سىرقاتتىڭ سىنعان سۇيەگىن 15 س م- گە ءوسىرىپ، اياعىنا تۇرعىزدىم - تراۆماتولوگ- دارىگەر
پەتروپاۆل. KAZINFORM - «ءار سىرقاتتى باۋىرىڭ، اتا-اناڭ، تۋىسىڭداي جاقىن تارتىپ، سويلەسسەڭ، مۇنىڭ ءوزى - جارتىلاي ەم» دەيدى كەيىپكەرىمىز مارات وماروۆ.
ول - سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ يليزاروۆ اپپاراتىن قولدانعانداردىڭ ءبىرى. قولى التىن دارىگەردى ءتىلشىمىز اڭگىمەگە تارتقان ەدى.
- مارات اعا، دارىگەر، سونىڭ ىشىندە تراۆماتولوگ ماماندىعىن قالاي تاڭداپ ءجۇرسىز؟
- مەن جامبىل اۋدانى كيروۆ ەلدى مەكەنىندە تۋىپ-ءوستىم. انام، مارقۇم، ءجيى اۋىراتىن. كىشكەنتاي عانا اۋىلدا دارىگەر جوق، اندا-ساندا اۋداننان، وبلىستان دارىگەرلەر كەلىپ، باسى اۋىرىپ، بالتىرى سىزداعانداردى تەكسەرىپ، ەم-دوم جاساپ كەتەدى. بۇل ءبىزدىڭ اۋىل ءۇشىن ۇلكەن وقيعا، كوپكە دەيىن ۇلكەندەر سول دارىگەرلەردى اۋىزدارىنان تاستاماي، ماقتاپ وتىرادى. وسىنى كورگەن مەن ەسەيگەندە دارىگەر بولام دەپ ارمانداي باستادىم. ارمانىم ورىندالىپ، 1973 -جىلى سەلينوگراد مەملەكەتتىك مەديتسينالىق ينستيتۋتىنا وقۋعا ءتۇسىپ، التى جىلدان كەيىن ەمدەۋ فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ شىقتىم. كەيىن پەتروپاۆلعا كەلىپ، ءبىر جىل ءبىرىنشى قالالىق ەمحانادا ينتەرناتۋرا ءوتتىم. 1980 -جىلدان باستاپ سول كەزدەگى ءۇشىنشى قالالىق اۋرۋحانانىڭ تراۆماتولوگيا بولىمشەسىنە جۇمىسقا ورنالاستىم. قازىرگى ەڭبەك ءوتىلىم - 44 جىل.
تراۆماتولوگيانى تاڭداعان سەبەبىم - مەن ينستيتۋتتا وقىپ جۇرگەندە حيرۋرگ گاۆرييل يليزاروۆتىڭ ەسىمى دۇرىلدەپ تۇرعان ەدى. ول قورعاندا ءوز ينستيتۋتىن اشتى. سول كىسىنىڭ اپپاراتى مەنى قاتتى قىزىقتىردى. اتاقتى حيرۋرگتىڭ ءادىسىن ۇيرەنسەم، اپپاراتتى قولدانۋدى مەڭگەرىپ، ناۋقاستاردى ەمدەسەم دەگەن ارمان بولدى. ناتيجەسىندە 1987 -جىلى قورعانعا بارىپ، يليزاروۆتىڭ كلينيكاسىندا وقىدىم، ول كەزدە كوزى ءتىرى، بىزگە لەكسيا وقىدى، وپەراتسيالارىنا بىرگە الىپ ءجۇردى. گاۆرييل ابراموۆيچپەن بىرگە بىرنەشە رەت وتا جاسادىم، اسسيستەنتى بولدىم، ول ماعان قىر-سىرىن ۇيرەتتى.
بۇل اپپاراتتىڭ ەرەكشەلىگى - سىنعان اياقپەن ەكىنشى كۇنى توسەكتەن تۇرۋعا بولادى. ال ءبىر ايدان كەيىن سىرقات ەشقانداي بالداقسىز وزدىگىنەن ءجۇرىپ كەتەدى. ياعني سىنعان سۇيەك تەز ءبىتىپ، قالىپتاسادى. اشىق سىنىق بولىپ، اياعى تەرى مەن ەتكە عانا ىلەگىپ تۇرسا دا، وسى اپپاراتپەن سۇيەكتى قالپىنا كەلتىرۋگە بولادى.
سىنعان سۇيەكتى جالعاۋدىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار. سونىڭ ءبىرى - سۇيەك ىشىنە ۇزىن شەگە جىبەرەمىز. ەكىنشىسى - سۇيەك ۇستىنە پلاستينا قويىپ 8-10 جەردەن بەكىتەمىز. سۇيەك ۇستىندە قابىرشاق بولادى، سول ارقىلى سۇيەك وسەدى. سونداي-اق سۇيەك ىشىندەگى كەمىك ماي ارقىلى دا سۇيەك بەكيدى. ال سۇيەك ىشىنە تەمىر جىبەرىپ، پلاستينا قويعان كەزدە ولار بۇزلىپ، ءوز فۋنكسياسىن اتقارا المايدى، سۇيەك وتە باياۋ بەكيدى. ال يليزاروۆ اپپاراتى قويىلعان كەزدە ول سۇيەكتىڭ وزدىگىنەن تەز بەكۋىنە كەدەرگى كەلتىرمەيدى.
ءبىر مىسال، كەزىندە ەكى دۇركىن وليمپيادا چەمپيونى بولدى، ۆالەري برۋمەل دەگەن. ول ماسكەۋدە جول-كولىك اپاتىنا ۇشىراپ، تىزەدەن تومەن سۇيەگى سىنادى. اشىق سىنىق. ماسكەۋدە ەمدەي المايدى، شەتەلگە دە اپارادى. وسىلايشا ءۇش جىل وتەدى. كەيىن قورعانعا، يليزاروۆ كلينيكاسىنا كەلىپ، ەكى ايدىڭ شاماسىندا سپورتشى قايتادان اياعىنا تۇردى، ۇلكەن سپورتقا دا قايتىپ كەلدى.
بۇل اپپاراتتىڭ كەرەمەتتىگىنە مەنىڭ دە تالاي كوزىم جەتتى. مەن بۇل اپپاراتتى ءوز تاجىريبەمدە 1990 -جىلدان باستاپ قولدانا باستادىم. وڭىرگە بۇل ءتاسىلدى ءبىرىنشى الىپ كەلدىم. كوپ ادامدى اياعىنا تۇرعىزدىم، كوپتەگەن ادامنىڭ قولىن ەمدەپ، جازدىم.
اۋىلداعى ءىنىمنىڭ جولداسى اندرەي زيفەرت دەگەن قازىر گەرمانيادا تۇرادى. سول ەلدە بولعاندا موتوسيكلدەن اۋدارىلىپ، اياعى سىندى. شال اقىن اۋداندىق اۋرۋحاناسىندا اياعىنا امپۋتاتسيا جاساماق بولادى. ءىنىم ماعان حابارلاستى، «اۋرۋحاناعا الىپ كەل» دەدىم. سودان اپپاراتتى سالىپ، سۇيەگىن ءوسىرىپ، ەمدەپ بەردىم. سول ادام قازىر «اياعىم مۇلدە اۋىرمايدى، ءتىپتى باسقالاردىكى سياقتى اۋا رايى بۇزىلعاندا دا سىرقىرامايدى» دەيدى.
گيپستەن ارتىقشىلىعى كوپ، تەز ءتاۋىر بولادى، بۇلشىق ەت اتروفياعا ۇشىرامايدى، ءجۇرىپ، قوزعالۋ جەڭىلىرەك، سۇيەكتى سوزىپ، وسىرۋگە بولادى. ءبىراق، گيپستەن دە مۇلدە باس تارتا المايمىز، ويتكەنى اپپارات سالۋعا جارامايتىن سىنىقتار بولادى.
- ءسىز 40 جىلدان استام ۋاقىت ءبىر اۋرۋحانادا جۇمىس ىستەپ جاتىرسىز. قاتەلەسپەسەم، ەڭبەك كىتاپشاڭىزدا ءبىر عانا جازۋ بار. جۇمىس ورنىن اۋىستىرۋ تۋرالى وي بولعان جوق پا؟
- تراۆماتولوگيانىڭ قىر-سىرىن ءبىلۋ ءۇشىن كوپ ۋاقىت كەرەك. سوندىقتان مەنىڭ جۇمىس ورنىن اۋىستىرىپ جۇرۋگە ۋاقىتىم بولمادى. بۇل ماماندىقتىڭ، جالپى مەديتسينانىڭ قيىندىعى كوپ، ويتكەنى ادام ومىرىمەن بايلانىستى. جۇمىس ىستەمەگەن ادام ەشقاشان قاتەلەسپەيدى، سوندىقتان جۇمىس بارىسىندا قاتەلىك بولادى. ءبىراق مەديتسينادا قاتەلىك كەشىرىلمەيدى، ويتكەنى ول ادام دەنساۋلىعى، ءومىرى. سوندىقتان ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك بولۋى كەرەك.
بۇل ماماندىقتا ەڭ ءبىرىنشى ادامدى جاقسى كورۋ كەرەك. سەنىڭ الدىڭداعى ناۋقاس ادام سەنىڭ اناڭ، اكەڭ، سەنىڭ اعاڭ، ءىنىڭ، قارىنداسىڭ سياقتى بولۋى كەرەك. سوسىن اۋرۋلارمەن سويلەسە ءبىلۋ كەرەك، مەن وپەراتسيانىڭ الدىندا ناۋقاسپەن سويلەسىپ، قانداي وتا جاسالاتىنىن، قانشاعا سوزىلاتىنىن، قانداي ناتيجە بەرەتىنىن باستان-اياق ايتىپ بەرەمىن. بۇل وتا الدىندا قوبالجىپ تۇرعان ناۋقاستى تىنىشتاندىرادى، سەنىم بەرەدى. ياعني مۇنىڭ ءوزى - جارتىلاي ەم.
- قازىر سىرقاتتار الدىڭىزعا كوبىنە قانداي شاعىممەن كەلەدى؟ جاراقات ءتۇرى زامانعا ساي وزگەردى مە؟
- قازىر جوعارى جىلدامدىقتى اۆتوموبيلدەر تىم كوپ. تاجىريبەسى جوق جاستار جىلدامدىقتى شەكتەن تىس اسىرىپ، سالدارىنان جول-كولىك اپاتىنا ءتۇسىپ جاتادى. سالدارىنان قازىر «پوليتراۆمامەن» تۇسەتىندەر كوپ. ول دەگەنىمىز بىرنەشە سىنىق الۋ - قول-اياعى، قابىرعاسى سىنۋى مۇمكىن. «سوچەتاننايا تراۆما - قوسارلاس جاراقات» دەگەن بار، مۇندا باسقا سىنىقپەن قاتار باس-سۇيەك جاراقاتى بولادى.
قىستا تاۋلىگىنە 10-15 ادام بىلەزىك سۇيەگىن سىندىرىپ تۇسەدى. جاسى ۇلكەن ادامدار اراسىندا، اسىرەسە، جامباس ۇرشىعى ءجيى سىنادى. ويتكەنى سۇيەكتەرى وسال، كىلەمگە شالىنىپ قۇلاپ، سىندىرىپ الۋى مۇمكىن. مۇنداي جاسى ۇلكەن سىرقاتتى تەزىرەك اياعىنا تۇرعىزۋ كەرەك، ويتكەنى ولار ءبىر جاتىپ قالسا، قايتىپ تۇرمايدى، سودان قايتادى، ويتكەنى وكپەسى قابىنىپ، پنيەۆمونيا پايدا بولادى.
ءبىراق ءبىز ءوز اۋرۋحانامىزدا 20 جىلدان ارتىق جاڭاعىداي جامباس ۇرشىعى سىنسا، وتا جاساپ، سىنعان جەرىن الىپ تاستاپ، ورنىنا ەندوپروتەز سالامىز. ناتيجەسىندە سىرقات ەكىنشى كۇنى اقىرىنداپ تۇرا باستايدى، 5-10 كۇننەن كەيىن ۇيىنە جىبەرەمىز. ال بۇرىن گيپس سالىپ، ول ايلاپ جاتاتىن، ويتكەنى بۇل سۇيەكتىڭ ەرەكشەلىگى - ول وسپەيدى، مۇگەدەك بولىپ قالاتىن.
- ەسىڭىزدە قالعان سىرقاتتار، سىنىقتار بار ما؟ ءسىزدىڭ پراكتيكاڭىزدا ءتۇرلى وقيعالار بولعان شىعار؟
- مەن پاتسيەنتتەرىمدى ءجيى كەزدەستىرەمىن، قالا شاعىن عوي، كەيبىرىمەن كورشىمىن. كەزدەسكەندە ۇنەمى راحمەت ايتىپ، ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ جاتادى. مەنىڭ كورۋ ارقىلى ەستە ۇستاۋ قابىلەتىم جاقسى دامىعان. ەسىمدەرىن ۇمىتىپ قالسام دا، الدىمداعى ادامعا قاي جەرىنە قانداي وتا جاساعانىمدى ءبىلىپ تۇرامىن.
مەندە 15 س م سۇيەگى جوق سىرقات بولدى. اشىق سىنىق بولعان عوي، جاراسى ىرىڭدەپ، جازىلماي قويدى. كونسيليۋم جيناپ، اياعىنا امپۋتاتسيا جاساتىن بولدى. مەن سىرقاتپەن سويلەسىپ، اپپارات قويىپ، ەمدەپ كورەيىن، اياقتى كەسىپ تاستاۋ بەس-اق مينۋت دەدىم. ول كىسى كەلىسىپ، يليزاروۆ اپپاراتىن قويىپ، وسىرە باستادىم. كۇنىنە سۇيەكتى 1 م م تارتىپ وتىردىم. وسىلايشا ءبىر جىل باقىلاۋىمدا بولدى، جاراسى جازىلدى، سۇيەك ءوسىپ، جاڭادان پايدا بولدى. وسىلايشا، 15 س م- گە سوزدىم. جول-كولىك اپاتىندا زارداپ شەككەن ەر ادام، كەيىن ءوز اياعىمەن ءجۇرىپ كەتتى.
- سۇيەك سىنۋىنىڭ الدىن الۋعا بولا ما؟ مۇمكىن ءبىر دارۋمەندەر بار شىعار؟
— قازاقتىڭ ءسوزى بار عوي، «ساقتانساڭ ساقتايمىن» دەيدى. ال دارۋمەندەرگە كەلەر بولساق - كالتسي ءىشۋ قاجەت. ءسۇتتى تاعامداردى كوبىرەك تۇتىنعان ءجون. ول سۇيەكتى قاتايتادى. ەكىنشىدەن - سالاماتتى ءومىر سالتىن ۇستانۋ، تەمەكى شەكپەۋ، سپيرتتىك ىشىمدىكتەردەن باس تارتۋ. سپورتپەن اينالىسۋ، ونىڭ ىشىندە سپورت زالدان شىقپاي شىنىعىڭدار دەمەيمىن. بۇرىن جۇگىرۋ كەرەك دەپ ايتاتىن، ءبىراق ونىڭ جۇرەككە اسەرى بار، سوندىقتان ۆەلوسيپەد تەبۋگە، كوبىنە جاياۋ جۇرۋگە كەڭەس بەرەمىن. 10 ك م ءجۇرۋ كەرەك دەيدى، ءبىراق كۇنىنە 1-2 ك م جۇرگەننىڭ ءوزى وتە پايدالى.
- قازىر زەينەتكەرسىز، دەگەنمەن جۇمىس ىستەپ جاتىرسىز، نەلىكتەن؟ ماماندىقتان جالىققان جوقسىز با؟
- قازىر وتانى بۇرىنعىداي ەمەس، سيرەك جاسايمىن. مەنىڭ مىندەتىم - سىرقاتتاردى قابىلداپ، كەڭەس بەرۋ. جاستارعا دا بىلگەنىمدى ۇيرەتىپ جاتىرمىن. ۇناتقان جۇمىستان جالىعۋ مۇمكىن ەمەس. ءارى باسشىلىق دارىگەرلەر جەتىسپەگەندىكتەن ءالى دە ىستەۋىمدى قالادى.
- مارات اعا، قولىڭىز بۇرىنعىداي ەمەس، بوسادى. نەمەن اينالىسپاق ويىڭىز بار، حوببيىڭىز بار ما؟
- ءاۋ دەمەيتىن قازاق جوق شىعار، مەن دە ءان ايتقاندى ۇناتامىن. ءبىراق كەزىندە دومبىرا ۇيرەنە المادىم. ءشامشىنىڭ اندەرىن جاقسى كورەمىن. سونداي- اق ءبىزدىڭ قازاقتىڭ اقىندارىنىڭ ولەڭدەرىن وقىپ، راقاتتانىپ ءجۇرمىن. قازاقتىڭ ءتىلى قانداي باي، قانداي ادەمى! اسىرەسە ماعجاننىڭ ولەڭدەرى ۇنايدى، قازىر وننان استام ولەڭىن جاتقا بىلەمىن.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
اۆتور
اقەركە داۋرەنبەك قىزى
