تاڭعاجايىپ سوعىستار

استانا. قازاقپارات - وتكەنگە كوز سالساق، ادامزات تاريحىندا نەشە ءتۇرلى قاندى سوعىس بولعان. ءبىراق ودان ەشكىم پايدا تاپقان جوق. دەسەك تە، الەمدە قازىر گەوساياسي ويىندار كۇشەيىپ، جانتالاسا قارۋلانۋ ارتا تۇسكەن ۋاقىتتا كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ تۇراقتى بەيبىت ساياسات ۇستانعانى دۇرىس بولىپ تۇر.

ءبىراق قاندى قىرعىن، زور شىعىن اكەلەتىنىن بىلە تۇرسا دا، ادامزات سوعىسقا قۇمار. نەگە؟

دەگەنمەن عالام « قىرعي-قاباق» ساياساتپەن ءومىر سۇرسە دە، تاريحتا شىعىن اكەلمەگەن سوعىستار ورىن العان. مىسال دا جەتەرلىك، سوعىستىڭ دا ءتۇرى كوپ.

1932-جىلى اۆستراليانىڭ قورعانىس مينيسترلىگى ەلدى جايلاپ كەتكەن ستراۋستارعا قارسى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە سوعىس جاريالاعان. ەلدىڭ اسكەري جاتتىعۋ پوليگوندارىنا ەركىن ەنىپ كەتكەن ستراۋستار اۆستراليا ارمياسى ساربازدارىنىڭ مىلتىق اتىپ، ۇيرەنۋىنە دە مۇمكىندىك بەرمەگەن.

سودان كەيىن اسكەري باس شتاب ارنايى قاۋلى قابىلداپ، كوبەيىپ كەتكەن جابايى الىپ دەنەلى قۇستاردى قىرۋعا بۇيرىق بەرگەن. مامانداردىڭ باعالاۋىنشا، ەلدە 20 مىڭنان استام ستراۋس ەمىن-ەركىن جۇرگەن. ءتىپتى كەي ەلدىمەكەندەرگە ادامداردى جاراقاتتاپ، بالالاردى قۋىپ، ۇرەيىن ۇشىرعان وقيعالار دا كەزدەسكەن. ءبىراق ستراۋستقا جاريالانعان اشىق سوعىس اۆستراليا ارمياسىنا جەڭىس اكەلە قويعان جوق.

ءبىر اپتانىڭ ىشىندە مۇزداي قارۋلانعان اۆستراليا ساربازدارى ەلدىمەكەن ماڭايىندا جۇرگەن جەلايااق «قۇستاردى» الىستان اتىپ، راحاتقا باتقان. ءبىراق بۇل «جەڭىس سەزىمى» ۇزاققا سوزىلمادى. جەتى كۇننىڭ ىشىندە 2500 ستراۋس ولتىرىلگەنىمەن، ساربازدار قاراشانىڭ اياعىندا ءبىر اپتاعا سوزىلعان قاندى قىرعىندى جالعاستىرۋدان باس تارتتى. ويتكەنى «الىپ قۇستاردى» اتۋ وڭايعا سوقپاعان.

وق تيگەنمەن، جىلدامدىعىن توقتاتپاي بىرنەشە شاقىرىمعا جۇگىرە بەرەتىن ستراۋستار اۋىر جۇك پەن وقتى موينىنا ارتىپ شارشاپ-شالدىعىپ كەلە جاتقان ساربازداردى اداستارىپ كەتە بەرەتىن بولعان. اقىرى جارالى قۇستاردىڭ وبالىن ويلاعان باس شتاب باستىعى ستراۋستارعا جاريالانعان اشىق سوعىستى ءوز بۇيرىعىمەن توقتاتۋعا ءماجبۇر بولعان كورىنەدى.

جالپى سوعىس تۋرالى ءسوز كەتسەك، بىزدىڭ كوز الدىمىزعا قارۋلى تەحنيكا، مۇزداي قارۋلانعان ساربازدار كەلەتىنى ءسوزسىز. ارينە، سوعىس جەڭىس پەن جەڭىلىستەن تۇرادى. ءبىراق وتكەندى قوپارساق، تاريحتا ادامزاتقا شىعىن اكەلمەگەن دە سوعىس بولعان.

1651-جىلى سيللي ارالى ءۇشىن نيدەرلاند مەن ۇلى بريتانيا اراسىندا سوعىس ءورتى تۇتانا جازدادى. نيدەرلاند ۇكىمەتى ارالدى وزىنە قاراتىپ الماق بولىپ ۇلى بريتانيا بيلىگىنە اشىقتان اشىق سوعىسقا دايىندالۋ تۋرالى نوتا تاپسىرعان.

ءبىراق سوعىس بولا قويعان جوق. تەك 1986-جىلى عانا ۇلى بريتانيا مەن نيدەرلاند باسشىلارى اراسىندا «ەكى جاقتى الاۋىزدىقتى توقتاتىپ»، بۇرىنعى ارازدىق داۋدى جويۋ تۋرالى ەكى جاقتى بەيبىتشىلىك كەلىسىمىنە قول قويىلعان. مىنە سوعىستىڭ بارلىعى دا وسىلاي شىعىنسىز اياقتالسا ءجون عوي.

وسىعان ۇقساس وقيعا امەريكا جەرىندە دە ورىن العان كورىنەدى. 1859-جىلى بريتان جاياۋ اسكەرىنىڭ ءبىر ساربازى ءوز اسكەري زوناسىنا كىرىپ كەتكەن، قاڭعىپ جۇرگەن ءبىر شوشقانى اتىپ تاستاعان. وعان اشۋلانعان امەريكالىق ەلدىمەكەننىڭ 400 تۇرعىنى بريتان اسكەرىن ەلدەن قۋۋدىڭ سان ءتۇرلى جوباسىن جاساپ، ستراتەگيالىق اسكەري جوسپار قۇرعان. مۇنى ءبىلىپ قويعان بريتاندىق اسكەري بيلىك ارنايى جيىن شاقىرىپ، ەلدىمەكەن تۇرعىندارىمەن كەزدەسكەن. اقىرىندا كەشىرىم سۇراعاننان كەيىن تۇرعىندار جاريالاعان سوعىس باستالماي قالعان. ال كەلگەن شىعىن- ءبىر شوشقا.

1925-جىلى 22-قازانى كۇنى پەتريچ اۋدانىندا گرەكيا مەن بولگاريا اۋدانىندا قيان-كەسكى ۇرىس باستالىپ كەتەدى. اياق استىنان باستالعان قاندى قىرعىنعا سەبەپشى بولعان نە دەيسىز عوي. ءيت. كادىمگى ادامنىڭ دوسى - ءيت. گرەك ساربازى ءيتتى قۋالاپ ءجۇرىپ، بايقاماي بولگار شەكاراسىنان ءوتىپ كەتكەن. بولگار ساربازىنان ەسكەرتۋ جاساعانىن ەستىمەگەن گرەك ساربازى ءسويتىپ يتىمەن قوسا وققا ۇشقان. بۇعان جاۋاپ رەتىندە ءبىر تۇندە ءدۇر كوتەرىلگەن گرەك ساربازدارى بولگاردىڭ شەكاراداعى پەتريچ سەلوسىن باسىپ العان. 50 گە جۋىق بولگار سولداتى وققا ۇشىپ، وقيعاعا ۇلتتار ليگاسى ۇيىمى ارلاسقاننان كەيىن بارىپ، «جاريالانباعان سوعىس» اياقتالعان.

1883 - جىلى يسپانيانىڭ وڭتۇستىگىندەگى شاعىن تۇرعىنى بار ليجار قالاسىنىڭ تۇرعىندارى فرانسياعا قارسى سوعىس جاريالادى. يسپان كورولى الفونس XII نىڭ پاريجگە ساپارى بارىسىندا فرانسۋزدار ونى كەلەمەجدەگەن كورىنەدى. ءوز پاتشاسىن مازاق ەتكەندەرگە قارسى سوعىس باستاماق بولعان ليجار قالاسىنىڭ مەرى دون ميگەل گارسيا سايەز بەن 300 تۇرعىن شىن مانىندە ۇرىسقا دايىندالعان.

ءبىراق بۇل دايىندىققا 93 جىلدان سوڭ نۇكتە قويىلدى. 1981-جىلى ليجاردىڭ قالالىق كەڭەسى «فرانسۋزدارمەن قارىم-قاتىناستىڭ كەڭەيىپ، جاعدايدىڭ دۇرىستالعانىنا وراي» ءبىر عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن شىعارىلعان شەشىمنىڭ كۇشىن وسىلاي جويعان. ارينە، ماسەلە سوعىستىڭ بولماعانىندا ەمەس، يسپاندىقتاردىڭ وتكەن تاريحتاعى قايشىلىق پەن ارازدىق تۋعىزاتىن كەيبىر شەشىمدەرگە قايتا ورالىپ، بۇگىنگى ۋاقىت تۇرعىسىنان باعا بەرىپ وتىرۋىندا.

ارينە وتكەندى قايتا قاراساڭ ، تاڭقالارلىق وقيعالار وتە كوپ. مىسالى ەۋروپالىق كورولدەردىڭ ءبىرى سوعىس ۋاقىتىندا جاۋىن زەڭبىرەكتىڭ وعىمەن ەمەس، كۇمىس مونەتالارمەن اتۋ تۋرالى بۇيرىق شىعارعان. ال ءبىر قىزىعى، بۇل بۇيرىق ناتيجەلى تۇردە جەڭىسپەن اياقتالعان. جاۋلارى زەڭبىرەكتەن قارشا بوراعان كۇمىس مونەتالاردى جەردەن تەرىپ، قىزىققا باتىپ جاتقاندا، كورول جاۋىنگەرلەرى ولاردى قىرىپ سالعان.

ءيا، ادامنان قۋلىق ارتىلعان با؟ ءبىراق مايداندا وزىق يدەيالاردىڭ ءبارى ورىندالا بەرمەيتىنى دە بار. مىسالى، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا اتاقتى كونسترۋكتور ولەگ انتونوۆ 1942-جىلى جاۋ تىلىنداعى پارتيزاندار ۇشىن «ا-»40 قاناتى بار تانك» ويلاپ تاپقان. الايدا بۇل جوبانىڭ كوپتەگەن كەمشىلىكتەرى بولىپ، انتونوۆتىڭ يدەياسى جۇزەگە اسقان جوق. ءبىراق « قاناتتى تانك» ءبىر دانا رەتىندە سوعىستىڭ سوڭىنا دەيىن جۇزەگە اسپاعان يدەيا كۇيىندە ساقتالىنىپ قالعان كورىنەدى.

ارينە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس بارىسىندا نەمىس اسكەري باسشىلىعى كەڭەستىك اسكەرلەردى الداپ سوعۋ ءۇشىن دە سان تۇرلى ءادىس-ايلا جاساعان. گوللانديا تەرريتورياسىندا ۇلكەن قۇپيا جاعدايدا گيتلەر كوماندوۆانياسى ايرودرومنىڭ ماكەتىن جاساعان كورىنەدى. وندا ۇشاقتار پەن اسكەري تەحنيكالار، اسكەري اۋە كۇشتەرى، بارلىعى دا اعاشتان جاسالىپ تۇرعىزىلدى. كەڭەستىك اسكەريلەردى الداۋ ءۇشىن ادەيى ىستەلىنگەن بۇل جالعان ايرودرومنىڭ الايدا ءبىر كۇندە كۇل-تالقانى شىققان. اعىلشىن ۇشقىشى بۇل جالعان اسكەري اۋەجايعا اعاش-بومبالاردى «جاۋدىرىپ» وتكەندە ايرودروم جارامسىز جاعدايدا قالعاندىقتان ونىڭ قۇرىلىسى كۇرت توقتاتىلعان كورىنەدى.

اقيقاتىندا ادامزاتتىڭ قاندى قىرعىننان جوعالتقانى از ەمەس. ءبىراق وتكەن تاريحتان ادام ءالى ساباق الماي كەلەدى. دۇرىسى، سوعىسسىز ءومىر سۇرۋ بولسا دا، ءالدىنىڭ السىزگە قىر كورسەتۋى تىيىلار ەمەس. سولاي بولا بەرەدى دە. . .

بەرىك بەيسەن ۇلى

« ايقىن» گازەتى