سۇگىر ءالي ۇلىنىڭ كۇيلەرى نەگە تاسپاعا جازىلماي قالعان؟

استانا. KAZINFORM - بۇگىندە قازاق بالاسى دومبىرانى جاقسى تارتادى. ناسيحاتى دا بار. ءار مەكتەپتىڭ قابىرعاسىندا قوسىمشا دومبىرا ۇيرەنۋ ۇيىرمەلەرى جۇمىس ىستەپ تۇر. باياعىداي ەمەس، قىزىعۋشىلىق كوپ.

ەندىگى ماسەلە باسقادا. بۇرىن (كەڭەس وداعى ۋاقىتى - رەد.) «دومبىرانى ناسيحاتتاۋ كەرەك» دەپ ساپا ەمەس، سانعا كوڭىل بولگەن. قازىر ۋاقىت باسقا. ەندى ساپاعا دا نازار اۋدارۋ كەرەك.

قۇرمەتتى وقىرمان، ءبىزدىڭ ساپا دەپ وتىرعانىمىز، دومبىرا تارتۋداعى ساپامەن قاتار، سول دومبىرادا تارتىلاتىن كۇيلەر جايلى بىلىمگە قاتىستى. عاسىرلار بويى قالىپتاسقان قازاقتىڭ كۇيشىلىك ونەرى ءسىز بىلەتىن ون شاقتى كۇيمەنەن شەكتەلمەيدى. بۇل جايلى كاسىبي ونەرپازدار جاقسى بىلەدى. قولىنا قالام ۇستاپ، ازدى-كوپتى جازىپ جۇرگەندەر دە بىلەدى. باسقالارى شە؟ سوندىقتان كۇيشىلىك ونەر تۋرالى ارنايى تسيكلدىك ماقالالار تىزبەگىن باستاماق نيەتىمىز بار. ماقسات بىرەۋ عانا - قازاقتى كۇي مەكتەپتەرىمەن تانىستىرۋ.

بۇگىندە كۇي مەكتەپتەرىنىڭ ناقتى سانىن ايتۋ قيىن. ءتىپتى ساناپ تا كەرەك ەمەس. اركىم ءارتۇرلى جازادى. ءبىر ايماقتىڭ ءوزى ەكى ءتۇرلى ورىنداۋشىلىق مانەردەن تۇرۋى مۇمكىن. لەۆ گۋميلەۆ جازاتىن «پاسسيونارلىق تۇلعالار» دۇنيەگە كەلىپ، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان كۇيشىلىكتى باسقا ارناعا بۇرىپ جىبەرەتىندەر جوق ەمەس. سوندىقتان ءار ماقالامىزدا قازىر عىلىمي اينالىمدا بار كۇيشىلىك مەكتەپپەن قاتار، «پاسسيونار» ونەرپازدار قالىپتاستىرعان جولدارعا دا توقتاپ وتەمىز.

بۇگىنگى جازباعىمىز - قاراتاۋ كۇيشىلىك مەكتەبى. بۇل وڭىردە كۇيشىلىكتىڭ قالىپتاسۋى دا، دامۋى دا، بۇگىنگى جايى دا، كۇيشىلىك مەكتەپتىڭ تۇلعالارى دا - قىزىقتىڭ قىزىعى. سوندىقتان اۋەلى وسىدان باستاساق دەپ ەدىك.

وقىرماندارىمىز ءۇشىن تانىستىرا كەتەيىك. قاراتاۋ كۇيشىلىك مەكتەبىنىڭ نەگىزگى ورنالاسقان جەرى - بۇگىنگى تۇركىستان وبلىسى سوزاق اۋدانى. قىزىق ءا؟! كەيبىر كۇيشىلىك مەكتەپتەر وبلىس كولەمىمەن ولشەنسە، قاراتاۋ كۇي مەكتەبىنىڭ تارالۋى ءبىر اۋدانمەن شەكتەلگەن.

Google كارتانى اشىپ قاراساڭىز قاراتاۋ دەپ اتالاتىن تاۋدى (جوتانى) كورەسىز. عىلىمدا تيان-شان دەپ اتالىپ كەتكەن تاۋ جۇيەسىنىڭ جالعاسى. باسىم بولىگى بۇگىنگى جامبىل وبلىسىن باسىپ ءوتىپ، تۇركىستان وبلىسى سوزاق اۋدانىندا بىتەدى.

وسى جەردە تاعى ءبىر ءتۇسىندىرىپ كەتەتىن جايت بار. جەرگىلىكتى حالىق قاراتاۋدى كۇنگەي جانە تەرىسكەي دەپ بولەدى. ياعني، ارقا دالاسىنا جاقىن «كۇنگەي»، تۇركىستان جاققا جاقىنى «تەرىسكەي» دەپ اتالادى. ءبىر قازاق دەمەسەڭىز ءانى دە، كۇيى دە وزگەشە.

قاراتاۋدىڭ كۇنگەيىنە ارقا دالاسىندا مەكەن ەتكەن جۇرت قىستاۋعا كەلەتىن ەكەن. جازدا قايتا بەتپاقدالانى باسىپ ءوتىپ، بۇگىنگى ۇلىتاۋ وبلىسىنا ورالادى. عاسىرلار بويى قالىپتاسقان دالا زاڭى كەڭەس وكىمەتى ورناعان سوڭ بۇزىلىپ، حالىقتى ءبىر جەرگە وتىرعىزادى. مىنە، قاراتاۋ كۇيشىلىك مەكتەبىنىڭ قالىپتاسقان ۋاقىتى وسى دەيدى.

ارينە، سول ۋاقىتتا كۇيشىلەر «ءبىز قاراتاۋ كۇيشىلىك مەكتەبىنىڭ وكىلدەرىمىز» دەپ ايتپاعان. بۇل - كەيىن تەلىنگەن اتاۋ. بۇل جايلى سۇراستىرا كەلىپ بىلگەنىمىز مىناۋ. سول وڭىردە كۇي شەرتپەس بۇرىن كۇيشىلەر «كۇي باسى» دەپ ءبىرشاما كۇيلەردى شولىپ شىعادى ەكەن. كەيىن حالىق اراسىندا بۇل «قاراتاۋ شەرتپەلەرى» دەپ ايتىلىپ كەتسە كەرەك. ۋاقىت وتە كەلە كۇيشى، زەرتتەۋشى ءۋالي بەكەنوۆ (1934-2004) وسىنى نەگىزگە الىپ، «قاراتاۋ كۇيشىلىك مەكتەبى» دەپ اتاپ كەتسە كەرەك.

رەسمي عىلىمدا قاراتاۋ كۇيشىلىك مەكتەبىن قالىپتاستىرعان سۇگىر ءالي ۇلى (1882-1961) دەيدى. ارينە، ءبىر ادام كەلىپ جاڭا باعىت قالىپتاستىرا المايدى عوي. بۇل ۇردىسكە ىقىلاس دۇكەن ۇلى (1843-1916) باستاعان كۇيشىلەردىڭ بەرگەنى كوپ.

وسى جەردە كۇيشى، پروفەسسور جانعالي ءجۇزبايدىڭ «شەرتپە كۇيدىڭ ءتورت مەكتەبى» ەڭبەگىنە ۇڭىلەيىك: «قاراتاۋ كۇيشىلىك مەكتەبى دەگەندە دومبىراشىلىق پەن قوبىزشىلىق ونەر قاتار قانات جايعان سوزاق جەرى بىردەن ويعا ورالادى. كۇيشىلىك داستۇرگە كەلسەك - قاراتاۋ كۇيلەرى ارقا ورىنداۋشىلىق ۇلگىسىنىڭ وزىنشە دامىعان ءبىر ارناسى بولىپ سانالادى. ارقا كۇيشىلەرىنىڭ ىشىندە اۋەلى سايدالى سارى توقا مەن ارعىن دايرابايدىڭ (الشىن دايراباي دەيتىن دە كۇيشى وتكەن) ىقپالى قاراتاۋ كۇيشىلىك مادەنيەتىنە كوبىرەك تيگەنى تاريحي دالەلدى شىندىق. وسى كۇنى قاراتاۋ مەكتەبىن زەرتتەۋشىلەر سۇگىردىڭ توقادان باتا العانىن ايتقانىمەن، تارتۋ ۇلگىسىن بولەكشە دەپ ساناپ ءجۇر. شىندىعىندا، سۇگىردىڭ ۇستازى - ىقىلاس پەن توقا ءبىر ەلدىڭ ادامدارى بولعان، ولاردىڭ كۇي شالۋ مادەنيەتتەرى تاتتىمبەتتەن تاراعانى داۋسىز اقيقات. قاراتاۋ مەكتەبىن تالداعاندا ىقىلاس پەن سۇگىردەن ارعى كۇيشىلەردەن ەشقانداي دەرەك كەلتىرە الماي جۇرگەنىمىزدىڭ ءبىر شەتى وسىندا جاتىر، ياعني ەجەلدەن قونىستاس بولعان ارقا مەن بەتپاقدالانىڭ الەۋمەتتىك-مادەني شەجىرەسىن بىلمەۋىمىز قاتە پايىمدار جاساۋعا تۇرتكى بولىپ-اق ءجۇر».

قۇرمەتتى وقىرمان، ءبىز اۋەلگى ماقساتىمىزدى جازىپ وتكەنبىز. بىزگە جەكە دارا كۇيشىلەردىڭ ءومىربايانى ەمەس، تۇتاس كۇيشىلىك مەكتەپ جايلى اڭگىمە قىزىق. سوندىقتان كۇيشىلەردىڭ ءومىرى جايلى ارنايى توقتالىپ كەرەك ەمەس دەپ شەشتىك. ول جايلى عالامتوردا مالىمەت كوپ-اق. قىزىققان ادام وپ-وڭاي تاۋىپ الادى.

دەسە دە كۇيشى سۇگىر جايلى از-كەم توقتالىپ وتەيىك. ءومىرى ەمەس، شىعارماشىلىعى جايلى. سۇگىر تاريحي ولشەممەن كەشە عانا دۇنيەدەن وتكەن. ول قايتىس بولعان 1961 -جىلى ادام بالاسى عارىشقا ۇشقان. ەگەر قازاقتىڭ ءان مەن كۇيى اۋديو-ۆيدەو تاسپاعا 1925-1930 -جىلداردان جازىلا باستادى دەسەك، وتىز جىل ىشىندە سۇكەڭدى (ەل ءىشى سۇگىردى وسىلاي ايتادى) جازىپ الماعان ەشكىم بولماعانى قالاي؟ دۇرىس ءتۇسىندىڭىز، زامان دامىعان ۋاقىتتا ۇلى كۇيشىدەن ءوزى شەرتكەن كۇيدىڭ جازباسى جوق. تەك ءبىر عانا فوتوسى قالدى.

 

بۇل جايلى ايتىلىپ جۇرگەن ءسوز كوپ. ءبىرى سۇگىردى الماتىعا ادەيى شاقىرماعان دەيدى. تاعى ءبىرى كۇيشىنىڭ ءوز مىنەزى اۋىر بولعان سوڭ، كوپتى جولاتپاعان دەيدى. كەلەسى ءبىر ادامدار سۇكەڭ اتاقتى سوزاق كوتەرىلىسى قاتىسىپ، ولە-ولگەنشە «سالقىنى تيمەسىن» دەپ كەتكەن دەيدى. كەيبىر ادامداردىڭ ايتۋى بويىنشا، سۇگىر الماتىعا بارعان، ءبىراق ەشكىم جازىپ الماپتى- مىس. انىق-قانىعىن ەندىگى ەشكىم اجىراتا الماس. بالكىم، كەرەك تە ەمەس شىعار.

وسى رەتتە ءبىر اڭگىمە ەسكە ءتۇسىپ وتىر. ەلۋىنشى جىلداردىڭ اياعى، الپىسىنشى جىلداردىڭ باسى بولسا كەرەك. الماتىدا جۇرگەن مۇحتار اۋەزوۆ كۇيشى جاپپاس قالامبايەۆتىڭ كۇيىن تىڭدايدى. اڭگىمە بارىسىندا جاپەكەڭ «بۇل كۇيلەردى سۇگىر شىعارعان» دەيدى.

مۇحتار: «كۇيلەرى جاقسى ەكەن. جاتقان جەرى جايلى بولسىن» دەگەندە جاپپاس: «جوق اعاتاي، سۇگىردىڭ كوزى ءتىرى، سوزاقتا قازىر»، - دەگەن ەكەن. مۇحتاردىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ تۇرعان كەز، سوزاققا الدىن الا ايتىپ، ءوزى دە بارىپ سۇگىرمەن كەزدەسكەن ەكەن. كۇي شەرتكىزىپ، اڭگىمەسىن تىڭداپ قايتاردا: «سۇكە، دايىندالا بەرىڭىز، الماتىعا الدىرىپ مىنا كۇيلەرىڭىزدى جازىپ الامىز»، - دەپ قوش ايتىسىپتى. جول-جونەكەي جانىندا ەرىپ جۇرگەن تاكەن ءالىمقۇلوۆقا «سۇگىر تۋرالى جاز» دەپ تاپسىرما بەرەدى. مۇحتاردىڭ «سوزاققا بارساڭ كۇيشىمىن دەمە، شايانعا بارساڭ ءانشىمىن دەمە» دەگەن تىركەسى وسى ساپاردان شىقسا كەرەك. كەيىن مۇحاڭ الدىمەن ا ق ش-قا، كەيىن ءۇندىستانعا ساپارلايدى. اراسىندا ماسكەۋدە ەمدەلىپ ءجۇرىپ، مۇلدە ىڭعايى كەلمەيدى. ءسويتىپ جۇرگەندە 1961 -جىلى ەكەۋى دە دۇنيەدەن وزادى.

(بۇل اڭگىمەنى ءبىر جەردەن وقىعانىمىز بار. وسى جولداردى جازىپ وتىرىپ عالامتوردان تاعى ىزدەپ كورگەنبىز. الايدا تاپپاي قالدىق. سوندىقتان اڭگىمەنى جازعان ادامنان جانە جارىق كورگەن ورىننان سىلتەمە بەرمەگەنىمىز ءۇشىن كەشىرىم سۇرايمىز - اۆتور).

سۇگىر ءالي ۇلىمەن قاتار تاعى ءبىر ەسىمدى اتاپ وتپەسەك بولماس. عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ «قازاقتىڭ كۇي ونەرى» ەڭبەگىندە «باپىش قوجامجار ۇلى (1860-1928) قازاقتىڭ كورنەكتى كۇيشىسى، قاراتاۋ-سوزاق وڭىرىندەگى كۇيشىلىك ءداستۇردىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى» دەي كەلە، «باپىش جاس كەزىندە توقا شوڭمان ۇلى، ىقىلاس دۇكەن ۇلى سياقتى داۋلەسكەر كۇيشىلەردىڭ الدىن كورىپ، جانىنا ەرىپ كۇيشىلىك- دومبىراشىلىق ونەرىن شىڭداعان» دەپ جازادى. وسى جەردە باپىش كۇيشى اتاقتى تولەگەن مومبەكوۆتىڭ اتالاس تۋىسى دەپ اتاپ وتەدى.

قاراتاۋ كۇيشىلىك مەكتەبىنىڭ وكىلدەرى دەپ بۇگىنگى تاڭدا ءبىرشاما ەسىمدەر اتالىپ ءجۇر. مىسالعا جانعالي ءجۇزباي «شەرتپە كۇيدىڭ ءتورت مەكتەبى» وقۋلىعىندا كەلەسىدەي جازادى: «سۇگىردىڭ كۇيلەرىن العاش جارىققا شىعارعان - جاپپاس قالامبايەۆ ەدى. ول سۇگىر كۇيلەرىن العاش نوتاعا ءتۇسىرىپ كۇيتاباققا جازىپ قالدىردى. كوزىن كورىپ، كۇيلەرىن بەلسەندى تۇردە ناسيحاتتاعاندار - تولەگەن مومبەكوۆ، گەنەرال اسقاروۆ جانە فايزوللا ۇرمىزوۆتەر. بۇلاردان باسقا ونىڭ كۇيلەرىن تارتۋشىلاردان اتابەك اسىلبەكوۆ، اعايىندى سەيىتحان جانە ءالىمحان الىمبەكوۆتەر، ەرگەنتاي بورسابايەۆ، دابىل اجاقايەۆ، بەكسەيىت تۇرسىنبەكوۆ سىندى كۇيشىلەردىڭ اتتارىن قۇرمەتپەن اتاۋعا بولادى».

قۇرمەتتى وقىرمان، سىزگە ءبىر ءوتىنىشىمىز بار. وسى جەردە مىنا سۇراققا جاۋاپ بەرىڭىزشى، ءوزىڭىز بىلەتىن قانداي قايعىلى، مۇڭدى كۇي بار؟ ويلانىپ كورىڭىز… مەنىڭشە ءسىز ەكى كۇيدى اتاي الاسىز «كوڭىل تولقىنى» جانە «سالتانات». مىنە، «سالتانات» كۇيى وسى قاراتاۋ كۇيشىلىك مەكتەبىنىڭ تۋىندىسى. اۆتورى - تولەگەن مومبەكوۆ.

جالپى، تولەگەن مومبەكوۆ كۇيشىلىك ونەرگە ءوز جاڭالىعىمەن كەلگەن. ۇستازدارى باپىش پەن سۇگىردىڭ قوبىز كۇيلەرىن دومبىراعا تۇسىرگەن ءۇردىستى جالعاپ، دومبىرا كۇيلەرىندە جاڭا سارىنداردى تابا ءبىلدى. ارينە، بۇل سول كەزدەگى مادەني جاڭالىقتار مەن تۇرمىس تاۋقىمەتى سەبەپ بولعانى انىق. دەسە دە بۇل جالعىز توكەڭنىڭ (تولەگەن مومبەكوۆ) باسىنان وتكەن جاعداي ەمەس دەپ بىلەمىز، الايدا سول كەزدەگى جان كۇيىن دومبىرا كۇيىنە سالا بىلگەن وسى ونەرپاز.

وسى سوزاقتان شىعىپ، ەسىمدەرى جالپى قازاققا جايىلعان ءبىر وتباسى بار. تەگى ءبىر بولسا دا، شەرتكەن كۇيلەرى ءارتۇرلى. ءبىر اتادان تاراسا دا، دومبىرا تارتىسى ءبىر-بىرىنە ۇقسامايدى. ءتىپتى كەرەك دەسەڭىز، ولار قاراتاۋ كۇيشىلىك مەكتەبى ىشىندە ءارقايسىسى جەكە ورىنداۋشىلىق مانەر قالىپتاستىرعان. سوندىقتان بولاشاقتا جازىلار دۇنيەمىز ءجۇزباي كۇيشىلەر اۋلەتىنە قاتىستى بولماق.

اۆتوردان

رۇستەم نۇركەنوۆ

«ايقىن» گازەتى