سەيبل جىلقىلارى

  «تابيعات جاسىرىنباق ويناۋعا قۇشتار» دەيدى كونە گرەك فيلوسوفى گەراكليت. راسىمەن دە، عالامدا قۇپيا كوپ. عىلىم مەن تەحنولوگيا قارىشتاپ دامىپ جاتسا دا، تابيعات كەيبىر سىرىن اشا قويمادى.

سونىڭ ءبىرى -اتلانت مۇحيتىنداعى سەيبل ارالى. عالامنىڭ قۇپيا، ەڭ نازىك ارالىنا اينالعان بۇل شاعىن مەكەندە كورەر كوزگە ەشتەڭە دە جوق. تەك ءابسوليۋتتى جالعىزدىق بار. ساناۋلى عانا وسىمدىك، جابايى جىلقىلار، سۋسىعان قۇم مەن «ءولى كەمەلەر» جالعىزدىققا ءۇن قوسىپ تۇر.

عالامشاردىڭ تاڭعاجايىپ ءارى جۇمباق بۇرىشى اتالىپ كەتكەن قۇمدى مەكەندە 1800 -جىلدان بەرى 350 دەن اسا كەمە سۋعا باتىپ، قانشا ادام ءىزىم- عايىم جوعالعان. ارالدىڭ اتاۋى اعىلشىن تىلىنەن اۋدارعاندا «جوقتاۋ، قارا» دەگەندى بىلدىرەدى. جاڭا شوتلانديادان وڭتۇستىك-شىعىسقا قاراي 180 ك م قاشىقتىقتاعى بۇل جەر كاناداعا تيەسىلى. كىشكەنتاي عانا ارال بىلاي قاراعاندا يرەلەڭدەگەن قۇرتقا ۇقسايدى. مۇندا اعاشتار دا، ءداندى داقىلدار دا، جانۋارلار دا تامىر جايماعان. تەك جابايى جىلقىلار عانا وسى قۇم توبەلەرىن مەكەندەيدى. 300 جىل بويى جىلقىلاردىڭ تۇقىمى مۇحيتتىڭ ورتاسىندا قالاي امان قالعانىنا تاڭعالاسىڭ.

سەيبل ارالىنداعى جىلقىلاردىڭ كوبى - 1760 -جىلى كەلگەن تۇياقتىلاردىڭ تۇقىمى. ساۋداگەر توماس حەنكوك جانۋارلاردى يەن دالاداعى قۇمعا اكەلدى. بۇلار-اندالۋسيا، برەتون، بەربەر جانە نورمان تۇقىمدارى. بارلىعى - 60 باس بولعان. ولاردىڭ سانى ايتارلىقتاي ءوسىپ-ونگەن. ءسويتىپ، ارال مەن قۇرلىق اراسىندا تۇراقتى جىلقى ساۋداسى پايدا بولدى. جىلقىلاردىڭ باعاسى تومەن بولعاندىقتان، ساۋداگەرلەر مول بايلىققا كەنەلەمىز دەگەن ۇمىتپەن سەيبلگە تۇياقتىلاردى اكەلە بەرگەن.

ارالدىڭ كەز كەلگەن نۇكتەسىنەن مۇحيتتىڭ ەكى جاعىن دا كورۋگە بولادى. سەبەبى ارالدىڭ ۇزىندىعى - 42 ك م، ەنى نەبارى - 1,5 ك م. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ادامدار بۇل كوزسىز ارالدى دا يگەردى. 1801 -جىلى سەيبلدە قۇتقارۋ ستانساسى اشىلدى. ستانسا قىزمەتكەرلەرى كۇنىنە ەكى رەت ارالدى اينالىپ ءوتىپ، سۋعا باتقان كەمەلەردەن قالعان قالدىقتاردى ىزدەدى. ال جابايى جىلقىلار قۇرلىققا قۇلاعان قۇتقارۋ قايىقتارىن، قاجەتتى قۇرالداردى، قالدىقتاردى، جۇكتەردى تاسىمالدادى. وسىلايشا، جابايى جىلقىلار ادامدار مەن جۇكتەردى تاسۋعا بەيىمدەلدى. ۋاقىت وتە كەلە ارالدا ءجۇزۋدىڭ قاۋىپتى ەكەنى ەسكەرىلىپ، ستانسا جابىلدى. ادامدار كەنەتتەن قاجەتسىز بولىپ قالعان جانۋارلاردى ساتۋعا شەشىم قابىلدادى. ءسويتىپ، قورەگى از جاعالاۋدى مەكەن ەتىپ، ءبىر عانا ءشوپ تۇرىمەن قورەكتەنەتىن جىلقىلار سانى ازايا ءتۇستى.

1960-جىلدارى كانادا ۇكىمەتى جىلقىلاردى كومىر شاحتالارىنا نەمەسە سويۋعا جىبەرەمىز دەگەن جوسپار قۇردى. بۇل ءبىر جاعىنان جانۋارلارعا قامقورلىق، ەكىنشى جاعىنان، ارالدى ينۆازيۆتى تۇرلەردەن قورعاۋ ەدى. الايدا بۇل شەشىم كوپشىلىكتىڭ نارازىلىعىن تۋدىردى. تابيعات جاناشىرلارى جىلقى ءۇيىرىن بارىنشا قورعاپ قالۋعا تىرىستى. سەبەبى 300 جىل ىشىندە جىلقىلار ارالدىڭ رامىزىنە اينالعان ەدى. ولار تۋرالى فيلمدەر ءتۇسىرىلىپ، كىتاپتار جازىلدى. كانادانىڭ سول كەزدەگى پرەمەر- ءمينيسترى دجون ديفەنباكەر زاڭعا تۇزەتۋلەر ەنگىزىپ، جىلقىلاردى تولىق قورعاۋدى تاپسىردى. بيلىك قىل قۇيرىقتىلارعا قول تيگىزۋ تۋرالى شەشىمىن وزگەرتىپ قانا قويماي، ولاردى قورعاۋعا كىرىستى.

جىلقىلار مەن ارال «قول تيگىزۋگە بولمايدى» دەگەن مارتەبەگە يە بولعاننان كەيىن، ارالعا يتبالىقتار كەلىپ، تىرشىلىك جاندانا باستادى. سۇر يتبالىقتار دا كوزسىز ارالدى مەكەندەدى. 1960-جىلى سەيبلدە 200-300 يتبالىق بولسا، 2004-جىلى ولار 50 مىڭ بولدى. تولدەۋ ماۋسىمى كەزىندە يتبالىقتار جاعاجايلاردى، بۇكىل ارالدى باسىپ الادى. جىلقىلار وسى يتبالىقتارمەن جىمداسىپ تىرشىلىك كەشىپ جاتىر. ءار قىس سايىن يتبالىقتىڭ 500 مىڭى جاعاعا شىعىپ، تولدەيدى. يتبالىقتار جابايى جىلقىلار ءومىرىن ساقتاپ تۇر دەسەك تە بولادى. سەبەبى بىرنەشە اپتا بويى جاعادا تولدەۋ ارقىلى جەردى قۇنارلاندىرا تۇسەدى. بۇل ۇدەرىس جىلقىلاردىڭ جايىلۋىنا، قۇنارلى قورەك جەۋىنە وڭ اسەر ەتەدى.

جابايى جىلقىلار نەگىزىنەن ساق، قىراعى، اساۋ بولاتىنى بارشامىزعا ءمالىم. ءبىراق سەيبل جىلقىلارى-جۋاس، ماڭعاز. ادامزاتتىڭ ۇزدىكسىز ارپالىسى مەن قىم- قۋىت تىرشىلىگىنەن ادا. ەشكىمگە تيەسىلى دە ەمەس، ەش ادام بالاسىن ەلەمەيدى. دەگەنمەن تەڭىزدەن تىنىشتىق تاپقان تۇياقتىلار ءومىرى بۇلاي جالعاسا بەرە مە دەگەن سۇراق بيولوگتەردىڭ كوكەيىندە ءجۇر. سەبەبى ولار شوتلانديا جاعالاۋىنداعى سيرەك كەزدەسەتىن بيوارتۇرلىلىكتى جويۋى مۇمكىن. ەركىندىكتە ءومىر سۇرگەن جاقسى بولعانمەن، جىلقىلاردىڭ ساۋ ءارى جايلى تىرشىلىگىنە ارال جارامسىز. مىسالى، سەيبل ارالى ينستيتۋتى ەكى اپتا سايىن جىلقىلاردىڭ ولىگىن ساناۋ ءۇشىن قانشاما ەرىكتىنى جىبەرەدى.

- جىلقىلاردىڭ قازىرگى جاعدايى اۋىر. جانۋارلاردىڭ ءال- اۋقاتى تۇرعىسىنان قاراساق، ولار قولايلى تىرشىلىك ەتۋ ورتاسىنان تىس ءومىر ءسۇرىپ جاتىر جانە وسى ماسەلەدەن قاتتى زارداپ شەگەدى. جىلقىلار ءولىمىنىڭ دەڭگەيى جىل سايىن ءوسىپ، ءورشىپ كەلەدى. سونداي- اق قانشاما اۋرۋ جابىسىپ، دەرتتەن كوز اشپايتىن كەزدەرى ءجيى بولادى. تازا اۋىز سۋعا جانە قاراپايىم شوپكە قول جەتكىزۋ دە قيىن. بۇلار-ۇلكەن قىسىمعا ۇشىراعان «تاستاندى جانۋارلار» پوپۋلياتسياسى،- دەيدى نيۋفاۋندلەند مەموريالدىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى يان دجونس.

سودان بەرى عالىمدار زەرتتەۋ ۇستىندە ءجۇر. جىلقىلاردى ارالدا قالدىرۋ كەرەك پە، جوق پا دەگەن سۇراققا جاۋاپ تابىلمادى. ءبىر جاعىنان، جەرگىلىكتى ەكوجۇيەگە وتە جاقسى اسەر ەتتى. پىشاقتىڭ ءبىر ۇشى قان، ءبىر ۇشى نان دەمەكشى، بۇل قۇبىلىستىڭ دا كولەڭكەلى تۇسى بار. جىلقىلاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسى قاتتى ناشارلاپ، گەنەتيكاسىنا كەرى اسەر بەردى. جەل مەن ىلعالدىلىقتى قوسپاعاندا، قورەك تابۋ جاعى قيىن. جەلدىڭ اسەرىنەن ارالداعى بارلىق ءشوپ قۇممەن ارالاسىپ، تۇياقتىلاردىڭ تىستەرىنە جۇكتەمە ءتۇستى. تاعى ءبىر ماسەلە - پارازيتتەر. شىندىعىندا، ارالدا جىلقىلاردىڭ ارتىنان ەشكىم تازالىق جۇمىستارىن جۇرگىزبەيدى. زياندى زاتتاردىڭ بارلىعى توپىراق پەن سۋدا قالادى. ونىڭ ىشىندە پاتوگەندىك ورگانيزم - پارازيت تە بار. جىلقىلار ءىشىپ- جەگەندە، زيانكەستەردىڭ بارلىعى يەسىنىڭ دەنەسىنە قايتا ورالادى. سوندىقتان ارالداعى ايعىرلار ورتا ەسەپپەن 6 جىل، ال بيەلەر 4,5 جىل عانا ءومىر سۇرەدى. بۇل قاراپايىم ءۇي جىلقىسىنىڭ عۇمىرىمەن سالىستىرعاندا وتە از.

قازىرگى ۋاقىتتا ارالدا 200-350 جىلقى بار. ولار بارىنە دە كوندىككەن. باسقا جىلقىلار سياقتى ءۇيىر-ءۇيىر بولىپ جۇرەدى. ىستىق كۇندەرى تەڭىز جاعاسىندا كوپ ۋاقىت وتكىزەدى. كەيدە تەڭىزگە كىرىپ، تولقىندارمەن تالاسا شابادى. ءبىراق كوبىنە دىمقىل قۇمدى كەزىپ جۇرگەندەرىن كورۋگە بولادى. سەيبلدىڭ باستى قاسىرەتى - جەل. قاتتى جەل سوققان كەزىندە جىلقىلار قۇم توبەلەرىنىڭ اراسىنداعى شۇڭقىرلارعا تىعىلىپ، ىق ىزدەيدى. ارالدا اداسقان جىلقىلار جەل سەكىلدى كۇن كەشىپ جاتسا دا، جەل ايداعان قاڭباقتاي قاجەتسىز.

ەلىگىماي توڭكەر

egemen.kz