تەڭگە اتاۋى قايدان شىققان
تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ نىشانى - ءتول تەڭگەمىزدىڭ شىققانىنا 32 جىلداي بولدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن تەڭگەمىزدىڭ كەسكىنى سان رەت وزگەرىپ، باسقا ۆاليۋتالارعا شاققاندا قۇنى دا سان قۇبىلدى.
تەڭگەنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتا بولىپ بەكىتىلگەنىنە وراي، قازاق تىلىندە اقشا اتاۋلارىنا بايلانىستى قانداي سوزدەر بار، ولاردىڭ ءتۇپ-توركىنى قانداي؟ ۆاليۋتا رەتىندە نەگە «تەڭگەنى» تاڭدادىق؟ اقشا اتاۋلارىنا قاتىستى وسى جانە وزگە قىزىقتى دەرەكتەردى Kazinform ساراپشىسىنا «استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالىعىنىڭ اعا مەنەدجەرى، ءتىل مامانى مارلەن ءادىلوۆ ءتۇسىندىرىپ بەردى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى - تەڭگە. قازاقستان رۋبل ايماعىنان بۇرىنعى كەڭەس وداعى ەلدەرى اراسىنان سوڭعىلاردىڭ ءبىرى بولىپ شىقتى. 1993 - جىلعى 15 - قاراشادا 1 تەڭگە – ك س ر و- نىڭ 500 رۋبل قاتىناسىندا اينالىمعا ەنگىزىلدى. ۇلتتىق بانك - ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىنداعى جالعىز ەميتەنتى.
ەگەمەن قازاقستاننىڭ العاشقى اقشاسىن اعىلشىن كومپانياسى «حارريسون جانە ۇلدارى» باسىپ شىعاردى. ەلىمىزدە بانكنوت فابريكاسى 1995 -جىلى اشىلدى. بۇگىندە 18 قورعانىس دارەجەسى بار قازاقستاندىق تەڭگە الەمدەگى قورعالعان ۆاليۋتالاردىڭ قاتارىنا كىرەدى.
اينالىستاعى اقشا بەلگىلەرى بانكنوتتاردان جانە مونەتالاردان تۇرادى. ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ بانكنوتتارى مەن مونەتالارى ۇلتتىق ۆاليۋتا - قازاقستان تەڭگەسىنىڭ بانكنوتتارى مەن مونەتالارى ديزاينىنىڭ تۇجىرىمداماسىنا سايكەس ازىرلەنەدى. بانكنوتتار مەن مونەتالاردىڭ بەينەسى مەن سيپاتتامالارى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جاريالانادى.
قازاقستان ۇلتتىق بانكىنىڭ اينالىسقا شىعارعان بانكنوتتارى مەن تيىندارى ولاردىڭ بەلگىلەنگەن قۇنىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بۇكىل اۋماعىندا تولەمدەردىڭ بارلىق ءتۇرى بويىنشا، سونداي- اق بانك شوتتارىنا، ەنگىزۋ جانە اقشا اۋدارۋ ءۇشىن قابىلداۋعا مىندەتتى، ولاردى بارلىق بانك جانە ۇلتتىق پوشتا وپەراتورى شەكتەۋسىز ۇساتادى جانە ايىرباستايدى.
«تەڭگە» اتاۋى ورتاعاسىرلىق «تەڭكە» سوزىنەن شىققان
تاريحقا ۇڭىلسەك، «تەڭگە» اتاۋى ورتاعاسىرلىق «تەڭكە» دەپ اتالاتىن كۇمىس مونەتالارىنان شىققان، ولاردان ورىس تىلىندەگى «دەنگا/تەنكا» مونەتاسىنىڭ اتاۋى دا شىققان. قازىرگى زامانعى تەڭگە ورتاعاسىرلىق قازاقستاننىڭ ءىرى قالالارى وتىرار مەن تارازدىڭ ءداستۇرىن جالعاستىردى، كونە قالالارداعى تەڭگەلەر XIII عاسىردا سوعىلا باستادى.
تەڭگە ۇلتتىق ۆاليۋتا بولىپ بەكىتىلگەنگە دەيىن ءبىز تاريح بويىنا سوم، پۇل، مانات، دينار، ءدىلدا جانە تاعى باسقا اقشا اتاۋلارىن قولدانىپ كەلدىك. سولاردىڭ ىشىندە كۇنى كەشەگە دەيىن سوم تەرمينى قازاق تىلىندە «ءجۇز تيىنعا تەڭ اقشا، رۋبل» ماعىناسىندا ايتىلىپ كەلدى. الايدا قولدانىستان ىعىستى. وعان سەبەپ تە جوق ەمەس، ويتكەنى تاۋەلسىزدىگىمىزدى جاريالاعاندا ءبىز كوپتەگەن اقشا اتاۋلارىنىڭ ىشىنەن مىڭ جىلدىق تاريحى بار ءتول ءسوزىمىز تەڭگەنى تاڭدادىق. ال باۋىرلاس ەلدەر قىرعىزستان مەن وزبەكستان ۇلتتىق ۆاليۋتا رەتىندە رۋبلدىڭ بالاما اتاۋى سوم تەرمينىن قالدىردى. تۇرىكمەنستان مەن ازەربايجان پارسى تىلىنەن كىرمە ءسوز مانات- تى السا، تۇركيا يتاليانشا ليرا ءسوزىن قولدانۋدى جالعاستىردى، - دەدى مارلەن ءادىلوۆ.
ءتىل مامانى اتالعان اتاۋلاردىڭ ءارقايسىنا جەكە توقتالدى. ونىڭ ايتۋىنشا، تەڭگە ءسوزى كونە تۇركى تىلىندەگى دوڭگەلەك ماعىناسىنداعى «تەڭەرەك» سوزىمەن توركىندەس. ءبىراق ءتۇبى «تەڭ» سوزىنە بارادى. التىن وردا داۋىرىندە ءتىپتى ورىس تىلىنە تەنكا، دەنگا بولىپ كىرىپ، كورشىلەرىمىز ءالى كۇنگە دەيىن دەنگي دەپ پايدالانىپ كەلەدى.
ال، پۇل ءسوزى پارسى تىلىندەگى «ۇساق اقشا، تيىن» ماعىناسىنداعى پۋل دەگەننەن كەلگەن. بىزگە پارسىلاردان ساۋدا ارقىلى جەتكەن. ال يرانعا كونە گرەك ساۋداگەرلەرى وبول دەگەن تيىندى جەتكىزگەن. سول وبول ءسوزى ءبىرىنشى بول، سوسىن بۇل، ەڭ سوڭىندا پۇل بولىپ وزگەرگەن. ابايدىڭ ولەڭدەرىندە بۇل/بۇلدا دەپ تە جازىلعانىن كورۋگە بولادى. اقشا ماعىناسىنان قىمبات ماتاعا اۋىسقانى دا تاريحتا بار. پۇل قازىرگى تىلىمىزدە جەكە تۇرىپ ءجيى جۇمسالمايدى، ءبىراق سوڭعى كەزدەرى جاڭا تەرميندەرگە قوسىلىپ جۇرگەنىن جاقسى بىلەرسىزدەر، مىسالى: ايىپپۇل، وتەمپۇل، شايپۇل، ءتىپتى جورگەكپۇل دەگەندەي، - دەپ اتاپ ءوتتى ءتىل مامانى.
قازاق قىزىنىڭ ەسىمىن مانات دەپ قويادى. كونەرگەن ءسوز بولسا دا، تىلدىك قولدانىستا بار. ياعني، حالقىمىز، التىن، گاۋھار، مارجان، ءىنجۋ، جىبەك جانە باسقا باعالى زات اتاۋىمەن قاتار، اقشانىڭ اتاۋىن دا قىزىنا ەسىم ەتىپ قويادى. مارلەن ءادىلوۆتىڭ ايتۋىنشا، مانات «التىن تيىن» ماعىناسىنداعى لاتىنشا moneta دەگەن سوزدەن شىققان بولۋى مۇمكىن.
ماناتقا كەلسەك، ول دا قازاق دالاسىندا قولدانىلعان. مانات «التىن تيىن» ماعىناسىنداعى لاتىنشا moneta دەگەن سوزدەن شىققان بولۋى مۇمكىن. ەكىنشى جاعىنان مانات دەگەننىڭ قىمبات ماتا تۇرىمەن دە بايلانىستىلىعىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. قىز بالالاردىڭ مانات ەسىمى قايسى ماعىنامەن بايلانىستى ەكەنىن وزدەرىڭىز توپشىلارسىزدار، - دەپ ءتۇسىندىردى سپيكەر.
مامان بۇدان بولەك قازاق تاريحىندا اقشا اتاۋى رەتىندە قولدانعان دينار مەن ءدىلدا سوزدەرىنە دە توقتالدى. ونىڭ سوزىنشە، بۇل سوزدەر اراب ەلدەرىندە «التىن تيىن» ماعىناسىندا قولدانىلعان.
دينار مەن ءدىلدا اراب ەلدەرىندە التىن تيىن ماعىناسىندا قولدانىلعان، قازىر كوپتەگەن ەلدىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى سانالادى. ءبىز ولاردى ورتا عاسىرلاردا پايدالاندىق. قىزدارعا قويىلاتىن ەسىمدەرگە قاراپ تا، ول اقشا تۇرلەرىنىڭ قانشالىقتى قۇندى بولعانىن اڭعارامىز. سوندا ءتۇبى قازاقشا ءسوز بولماعان با دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى، ارينە بولعان، ءبىراق تەڭگە، تيىن سوزدەرى عانا بولماسا، باقىر، جارماق، شاقا دەگەن سوزدەر بىرتە- بىرتە ۇمىتىلىپ جاتىر، - دەدى مارلەن ءادىلوۆ.
سونداي-اق، ساراپشى سوم قازاق تىلىندە ەڭ باسىندا «تۇتاس» دەگەن ماعىنادا بولعانىن ايتتى. بۇل ءسوز كەيىن «مەتالدىڭ تۇتاس كەسەگى» دەگەن ماعىناعا اۋىسقان.
ءيا، مىسالى: سوم التىن، سوم كۇمىس، سوم تەمىر. زورسىنعانعا اللا بار / سوم تەمىرگە بالعا بار دەگەن ماقالدان دا كورىنەدى. سوم تۇتاس مەتالدىڭ كەسەگى بولعاندىقتان، سوۆەت ۋاقىتىندا ماعىنا جاعىنان ۇقسايتىن رۋبل ءسوزىنىڭ ورنىنا قولدانىلا باستاعان. سوعان قاراعاندا بۇل رۋبل ورنىنا كەلگەن جاڭا ءسوز ەمەس، ەرتە كەزەڭدەردەن بەرى قولدانىلىپ كەلە جاتقان كونە ءسوزىمىز بولسا كەرەك، - دەپ توپشىلادى ول.
سپيكەر كەيبىر عالىم سوم ءسوزىن «سان» اتاۋىمەن بايلانىستىراتىنىن اتاپ ءوتتى. ەندى بىرەۋلەرى لاتىن تىلىندەگى سۋمما/سومما تۇلعاسىمەن قاتىستى دەپ كەلتىرەدى. تاعى باسقالارى اراب تىلىندەگى ساۋم «باعا» سوزىنەن كەلۋى مۇمكىن دەپ العا تارتادى. ال، بىزشە سوم جوعارىدا ايتقانداي، «التىن نەمەسە كۇمىستىڭ قۇيماسى، تۇتاس بولىگى، تازا كەسەگى» ماعىناسىنداعى سوم دەگەننەن كەلگەن.
ويتكەنى بارتولد باستاعان تاريحشىلار ورتا عاسىرداعى ەۋروپالىق كوپەستىڭ ءسوزىن دالەل رەتىندە كەلتىرىپ، سوم ءسوزىنىڭ تۇركى دالالارىندا التىن نەمەسە كۇمىس كەسەگى، قۇيماسى ماعىناسىندا اقشا ورنىنا جۇمسالعانىن جازادى. شىنىندا، اسىرەسە، سوم التىن دەگەن قولدانىس وتە ەرتە داۋىرلەردەن بەرى قولدانىلىپ كەلەدى. مىسالى Ⅺ عاسىردىڭ قۇندى جادىگەرى «ديۋاني لۇعاتيت تۇركتە» سۋن التۋن «كەسەك التىن» دەگەن تىركەس بار. تۇركى تىلدەرىندە دە سوم ءسوزى بۇرىنعى ماعىنالارىندا ءالى كۇنگە دەيىن ايتىلادى. مىسالى: قۇمىق تىلىندە سوم التىن «ساف التىن»، قىرعىز تىلىندە سوم «وڭدەلمەگەن مەتال كەسەگى»، قاراقالپاقتا سوم «كەسەك»؛ سوم التىن «ساف التىن»، تۇرىك تىلىندە som «تىعىز، قۇيما، كەسەك، تازا، قوسپاسىز دەگەن ماعىنادا پايدالانىلادى، - دەيدى مامان.
سونىمەن قاتار، مارلەن ءادىلوۆ كەڭەس داۋىرىندە تۇركى حالقىنىڭ بارلىعى دەرلىك سوم ءسوزىن «ءجۇز تيىنعا تەڭ اقشا، رۋبل ءسوزىنىڭ قازاقشا ۆاريانتى» رەتىندە قولدانىپ كەلگەنىن ايتتى.
قازاقستان دا سولاي. تەك تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ءبىزدىڭ ەل 1993 -جىلى ۇلتتىق ۆاليۋتا رەتىندە تىلدە بەلسەندى قولدانىسقا يە بولعان سوم اتاۋىن قالدىرماي، مىڭ جىلدىق تاريحى بار بۇرىنعى ءسوز كونەرگەن ءسوز تەڭگەنى قابىلدادى. ونىڭ باسقا دا ساياسي سەبەپتەرى بولۋى مۇمكىن، مىسالى قىرعىزستان رۋبلدەن بىزدەن ەرتەرەك باس تارتىپ، سومدى قابىلدادى. وسىلايشا، قازاق تىلىندەگى ءار اقشا اتاۋىنىڭ وزىندىك تاريحى بار. ول تاريح ءجۇز جىلعا ەمەس، ءتىپتى، مىڭ جىلعا دەيىن بارادى. سولاردى تەرۋ، ماعىناسىن ءتۇسىندىرۋ ءبىزدىڭ نەگىزگى مىندەتىمىز دەپ بىلەمىز، - دەپ تۇيىندەدى ءسوزىن مارلەن ءادىلوۆ.
دەمەك، قازاقتىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتا رەتىندە تەڭگەنى تاڭداۋى تەگىن ەمەس. بۇل ەلىمىزدىڭ قاشاندا اقشا اتاۋىنا اسا ءمان بەرگەنىنە دالەل جانە تاريحي دەرەكتەرگە نەگىزدەپ، ۇلتىمىزدىڭ بەينەسىن «تايعا تاڭبا باسقانداي» بەكىتىپ بەردى.
اۆتور
راحيلا تلەۋوۆا
