركى تاريحىن زەرتتەۋشىلەر التايدى كيە تۇتادى. دۇرىس. ءبىراق، كورىپ وتىرسىز عوي، ساياننىڭ دا ورنى ايرىقشا. مەنىڭشە، ونى بولە قاراۋعا بولمايدى. وسىنى ەستەن تۇتىپ جۇرسەڭىزدەر»، - دەدى دورجۋ.
راسىمەن دە، تىۆادا 40 مىڭنان استام زەرتتەلمەگەن ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىش بار. زەرتتەلگەنىنىڭ ءوزى تولىق باعالانىپ بولعان جوق. مىسالى، ساق ءداۋىرى دەمەكشى، «ارجاان-2» ۇيىك- وباسىنىڭ پاتشاسى «ءسىبىر تۋتانحامونى» دەگەن تەڭەۋ تاپسا، تىۆانىڭ سولتۇستىك- باتىسىنداعى ساعلى القابىنان تابىلعان كۇن حرامى (بالكىم، وبسەرۆاتورياسى) - ۇلى قورىم (ۋلۋگ حورۋم، ب. ز. د. V- Ⅲع ع. ) شىن مانىندە ءوزىنىڭ ماڭىزى جاعىنان انگلياداعى ستوۋنحەندج باعانتاستار ۇيىندىسىنەن كەم ەمەس.
ول - 32 «شاباق» ساۋلەسى بار الىپ شەڭبەر تۇرىندە دالالىق جەردە دوڭگەلەنىپ جاتقان كۇن بەينەسى (قازاقستان تۋىنداعى كۇن شاپاعىمەن سانى بىردەي). ۇلى قورىمدى اشقان كورنەكتى ارحەولوگ ا. گراچ «ازيا كىندىگىندەگى ەجەلگى كوشپەلىلەر» اتتى كىتابىندا: «ساعلىداعى ۇلى قورىمدى زەرتتەۋدىڭ ماتەريالدارى سكيف- ساق الەمى تايپالارىنىڭ «كۇنتەكتى» ءدىنىنىڭ باستاۋلارى جونىندەگى كۇردەلى پروبلەماعا جانە ەجەلگى يراندىقتارداعى ءزورواستريزمنىڭ «ءتۇپ قاينارى» تۋرالى ماسەلەگە قايتا ورالىپ سوعۋعا مۇمكىندىك بەرەدى»، - دەپ جازعان بولاتىن.
سونىمەن، ءبىر جاعى - تىۆاداعى تۇران مەن وتۇكەن، ەكىنشى جاعى - پاتشالار القابىنىڭ ۇيىك- وبالارى مەن ۇلى قورىم - ساق (سكيف) قوعامىنىڭ، ءزاردوش ءدىنىنىڭ (زورواستريزم) ءتۇپ-توركىنى جونىندەگى ماسەلەنى عانا قوزعاپ قويماي، ەستە جوق ەسكى زاماندارداعى «تۇران- يران» قارىم- قاتىناستارىنا دا نازار اۋدارتادى.
كاسىبي تاريحشى دورجۋ تانگار- وول باۋىرىمىزدىڭ جول-جونەكەي بولىسكەن دەرەكتەرى مەن دايەكتەرى وسىنداي ويلارعا جەتەلەدى.
«الاشتىڭ الدىن ارجاانى...»
تىۆا جەرىندە كوزگە بىردەن شالىناتىن اتاۋلار كوپ. مىسالى ۋلۋگ-داگ ( ۇلىتاۋ)، ەدەگەي (ەدىگە) وزەنى، چاگىتاي (شاعاتاي) كولى، ت. ب. بۇلاردىڭ كوبىسىنىڭ وزىنە لايىقتالعان اڭىزى بار. مەنىڭ كوڭىلىمە قوناقتاپ، بايىز تاپتىرماعانى - الاش.
الاش - تىۆالاردىڭ قۇلاعىنا جاعىمدى ءسوز. ەل ىشىندە الاش، الاش-وول دەگەن كىسى اتتارى ءجيى كەزدەسەدى. «كراسنويارسك- مەمشەكارا» (م-54) فەدەرالدىق اۆتوتراسساسىنىڭ 868-شاقىرىمىندا الاش چۋرتۋ (الاش جۇرتى) دەگەن مەكەن ورنالاسقان. ەڭ عاجابى، تىۆانىڭ سولتۇستىك- باتىس بولىگىندە - باستاۋىن باتىس سايانداعى كارا-ءحول (قاراكول) مەن داشتىگ- حولدەن (تاستىكول) الىپ، بارىىن- حەمچيك، باي- تايگا جانە ءسۇت- كول اۋداندارىنىڭ (كوجۋۋندارىنىڭ) تەرريتورياسىن كەسىپ وتەتىن، اقىر سوڭىندا حەمچيك وزەنىنە بارىپ قۇياتىن الاش اتتى وزەن بار. ۇزىندىعى - 172 ك م. ول وزەن اعىپ وتەتىن شاتقال «الاش شاتتارى» دەپ اتالادى. دون تەرەزين سۋمونىندا «ارجاان الاش» دەلىنەتىن شيپالى بۇلاق ۇشىراسادى.
الاش وزەنىنىڭ سىر-سيپاتىن انىقتاماق ماقساتتا الدىمەن ا. س. پۋشكين اتىنداعى تىۆا ۇلتتىق كىتاپحاناسىنا باردىم. ۇلتتىق ولكەتانۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ەلەنا اك- كىس قۇراق ۇشىپ قارسى الىپ، قىزمەتكەرلەرى چەچەك مونگۋش، الەفتينا كىزىل-وول، انتونينا سارىگ جابىلا ءجۇرىپ كومەكتەستى. الدىما توپونيميكاعا بايلانىستى كىتاپتاردى ءۇيىپ قويدى. عىلىمي تۇرعىدان ەڭ سۇيەكتى دە سۇبەلى ەڭبەك - ب. ق. ونداردىڭ «تىۆا توپونيميكالىق سوزدىگى» ەكەن. وكىنىشتىسى، بۇل سالانىڭ بىلگىرى بيچەن قىرعىس قىزى وسىدان ون جىل بۇرىن كۇيەۋى ەكەۋى جول اپاتىنان قايتىس بولىپتى.
زەرتتەۋشى ءوز كىتابىندا «الاش» ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسىنا قاتىستى ءبىرقاتار ادامنىڭ پىكىرىن كەلتىرەدى. سول الاش وزەنىنىڭ بويىندا تۋىپ- وسكەن كۋجۋگەت شويگۋ ەلدىڭ اۋزىندا الاش - «التىن اعاش، التىن تايگا؛ قاسيەتتى اعاش، قاسيەتتى تايگا» دەپ ايتىلاتىنى جونىندە ماعلۇمات بەرىپتى (قازاقتىڭ «اتامىز - الاش، كەرەگەمىز - اعاش» دەگەنىنە ۇقسايدى).
ەڭبەكتىڭ اۆتورى بولسا، «توپونيمنىڭ شىعۋ توركىنى تولىق انىق ەمەس، تىۆا تىلىنەن تۇسىندىرمەسى تابىلمايدى» دەي كەلىپ، تۇرعىلىقتى حالىق بيىك تاۋلى ايماقتا قارلى شىڭ مەن قارسىز شىڭ كەزەكتەسىپ وتىراتىندىقتان، بۇل اتاۋدى «الا» سوزىمەن بايلانىستىراتىنىن ايتادى. سونداي-اق ول «كەيبىر بولجامدار بويىنشا، الاش - قازاقتار مەن نوعايلاردا جولىعاتىن تايپالىق ەتنونيم» دەگەن پىكىردىڭ بارلىعىنا توقتالادى. ءسوز سوڭىندا: «توپونيمنىڭ ەتيمولوگياسى ناقتىلاۋدى كەرەك ەتەدى»، - دەپ تۇيىندەيدى. ءسويتىپ، «الاش» ءسوزى تىۆالارعا تۇپكىلىكتى سىرىن الدىرماعان.
دەگەنمەن، الاش تۋرالى وي تولعاعىسى كەلەتىن كىسىلەر از ەمەس ەكەن. سولاردىڭ كەيبىرىن بەينەتاسپاعا جازىپ الدىم. مىسالى، ادىگجى حەرتەك ەسىمدى جاس جىگىت بىلاي دەيدى: «بۇل وزەننىڭ ەرەكشەلىگى بار. ونىڭ ارناسىنداعى تاستار وتە ءىرى، باسقا وزەندەردەگىدەي مايدا ەمەس. سۋىنىڭ ءتۇسى بولەك، اعىسى وتە جىلدام، بالىعى مول. جاعاسىنداعى ەل ءالى كوشىپ- قونىپ جۇرەدى، مال باعادى. مەنىڭ تۋىستارىم سوندا تۇرادى».
«ازيا كىندىگى» ورتالىعىندا گيد بولىپ ىستەيتىن سەمەن «الاش» ءسوزىن «الارانناان» («جارقىراعان») سوزىنەن شىققان دەپ ەسەپتەيدى. اقىن، مادەنيەت قايراتكەرى ليديا حەرلي قىزى يرگيت تە: «تايگانىڭ وزەنى سارقىراپ اعادى، سۋى اقىقتاي جالتىلدايدى»، - دەدى.
عىلىم كانديداتى گالينا دونگاكوۆنا سۋندۋي: «وزەننىڭ تاستارى اق جانە قارا ءتۇستى. بالىعى - الابۇعا. ول توڭىرەكتە كوپ حالىق تۇرادى. تىۆاشا ايتقاندا - الا-شاار چون»، - دەپ قاعازعا جازىپ كورسەتىپ تۇرىپ، وزىنشە پايىم جاسادى.
بۇل ويدى دورجۋ تانگور- وول دامىتتى. ونىڭ مالىمەتىنشە، الاش وزەنى حەمچيككە قۇيار جاقتا كونە تۇركى داۋىرىندە كوپتەگەن تايپا ارالاس تۇرعان. مىسالى، چيكتەر (تۇركىتانۋشى نيكولاي اريستوۆتىڭ ۆەرسياسى بويىنشا، شەكتى تايپاسى سولاردان وربىگەن. - ا. ش. ) مەن ازدار - سول ماڭنىڭ ەڭ بايىرعى تۇرعىندارى.
بيىك تاۋدان ىلديعا قۇلديلاعان تايپالار باس قوسىپ، «الاجى چۋرت» بوپ قۇرالعان كورىنەدى. تىۆالاردىڭ باعزىدان بۇگىنگە دەيىن پايدالاناتىن، نەگىزگى تىرەۋىشى ءۇش سىرىق- سىرعاۋىلدان تۇراتىن باسپاناسى «الاجى وگ» («لاشىق ءۇي») دەپ اتالادى. ورىسشا «چۋم»، «شالاش» دەپ جۇرگەنىمىز - سول. باسقا تۇركى حالىقتارىندا الاچىح (حاكاس)، الاچىك (تاتار)، الاچىق (قىرعىز)، الاچىگ (ازەربايجان) ، ت. ب. لەكسيكالىق فورمالاردا كەزدەسەدى. ءبىراق تىۆا نۇسقاسى ەڭ ەسكى دەپ سانالادى. «الاش» ءسوزىنىڭ توركىنىن ىزدەگەندە وسى جايتتى ەسكەرگەن ابزال دەپ ويلايمىز.
تىۆانىڭ كومەي جىرىن الەمگە تانىتىپ جۇرگەن «الاش» فولكلورلىق ءانسامبلى بار. اتى وزەننىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان. توپتى قۇرعان - تىۆانىڭ الەمگە تانىمال اتاقتى حوومەيجىسى كونگار- وول وندار. ول Back Tuva Future البومىن ا ق ش-تا شىعارعان، CNN ارناسىنا سۇحبات بەرگەن، دەۆيد لەتتەرماننىڭ توك-شوۋىنا قاتىسقان، «چينگيز-بليۋز» دەرەكتى فيلمىنە تۇسكەن. ك. وندار باسقارعان «الاش» انسامبلى گرەممي سىيلىعىنىڭ ءتورت مارتە يەگەرى
Bela Fleck and the Flecktones توبىمەن بىرگە Jingle All the Way مۋزىكالىق البومىن جازۋعا قاتىسىپ، بۇل تۋىندى 2008 -جىلى «ۇزدىك ينسترۋمەنتالدىق مۋزىكا» نوميناتسياسى بويىنشا جەڭىمپاز اتانعان. تالانتتى ونەرپاز 2013 -جىلى 51 جاسىندا كەنەتتەن دۇنيە سالىپتى. ءوزى قۇرعان تىۆا ۇلتتىق مادەنيەت ورتالىعىنىڭ الدىندا ەسكەرتكىشى تۇر.
«الاش» انسامبلىنە قازىر ونىڭ شاكىرتى - «حوومەي» حالىقارالىق اكادەمياسىنىڭ ديرەكتورى، تىۆا رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق حوومەيجىسى بادى- دورجۋ وندار جەتەكشىلىك ەتەدى. تريو قۇرامىندا ايان-وول سام، ايان شيريجيك بار. «ءبىز امەريكانىڭ 44 شتاتىندا، فرانتسيادا، يتاليادا، انگليادا، كانادادا، وزبەكستاندا، جاپونيادا، قىتايدا، تايۆاندا، نورۆەگيادا، تۇركيادا، پولشادا، موڭعوليادا ونەر كورسەتتىك. «الاش» داڭقىن الەمگە جايىپ ءجۇرمىز»، - دەدى بادى- دورجۋ سۇحباتتاسقان ساتىمىزدە. انسامبل رەپەتۋارىنداعى ءبىر ءاننىڭ اتى - «الاشىم».
الاش وزەنى تىۆانىڭ حالىق ولەڭدەرىندە دە بەينەلەنگەن. ۇلى حاكاس عالىمى ن. كاتانوۆ جيناعان نۇسقادا الاشقا ءتىل قاتقان جىگىت «ارناڭنىڭ ەنىن تارىلتشى، اعىسىڭنىڭ ەكپىنىن ازايتشى، مەنىڭ سۇيىكتىممەن كەزدەسۋىم كەرەك ەدى» دەپ جالبارىنسا، بالعان كۋجۋگەت ەسىمدى باقسىدان جازىپ الىنعان ماتىندە اۆتور «باي الاش، ۇلى الاش» دەپ كوتەرمەلەپ، ونىڭ جوعارى القابىن مەكەندەگەن بابالار رۋحىنا تاعزىم ەتەدى.
ارىگ ۋزۋۋ االىنىڭ تۇرعىنى حۋرەڭ وورجاك ايتقان ولەڭدە: «ەش جەردە الاش پەن تاسپىل سەكىلدى جىلدام وزەن جوق، ەش جەردە انام مەن اكەم سەكىلدى قامقور جان جوق»، - دەلىنەدى. عالىم ج. يۋشا حاتقا تۇسىرگەن العىس جىرىنىڭ سوزبە-ءسوز اۋدارماسى مىناداي: «الاشتىڭ التىن اراسانى، / ءمىنسىز تاستى، التىن كەنىشتى!/اۋرۋ- سىرقاۋدان جەڭىل-جەلپى ايىقتىر مەنى، / مەيىرىڭە جۇگىندىم، /اق، كوك ءتۇستى شۇبەرەك بايلادىم، /قايىرىمدى، باي الاش، ءتاڭىر-يەم!».
«پ. ا. چيحاچيەۆتىڭ الاش وزەنى القابىندا ايالداعانى» اتتى كارتينانىڭ اۆتورى - ايگىلى سۋرەتشى ي. ايۆازوۆسكي تىۆاعا تابان تيگىزبەپتى. باتىس تىۆانى تۇڭعىش زەرتتەپ، الاش وزەنى القابىنىڭ وروگرافيالىق كارتاسىن جاساعان گەوگراف پەتر چيحاچيەۆتىڭ ايتۋى بويىنشا سالىپتى. سوندىقتان بەينەلەرى شىندىقتان الشاق كەتكەن. ونىڭ ەسەسىنە، ەكسپەديتسيا قۇرامىندا بولعان پەيزاجيست ەگور مەيەر «قىتايدىڭ ۋلو- تاي پروۆينتسياسىنداعى شابينا- ولا تاۋ تىزبەگى جانە الاش القابى مەن وزەنى» شىنايى كارتيناسى ءۇشىن 1843 -جىلى سانكت-پەتەربۋرگ يمپەراتورلىق ونەر اكادەمياسىنىڭ ءبىرىنشى دارەجەلى كۇمىس مەدالىن العان.
ساپار بارىسىندا تىۆانىڭ كورنەكتى مۋزىكاتانۋشىسى، ونەرتانۋ دوكتورى زويا كىرگىسپەن جۇزدەستىم. 1987 -جىلى «تىۆا» فولكلورلىق ءانسامبلىن قۇرىپ، ۇلت مادەنيەتىن دامىتۋعا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان، يۋنەسكو ىستەرى جونىندەگى ۇلتتىق كوميتەتتىڭ ءتورايىمى بولعان عالىمنىڭ تىۆا كومەي جىرى تۋرالى ەڭبەكتەرى وتە باعالى. ول ءتىپتى حوومەيجىلەردى ا ق ش پەن جاپونيا مەديتسينالىق لابوراتوريالارىنا الىپ بارىپ، ولاردىڭ كوكىرەكتەن دىبىس شىعارۋ قۇپياسىن انىقتاۋ تۇرعىسىندا فيزيولوگيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن.
شىنىندا دا، «تىۆا» انسامبلىنىڭ مۇشەلەرى كەزەك-كەزەك «حوومەي»، «سىگىت» جانە «قارگىراا» مانەرلەرىنە سالىپ، كومەي جىرىن ورىنداعانىن تىڭداعاندا، حوومەيجىنىڭ كەۋدەسىنەن قالايشا قوسارلاستىرا ءارى نەشە تۇرلەنتە ءۇن شىعاراتىنىنا ءتانتى بولماسقا امال قالمادى. زويا اپامىز: «تىۆاشا - حوومەي ەمەس، كوومەي. باسىندا ورىسشا قاتە جازىلىپ، سولاي قالىپتاسىپ كەتكەن»، - دەدى. بىزدە «كومەي» ەكەنىن جەتكىزدىم. قاتتى اسەرلەنگەن ءبىر ءساتىم، ەشتەڭگە وڭايلىقپەن تاڭ قالا قويمايتىن تالعامپاز عالىمنىڭ كۇتپەگەن جەردەن ديماش قۇدايبەرگەن تۋرالى ايتقانى بولدى.
«ءتاڭىرى جارىلقاپ، راسىمەن دە قۇداي بەرگەن بالا. ونىڭ سيرەك تە عاجاپ داۋسى - ەلدىڭ يگىلىگى. ءتىل-كوزدەن ساقتاڭىزدار»، - دەدى. قازاقستانعا بارعىسى، ءبىزدىڭ جىرشىلاردى تىڭداعىسى كەلەتىنىن دە جاسىرمادى.
***
ۇلت عۇلاماسى مونگۋش كەنين-لوپسان ايتپاقشى، توسىندە جارقىرعان مىڭ كولى «اسپاننىڭ ايناسىنا» بالاناتىن تىۆا اسەرلەرى ءبىر ماقالاعا سىيماسى انىق.
كوپكە دەيىن قۇلاعىمنان دورجۋ گيد شىرقاعان ءبىر ساعىنىشتى ءاننىڭ: «اتا جۇرتتى كورگەنسىڭ بە؟ انا جۇرتقا جەتكەنسىڭ بە؟» («ادا-چۋرتتۋن كورگەن سەن بە؟ ەنە-چۋرتۋ چەتكەن سەن بە؟») دەگەن ۇزىگى كەتپەي قويدى...
امانتاي ءشارىپ،
Turkistan
