سوقىر - اڭگىمە
اپتاپ ىستىقتا قۇم سۋىرعان قىزىل جەلدىڭ ۇيىرە سوعىپ تۇرعانىنا قاراماي، بۇگىن ءتۇس الەتىندە كوگىلدىر كەسەنەگە قاراي تاعى دا ءبىر قاۋىم ەل شۇبادى.
جۇرتتىڭ سوڭىندا ءيىر تاياعىمەن تۇمسىعىنىڭ استىن تىقىلداتا تۇرتپەكتەپ، التىن جيەكتى قارا كوزىلدىرىگىن سۇق ساۋساعىمەن دوڭەس مۇرنىنىڭ ۇستىنە جوتالاتا كوتەرىپ قويىپ، جەر ورتالاعان ءبىر سوقىر كىسى دە تىپىڭ قاعىپ كەلە جاتتى.
وعان نە جوق دەيىن دەسەڭ، سۇڭعاق، سىلىڭعىر كەلگەن بۇل كىسىنىڭ ۇستىندەگى كيگەن كيىمى باسقالارىنىكىنەن الدەقايدا جاقسى، جوسىقسىز جۇرە بەرەتىن ادامعا دا ەش ۇقسامايدى ءوزى. جانە ونىڭ سىرتتىڭ كومەگىنسىز ءوز بەتىمەن ەشتەڭەگە سۇرىنبەي كەلە جاتقانى كوزى بۇرىننان، بالكىم بالا كەزدەن كورمەيتىنىن بايقاتاتىنداي ەپسەڭ ءارى الداعى ىسكە كوڭىلى الاڭ. كەسەنەنىڭ الدىنا ءيىرىلىپ تۇرا قالعانداردان بىردەن ءبولىنىپ شىعىپ، قايىر-ساداقا سۇراپ وتىرعانداردىڭ قاسىنا جوبالاپ بارىپ، تاستاق جەرگە سىڭعىر ەتكىزىپ كۇمىس تيىن تاستادى. كوزى ساۋ، اياق-قولى ساۋ قارا شال ءدال يەگىنىڭ استىنا دوڭگەلەپ كەلىپ قۇلاعان ءجۇز تەڭگەلىك ولجانى الار-الماسىن بىلمەي، ماڭدايى تەرشي ابدىرادى.
- كىم بولاسىز؟ جاسىڭىز قانشادا؟-دەپ سۇرادى سوقىر كىسى سول يلىكپەگەن قالپى.
- وي-بۇي، شىراعىم، الگى ءابدىراسىلدىكىنە كەلگەن ىنىشەكپىسىڭ؟ -دەپ قوپاڭ ەتىپ قارسى سۇراق قويدى قارا شال. نىسپىسىن ايتقىسى كەلمەسە دە وسى سوزىمەن جاسى ۇلكەندىگىن ءبىلدىرىپ، ونىڭ ۇستىنە ساداقا جيناپ وتىرعانى كەشىرىمدى ەكەنىن دە اڭداتىپ، جەر تايانا قالدى. - ويباي، بەلىم، قايتەدى؟!.
سوقىردىڭ ساداقا بەرىپ تۇرعانى تاڭسىق كورىنىپ، كەسەنەنى كولەڭكەلەگەندەردىڭ ءبىرازى وسى جاققا قاراي وشارىلعان. جۇرتتىڭ بار نازارى وزىنە اۋعانىن جاۋىرىنىمەن سەزىنگەندەي ءسال توسىلىڭقىراپ بارىپ، قايتا سويلەپ كەتتى سوقىر كىسى.
- مىنا تۇرىكتەر كەسەنەنىڭ ىشىندە تراكتورمەن ءجۇر دەيدى، بۇل نە سۇمدىق ، ا؟! كەسەنەدەگى بار سۇيەكتى ءتۇرىپ تاستاپ، استىنداعى قامىسىن الىپ، ورنىنا بەتون قۇيىپ جاتقانى قالاي؟! ءاي دەيتىن اجا، قوي دەيتىن قوجا بار ما، الدە ءبارىڭ سۋقاراڭعى سوقىرمىسىڭدار؟!
انالار ەستىسىن دەپ، ادەيى داۋىسىن كوتەرىپ ايتقانمەن، ەشقايسىسى قۇلاق اسا قويمادى. تەكسەرۋشىلەر ارتىنان ەرگەن جۇرتپەن بىرگە الىپ كەسەنەگە شۇبىرىپ كىرىپ كەتتى.
- ارىز جازىپ جۇرگەن سەنبىسىڭ؟! - دەپ شاقىرايدى كەنەت الگى قارا شال. -بۇل تۇرىكتەر قايرات شىعارىپ، قاراجات شىعارىپ، قازاقتىڭ ىستەمەگەنىن ىستەپ جاتىر. ال، سەندەر، الگى ءابدىراسىلىڭ قوسىلىپ، مازا بەرمەيسىڭدەر ارىز سوڭىنان ارىز قۋالاپ. وسىمەن، ساناپ وتىرمىن، ون ءتورتىنشى تەكسەرۋ كەلىپ تۇر، اتاڭنىڭ گورى!
قارا شال سابىرسىز ەكەن، مۇندا جايدان جاي وتىرماعانىن ءبىلدىرىپ الدى. سوقىر كىسى، ءبىر قىزىعى، ءوزى ەرىپ كەلگەن ەلمەن بىرگە كەسەنەنىڭ ىشىنە كىرگەن جوق. ءبىراق، پالە شىعارۋعا ءازىر ەكەنىن اڭعارتىپ، كەسەنە تۇبىندەگى كونە قويمانىڭ تۇبىنە بارىپ قازديىپ وتىرىپ الدى. سول سول-اق ەكەن، الگى قارا شالدىڭ مازاسى قاشىپ، جامباسىنا شيقان شىققانداي توڭقاڭداپ، جايسىزدانا باستادى. ونىڭ ۇستىنە، سوقىر كىسى دە جاي وتىرماي، موينىن سوزىپ، قۇلاعىن تىگىپ، الدەنەنى اڭدي قالعان ءتۇر بايقاتتى. قارا شال شىداماي، جورتاقتاپ قاسىنا جەتىپ كەلىپ ەدى:
- تىڭداشى، سىقىرلاپ سۇيەكتەر قوزعالىپ جاتىر، - دەپ ءتىپتى زار-يمانىن ۇشىردى.
- قوي، قايداعىنى شاتپا، - دەپ قۇلاق تۇبىندە ءابجىلانشا ىسىلدادى قارا شال.
- جو-جوق، الگى ءتۇرىپ تاستاعان سۇيەكتەر جاقىن ءبىر جەردە مە دەيمىن. سىقىرلاپ ورىندارىن اۋىستىرىپ جاتىر ما، اناڭ قارا. بىرەۋىنىڭ باسى، بىرەۋىنىڭ اياعى، بىرەۋىنىڭ قولى، ءبارى اۋىسىپ كەتكەن بە، نەمەنە؟ ءارقايسىسى ءوز ورنىنا بارعىسى كەلەدى، انە! و، توبا، سۇمدىقتىڭ سۇمدىعى ەندى بولايىن دەپ تۇر!
- قوي-اي، قوي!..
قارا شال سوقىر كىسىنى جەڭىنەن تارتىپ، سۇيرەپ اكەتپەككە ارەكەتتەندى. الايدا سوقىر كىسى ارتى جەرگە جابىسىپ قالعانداي مىزعىمادى. اناۋ جىلارمان بولىپ، كەسەنەگە قاراي جورتاقتاي جونەلىپ، ورتا جولدان قايتا ورالدى.
- مىنالار كەتكەن سوڭ سويلەسەيىك، - دەدى داۋىسى شىڭكىلدەي جالبارىنىپ.
جانى قىسىلعان قارا شال سوقىر كىسىنىڭ كومەيىنە قولىن سالىپ جىبەرىپ، اۋزىنداعى ءسوزىن جۇلىپ الارداي حالدە ەدى.سەبەبى، الگى قۇمىرىسقالار، تەكسەرۋشىسى بار، باسقاسى بار، ءبارى شۇبىرىپ يلەۋدەن شىعىپ كەلە جاتقان بولاتىن. باعاناعىنداي ايقايلاپ جىبەرىپ،بىردەڭەنى بۇلدىرە مە دەپ جانى شىقتى.تاپ وسى ساتتە شىنىندا دا قۋ سۇيەكتەردىڭ ساۋدىر ەتكەنىندەي ءبىر دىبىستى ونىڭ دا قۇلاعى شالدى.
- استافيراللا! بىردەڭە قۇلاپ كەتتى مە؟!. - دەپ تۇرا قاشتى قارا شال.
سوقىر كىسى ونىڭ قوجاناسىرلىعىن كوزىمەن كورمەسە دە، اياق تىپىرىنان بولجاپ بىلىپ،ميىعىنان مىرس-مىرس كۇلدى.قويمانىڭ ىشىنەن قۋ سۇيەكتەردىڭ سالدىرلاپ قوزعالعانىن وسىمەن ەكىنشى مارتە ەستىپ، ءوزىنىڭ دە ارقاسى مۇزداپ وتىرعان. قويمانىڭ قىش قابىرعاسىن ۇزىن، سالالى ساۋساقتارى دىرىلدەي سيپاپ-سيپاپ قويدى. ەشكىم بايقاپ قويمادى ما دەگەندەي، قولىن تەز تارتىپ الدى، ءبىراق.تەكسەرۋشىلەردىڭ الدىنان ءتىزىلىپ وتكەنىن بىلسە دە، قارا شالدىڭ تىلەگەنى بولىپ، ولارعا دا ءتۇرىن بەرگەن جوق.تەك ىشتەي تەپسىنگەن اشۋ جاڭاعى قارا شال باستىقسىماق بىرەۋدى قاسىنا ەرتىپ اكەلگەندە عانا توعان بۇزعان تاسقىنداي اعىتىلدى دى كەتتى.
- بار قازاقتىڭ اتا-باباسىن تىنىش جاتقان جەرىنەن قوزعاپ، سۇيەكتەرىن قورلاپ، بۇل نەعىلعاندارىڭ سەندەردىڭ؟! بۇكىل يگى جاقسىڭ جەرلەنگەن اينالدىرعان ءبىر كەسەنە عوي بۇل! ءۇستىن جوندەپ، سىرتىن بۇتىندەسەڭدەر دە بولمادى ما، استىندا نەلەرىڭ بار؟! قابات-قابات نار قامىس توسەلگەن جەر زاك تارتادى دەپ، قاي انتۇرعان سەندەردى اداستىرىپ جۇرگەن!؟ سونشاما عاسىر قۇرعاق جەردە جاتقان سۇيەكتەردى ەندى توپىراقتان سور سوراپتاعان سەمەنتكە جەرلەمەكپىسىڭدەر؟!... .
بەكەر ادام تاز بولا ما، باستىقسىماق وعان تۇك تە ساسقان جوق. ۇستىلەرىنەن قارشا بوراعان ارىز-شاعىمعا جاۋاپ جازا-جازا ابدەن ەت ءولىپ كەتكەن بە، سوقىردىڭ ءزارىن شىبىننىڭ ىزىڭى قۇرلى كورمەدى.قارا شال بولسا، دابىر-دۇبىرعا جينالعان ەرىككەن ەلدى تىڭداعانىن جەكىپ ۇرسىپ، تىڭداماعانىن كەسەك اتىپ قۋالاپ الەك.
- سەمەنتكە ەمەس، تابىتقا سالىپ، ءارقايسىسىن ءوز ورنىنا جەرلەيمىز، - دەپ ىزدەيدى جاتتاندى جاۋابى دايىن باستىقسىماق.
- قالاي ءوز ورنىنا جەرلەيسىڭدەر، ءبارى ءبىر جەردە ءۇيىلىپ جاتسا؟! - دەپ قادالدى سوقىر كىسى.
- ءۇيىلىپ جاتقان ەشتەڭەسى جوق. سۇيەكتەر تۇگەل نومىرلەنىپ، جەكە-جەكە ساقتاۋلى تۇر.
- جوق، اۋىسىپ، ارالاسىپ كەتكەن ءبارى.
- ارالاسقان ەشتەڭەسى جوق دەيمىن، كىرىپ كورىڭىز ءوزىڭىز.
سوقىر كىسى ۇندەمەي قالدى دا قارا شال باستىقسىماققا ساۋساعىن شوشايتىپ، ونىڭ كوزىن نۇسقادى. باستىقسىماق "بىلەم "دەگەندەي ماردىمسىپ، قاسقا تىستەرىن كورسەتە ىرجيىپ كۇلدى. ۇياسىنا شۇڭىرەيە كىرگەن وتكىر كوزدەرى شوقتاي جايناپ تۇر ءوزىنىڭ. جەل قاعىپ، كۇنگە توتىققان قوڭىرقاي، دوڭگەلەك ءجۇزى ءجىپسىپ، مايى شىعا جىلتىرايدى.
- ءجۇرىڭىز، كىرىپ كورىڭىز، - دەدى سۇمدانىپ. - ءار سۇيەككە جەكە-جەكە نومىر جازىلعان.
- سول نومىرلەنگەن سۇيەكتەرىڭ ورنىندا ەمەس، - دەدى سوقىر كىسى سەنىمدى، نىق داۋىسپەن. - وزدەرىنەن وزدەرى قوزعالىپ، ورىن اۋىستىرىپ جاتىر.
- قالاي سوندا؟ - دەپ كەكەسىن تانىتتى باستىقسىماق. - قول باسىن ىزدەپ، باس اياعىن ىزدەپ... .
باستىقسىماق "كىمگە ءسوزىمدى قور قىلىپ تۇرمىن" دەگەندەي، تەز سۋىنىپ،تەرىس اينالدى. ءۇستى-باسى كۇنسىگەن قارا شال جورتاقتاپ الدىنا ءتۇستى. جولعا ساپ قويماق بولىپ بارا جاتىپ، ارتىنا قايىرىلا بەرىپ، ءسوز اراسى قىپ ەلەۋسىز عانا بىردەڭە ايتىپ قالدى. ەكەۋى سوعان ءبىرى قارقىلداپ، ءبىرى شىڭكىلدەپ، قوسارلانا كۇلىسىپ الدى دا، ەكى ايىرىلىپ، ءوز جوندەرىنە كەتتى.
2.
باستىقسىماقتىڭ اتى ەسەنقارا بولاتىن. ۇلكەندەرگە "شىراقشىمىن" دەپ مايموڭكەلەپ، باسقالارعا "كەسەنە ديرەكتورىمىن" دەپ كىسىمسي قالاتىنى بار. ءبىراق، زاتى جاقسى ادام، اردىڭ-گۇردىڭ دەمەسەڭ، ەشكىمگە زيانى جوق. كەسەنەنىڭ ءىشى-سىرتىندا جەرلەنگەن سۇيەكتەردى الۋعا اۋەلى قاتتى قارسىلىق ءبىلدىرىپ ءجۇردى دە، ءتۇس كورگەندەي ول پىكىرىنەن ءبىر تۇندە اينىپ شىقتى. نە سەبەپتى ويتكەنىن، وزگە تۇگىلى كەلىنشەگىنە دە ايتقان جوق. سوندىقتان دا بۇل جەردە اقشا-پاقشا دەگەن اڭگىمە جۇرمەسە كەرەك.
سول ەسەنقارا الگى سوقىر كىسىمەن كەزدەسكەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە كوگىلدىر كەسەنەگە ادەتىنشە ەلدەن بۇرىن كەلىپ، توڭىرەگىن اينالىپ قاراپ جۇرگەن. كەسەنەنىڭ ءىشىن جوندەپ جاتقان تۇرىكتەردىڭ ءالى ۇيقىدان تۇرماعان كەزى، كۇننىڭ شەكەسى جاڭا-جاڭا قىزارا قىلتيىپ كەلە جاتقان. كەنت جاقتان قارا شال توبە كورسەتىپ، ونىڭ جورتاقتاعان جۇرىسىنە ءبىر تۇتام شاڭ ىلەسىپ، جىميىپ سوعان دا قاراي قالىپ ەدى ءبىر ءسات. ساۋدىر ەتكەن دىبىس جانىن مۇرنىنىڭ ۇشىنا كەلتىرىپ، تۇرعان جەرىندە بەيىت باسىپ كەتكەندەي ىرشىپ ءتۇستى.
- ابەكە، تەزىرەك ءجۇر، - دەپ ايقايلادى قورقىنىشىن زورعا باسىپ.
ابەكەسى - وسىنداعى قايىر-ساداقا جيناۋشىلارعا باس-كوز بولىپ جۇرگەن جاڭاعى قارا شال. ونىڭ ءبىر جاقسىسى، كۇتپەگەن بىرەۋلەر كەلە قالسا، ۇيىنە بالا جۇگىرتىپ، حابار جەتكىزىپ تۇرادى. داۋ-جاڭجال شىعارعان بىرەۋلەر بولسا، ىشىنە سىناداي قاعىلىپ كىرىپ، شاڭكىلدەپ ءسوز باسىن بىرىكتىرتپەي قويادى.
- كەشەگى سوقىردىكى نە ساندىراق؟! - دەدى بىردەن سىر اشپاي تىكىرەيىپ.
- ە، ول ءابدىراسىلدىڭ ايتاقتاپ جۇرگەن ادامى عوي، - دەپ جالتاردى ءىشى بىردەڭەنى سەزە قويعان اككى شال قىلپ ەتىپ.
- كىمنىڭ ايتاعى ەكەنىندە شارۋام نە، نە ايتقانىن سۇراپ تۇرمىن، - دەپ شىدامسىزدانا باستادى ەسەنقارا.
- بىلمەيمىن عوي. سۇيەكتەر ارالاسىپ كەتكەن دەدى مە، بىردەڭە دەدى... .
- سۇيەكتەر وزدەرىنەن وزدەرى قوزعالىپ جاتىر دەپ ساندالمادى ما؟!
- ءسويتتى... .ءسويتتى... .
ودان ارىعا ءتوزىمى جەتپەي، ەسەنقارا قارا شالدى جاعاسىنان شاپ بەرىپ ۇستاپ، وزىنە قاراي جۇلقا تارتىپ الدى. قاڭعالاق قاققان قاڭباق شال تابانى جەردەن كوتەرىلىپ بارىپ، ايۋداي نەمەنىڭ ومىراۋىنا ساقال-ماقالىمەن جەلىمدەي شاپتالدى. ەسەنقارا ونى جەرگە قادا قاققانداي دىك ەتكىزىپ، قايتا ورنىنا قويدى دا:
- ەندەشە جاڭا مەن دە قويمادان ساۋدىرلاعان ءبىر دىبىس ەستىدىم، - دەدى بۇل ءسوزىن ەلگە جايسا نە بولاتىنىن ايتقىزباي ۇقتىرىپ.
- ويباي، ەسەنتاي، سونداي بىردەڭەنى كەشە مەنىڭ دە قۇلاعىم شالدى. قاعىس ەستىدىم بە دەپ قويا سالىپ ەدىم. قاپ، ۋاعىندا ايتپاعام ەكەن، ءا، - دەپ قارا شال سىر شاشپاق بىلاي تۇرسىن، ءوزى دە وسى اڭگىمەنىڭ ىشىندە ەكەنىن سەزدىرىپ، قالباڭ قاقتى.
- ءبارىبىر ءوزىمىز اشىپ كورمەسەك بولمايدى.
ەسەنقارا قويماعا قاراي قوزعالا بەرىپ، قارا شالدىڭ الدىنا ءتۇسۋىن كۇتىپ كىدىرە قالدى. قاسىندا اسقار تاۋداي ەسەنتايى باردا بىلايعى كەزدە ەشتەڭەدەن قايمىقپايتىن قارا شال، بۇل جولى دا تارتىنىپ قالا المادى. ءبىراق، جورتاقتاپ الا جونەلمەي، اناۋ جۇرسە ءجۇرىپ، تۇرسا تۇرىپ، ارتىنا جالتاقتاي بەردى. ەكەۋى باس باعىپ كەلىپ، قويمانىڭ اۋزىنا تۇمسىق تىرەگەندە، تىڭ تىڭداعان قۇلاقتارى ۇزارا قالقيىپ كەتتى. جىم-جىرت ءولى تىنىشتىق مۇندا وزدەرىنەن باسقا اڭدىسقان تاعى بىرەۋدىڭ بارىن سەزدىرگەندەي، ەندى بولماسا ول ديۋ "اپ" دەپ باس سالاتىنداي، اياق-قولدارى قالتىراي باستادى.
- ءبىسسىمىللا، - دەپ كۇبىر ەتتى قارا شال.
- نە دەيسىز؟ - دەپ سەلك ەتتى ەسەنقارا.
ءوز داۋىستارى وزدەرىنە دەم بەرگەندەي، ەستەرىن جيىپ، ءبىر-بىرىنە اڭىرەيە قارادى ەندى. كەسەنە تۇبىندەگى تۇرىك قۇرلىسشىلارى جاتقان ۆاگوننان دا قىبىرلاعان قوزعالىس بايقالىپ، ەسسىز ۇرەيدى تىرشىلىك دەمى تۇرە قۋدى. سونىڭ وزىندە دە قۇلىپقا قول سوزۋعا جۇرەگى داۋالاماي، كىلتتەرىن شىلدىرلاتىپ قارا شالعا ۇسىندى ەسەنقارا. قارا شال ۇزىن كىلتتى كوزدەي تەسىككە سىق ەتكىزىپ سۇعىپ، قۇلىپتى سىرت-سىرت ەتكىزىپ، ەكى بۇراپ اشتى. تۇتقانى جايلاپ تارتىپ كورىپ، سەزىكتى ەشتەڭە بىلىنبەگەن سوڭ، باتىلدانايىن دەدى. ىشتە ءبىر پالە بولسا ۇركىپ كەتسىن دەگەندەي، قالىڭ اعاشتان ىستەلگەن زىلماۋىر ەسىكتى سىقىرلاتا جۇلقىپ-جۇلقىپ قويدى. ساڭلاۋدان سىنالاپ تۇسكەن جارىق ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن قاتارلاپ قويعان تاقتاي سورەلەردەگى اعاراڭداعان باس سۇيەكتەر مەن قۋ قاڭقالارعا نايزاداي قادالدى. كوزدەرى ىشكە باقشيا تىگىلگەن ەكەۋىنە قالىپتان تىس ەشتەڭە بايقالا قويماعانداي ەدى اۋەلى، ءوز قولدارىمەن كىرگىزگەن سۇيەكتەردىڭ ءبارى ءوز ورنىندارىندا جاتقان سياقتى كورىنگەن. كەنەت، قۋ سۇيەكتەر سورەلەردەن ساۋدىر-ساۋدىر ەتىپ ورە تۇرعانداي ەلەستەپ، ەكەۋى ەسىك كوزىندە اپىر-توپىر بولدى دا قالدى. سۇيەكتەردىڭ اراسىنان باج ەتىپ اتىپ شىققان قارا مىسىق تىكە بەتتەرىنە شاپشىپ، يىقتارىنان اسا ەسىككە سەكىرىپ كەتتى. اسىپ-ساسقان ەسەنقارا:
- ەسىك-تەرەزەنىڭ ءبارى جابىق ەدى عوي، - دەدى قىزاراڭداپ. - مەننەن باسقا ەشكىمدە كىلت جوق. بۇل مىسىق قويماعا قايدان كىرىپ كەتكەن؟
- مىسىق پا، نەمەنە، استاپىراللا؟! - دەپ قارا شال ءتۇسى قاشا ءىلميدى.
- مىسىق، مىسىق... ءبىراق، ول مۇندا قالاي كىرىپ كەتكەن، ا؟
- ءاي، وسى مىسىق ەمەس. ءمۇيىزى بار سياقتى كورىندى ماعان.
- كوزىڭىزدى شەل باسقان با؟...
ەسەنقارا قارا شالدى ۇرسىپ تاستاعىسى كەلىپ، اربايعان دەنەسىمەن ەڭسەرىلە بۇرىلعان قالپى تاستاي قاتتى. قارا شالدىڭ سول جاق بەتىن وسىپ وتكەن تىرناق ىزدەرىنەن شىپشىپ قان ءبىلىنىپ تۇر ەكەن. تىرناق تەرەڭىرەك باتقان جەرلەرىنەن شىققان قان تۇيىرتپەكتەلىپ ۇيىپ، مونشاقتاي تىزبەكتەلىپ تە ۇلگەرىپتى. نە كورگەنىن ءالى اجىراتىپ بولماي ەسى كەتكەن قارا شال بەتىنە قالاي جاراقات تۇسكەنىن بايقاماعان دا سياقتى.
- مىسىق ول! ... جابايى مىسىق! ...- دەپ نىق سەنىممەن ايتتى ەسەنقارا.
3.
سوقىر ادامنىڭ قۇلاعى قاتتى ەستيدى دەسەدى. سول ءسوز راس-اۋ، بۇل دا اينالا تىرشىلىكتىڭ قىبىر-جىبىرىن دىبىستان ايىرىپ ۇيرەنگەن. كەسەنەگە جاقىندادى ءبىتتى، قۇلاعىندا شۋىل كۇشەيىپ، جاڭعىرعان ءارتۇرلى دىبىستاردان جارعاعى جارىلىپ كەتە جازدايدى. بىرەسە جەردىڭ استىنان، بىرەسە جەردىڭ ۇستىنەن، كەيدە قۇمبىل، كەيدە اشىق داۋىستار جامىراپ كەپ بەرگەندە، باس-اياعىن اجىراتا الماي قينالادى. زارلى اۋەن بە، سىرلى ساز با، شىنىندا دا اجىراتىپ بولعىسىز. مىڭ ءتۇرلى ءۇن قۇلاق تۇبىنەن زىڭعىپ وتكەندە ەس-تۇستان ايرىلىپ، ماڭگىپ قالادى ءبىر ۋاق. كۇركىرەگەن شەتسىز، شەكسىز دارياعا سۇڭگىپ كەتكەندەي الاساپىران كۇي كەشەدى ءبىر كەز. الگى داۋىستار مۇنى جۇلقىلاپ، جۇلمالاپ، ءتانىن ميللياردتاعان بولشەككە ءبولىپ، تالاپ اكەتىپ جاتقانداي ەلەستەيدى. سويتەدى دە بۇتكىل جەر الەمدى تىتىرەتكەن مىڭ ءتۇرلى الاپات ءۇن تاسقىنداپ كەلىپ، كوگىلدىر كۇمبەزدىڭ استىنا ءسىڭىپ جوعالادى. سويتكەنشە بولماي، بارلىق ۋ-شۋ ساپ باسىلىپ، ونىڭ ورنىنا كەسەنەنى توڭىرەكتەپ جۇرگەندەردىڭ جاي عانا كۇڭكىلدەپ ايتقان سوزدەرى اپ-انىق ەستىلە باستايدى.
- ارمسترونگ دەگەن ءبىر عارىشكەر كايرعا بارىپ، سوندا ازان شاقىرعان مولدانىڭ داۋىسىن ەستىپ، تالىپ قالا جازداپتى.
- مولدەكەڭ مۇنارانىڭ باسىنان قاتتى ايقايلاپ جىبەرگەن عوي.
- كۇلەسىڭ-اۋ. شىن ايتام مەن. ارمسترونگ ايعا قونعاندا تاپ وسى داۋىستى ەستىدىم دەپتى.
- قويشى، راس پا؟
- راس، راس. ءوز كوزىممەن وقىدىم. سەندىم سودان سوڭ.
- قىزىق ەكەن.
- ءبىر ۋاقىت بەلدەۋىندەگىلەر ءبىر مەزگىلدە ازان شاقىرعاندا، سول داۋىستار ءبارى قوسىلىپ، عارىشقا جاڭعىرىپ جەتۋى ابدەن مۇمكىن عوي.
- ءوزىڭ ويلاپ تاپتىڭ با، نە؟
- كۇلمە دەيمىن، اۋزىڭ قيسايىپ كەتەدى.
- كەت ارى، جىندى، كوكالا نەمە.
- ءبىراق، ارمسترونگقا ەشكىم سەنگەن جوق. كەيىن جىندانىپ كەتىپتى ول.
- ءاي، بەرى تۇر، ار جاعىڭدا سوقىر كىسى كەلە جاتىر.
ەكى جاسوسپىرىم بالا جولدان شىعىپ كەتتى دە، بۇل قايدا جۇرەرىن بىلمەي داعدارىپ تۇرىپ قالدى. اينالا توڭىرەكتەگى دىبىستار تاعى دا قۇلاعىن شۋلاتىپ الا جونەلىپ، قويمادا الدەنە ساۋدىر ەتىپ توگىلىپ تۇسكەندەي بولدى. كەسەنە جاقتان: "اللا رازى بولسىن"، «قابىل بولسىن:"، "قۇداي جولىڭدى وڭعارسىن"، - دەگەن داۋىستار جارىسا شىعىپ جاتتى. قارا كوزىلدىرىگىن ءبىر تۇزەپ قويىپ، تاياعىن تىقىلداتىپ، تىپىڭداپ سولاي قاراي ءجۇردى. قايىر- ساداقا تىلەپ وتىرعاندار بەس-التاۋ ەكەن، سولاردىڭ ىشىندەگى بالا ەمىزگەن بۇيىعى كەلىنشەكتىڭ تۇسىنا جەتە بەرىپ توقتادى. ەمشەك ەمگەن بالانىڭ اۋزى كوپىرشىپ، سۇيسىنە قىڭق ەتكەن داۋىسى جۇرەگىن ەلجىرەتىپ جىبەردى.
سوقىر كىسى جانقالتاسىنا سالعان قولى بۇلتىڭ-بۇلتىڭ ەتىپ، ساۋساق ۇشىمەن تيىن ساناپ تۇرعانداي كورىنگەن باسىندا. سۇتكە تويعان بالا تاعى ءبىر قىڭق ەتىپ دىبىس بەرگەندە جانى كىرىپ، كۇلمەڭ قاقتى. ۋىسىنداعى كۇمىس تيىنداردى سىڭعىرلاتىپ، كەلىنشەكتىڭ قاسىندا وتىرعاندارعا قاراي لاقتىرا تاستاعان. انالار الدارىندا جىلتىراپ-جىلتىراپ جاتقان كۇمىس تيىنداردى تالاسا-تارماسا تەرىپ الدى. ساداقاعا قولى جەتپەي قالعان كەلىنشەكتىڭ اۋزىنان: "سوقىر نەمە..." - دەگەن ءسوز شىعىپ كەتتى ابايسىزدا. وسى ساتتە ءجۇز دوللارلىق كوگالا قاعاز جەرگە جايىلعان ەتەگىنە قالىقتاي كەلىپ قوندى. اقشانى كورىپ، كوزى جانىپ كەتكەن كەلىنشەك «اللا رازى بولسىن» ايتىپ، كوگالا قاعازدى ەتەگىنىڭ شەتىنە جىلدام وراپ الا قويدى.
- ال... الا عوي، اي-نا-لاي-ىن!...
جىلدام جاقىنداپ كەلە جاتقان اياق تىپىرىنان قارا شالدىڭ ءجۇرىسىن اينىتپاي تانىدى. وتىرعانداردىڭ ودان قورقاتىنىن ىرسىلداپ-پىرسىلداپ، قوزعالاقتاسىپ قالعاندارىنان بايقادى. كەۋدەسى سىرىلداپ، القىنا تىنىستاعان قارا شالدىڭ ەكپىنى قاتتى كورىندى وعان.
- ەرتەڭنەن باستاپ مۇندا كەلمەيسىڭدەر، - دەپ كەلە ايقايعا باستى قارا شال. - كەسەنەگە كۇندە تەكسەرۋ كەلىپ جاتىر.
- ول تەكسەرۋشىلەرىڭ ساداقالارىن كىمگە بەرمەك سوندا؟! - دەپ قادالا كەتتى ءبىر كەمپىر.
- وندا سەندەردىڭ جۇمىستارىڭ بولماسىن! - دەپ تويتارىپ تاستادى ونى قارا شال.
- بۇلاردىڭ باسقا باراتىن جەرى بار ما؟ - سوقىر كىسى تىنىش قاراپ تۇرا الماي سوزگە ارالاستى. - مۇمكىن كەسەنەدەن الىسىراق بارىپ وتىرار.
- قايدا بارادى، نە ىستەيدى، وندا مەنىڭ شارۋام جوق..
- وبال بولىپ جۇرمەسىن.
- ءويتىپ بۋىنسىز جەرگە پىشاق ۇرما، شىراعىم.
- ءتۇسىنىسىپ، سىيلاسىپ دەگەندەي، امالداۋعا بولماي تۇر ما؟
- وعان زاڭ كوتەرە مە؟ سالىق تولەمەيتىن جۇمىسقا ۇلىقسات جوق، ال قايتەسىڭ؟!
- اپىراي، تىم قاتتى كەتتىڭىز-اۋ.
- ءاي، شىراعىم، سەن ءوز ءجونىڭدى ءبىل الدىمەن.
- ە، مەن نە ءبۇلدىرىپ قويىپپىن؟
- قويماعا مىسىق اكەلىپ جۇرگەن سەن بە؟
- مىسىق ەمەس ول!
- ەندى نەمەنە؟
- مىسىق ەمەس. شايتان ول!
- استافيراللا! قۇدايدان قورىقپايدى ەكەنسىڭ، شىراعىم!
- شايتان بولماسا، ەسىك-تەسىگى جابىق قويماعا قالاي كىرەدى ول؟!
قارا شال ساسقالاقتاپ، تۇتىعىپ سويلەي الماي قالدى. جاڭاعىداي ەمەس، مونتانسىپ دىمى شىقپاي تۇر. "اش پالەدەن قاش پالەنىڭ" كەرىنە سالىپ، ۇندەمەي قۇتىلعىسى كەلەتىن سىڭايلى.
- ول شايتان قويمالارىڭا تاعى كىرىپ العان سياقتى عوي.
- نە دەيدى ؟!.
قارا شالدىڭ كوزى ۇياسىنان شىعىپ كەتە جازداپ، كەسەنەگە قاراي الدى-ارتىنا قاراماي تۇرا شاپتى. جاڭا عانا تاپسىرما الىپ كەلگەن جەرىنە قورقىنىشتى جاڭالىقتى تەزىرەك جەتكىزۋگە اسىعىپ، تابانى جەرگە تيمەي ۇشىپ بارادى.
- قۇداي، شاقىرعان دا وزدەرى، قۋىپ جاتقان دا وزدەرى، - دەپ جاڭاعى كەمپىر كۇرسىنىپ سالدى.
ەسەنقارا مەن قارا شال كەسەنەدەن شىققاندا سوقىر كىسى قويمانىڭ تۇبىندە تاپ وتكەن جولعىداي قاقشيىپ وتىر ەدى. ول ميىعىنان كۇلىپ، ەزۋىن قايتا جيىپ ۇلگەرگەنشە دەدەك قاعىپ جەتىپ كەلدى انا ەكەۋى. ۇزىن كىلت قۇلپىنىڭ تەسىگىنە سىق ەتىپ كىرىپ، سىرت-سىرت بۇرالىپ، سىلدىرلاپ قايتا سۋىرىلدى. ىزىنشە زىلماۋىر ەسىك سىقىرلاي اشىلىپ، دەم ساتكە جىم-جىرت ءولى تىنىشتىق ورناي قالدى. كەنەت، باج-بۇج ەتكەن اششى داۋىس ەستىلىپ، قولدارى مەن بەتتەرىن بۇركەمەلەي بۇققان ەكەۋدىڭ ۇستىنەن الدەنە كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن سەكىرىپ ءوتتى. باسىن كوتەرگەندە كوزى العاش ەسەنقاراعا تۇسكەن قارا شال ءتىلىن جۇتىپ قويعانداي بىدىقتاپ، تارامىس قولدارىن قۇر بوسقا سەرمەلەي بەردى. نە بولعانىن ايتقىزباي ۇققان ەسەنقارا جالپاق الاقانىمەن بەتىن شوشىنا ءسۇرتىپ، شىپشىپ شىققان قىپ-قىزىل قاندى ۋىستاي ساۋىپ ءتۇستى.
4.
قارا مىسىق تۋرالى اڭگىمە كەنتتەگى ءار ۇيگە ءسۇت سۇراي كىرىپ، حال سۇراي ءجۇرىپ، مال قاراي بارىپ، تاعى سول سياقتى قىرىق سىلتاۋمەن بەس مينوتكە باس سۇعىپ شىققاندارعا ىلەسە تارادى. تۇكپىردەگى قاراڭعى اۋىل ەمەس، قانشا ايتقانمەن كەنت دەگەن اتى بار، ءمۇيىزدى مىسىق كوردىك دەگەنگە قايران قالعاندار بولعانمەن، سەنبەي مازاق قىلعاندار دا تابىلدى. بارىنەن قيىنى، بەتتەرىنە جاراقات تۇسكەن ەسەنقارا مەن قارا شال ەل كوزىنە كورىنۋدەن قالىپ، كەسەنەنىڭ قوڭىرسالقىن ءبىر بولمەسىندە قۇلاقتارىن تارس بىتەپ وتىرىپ الاتىن بولدى. قۇلاقتارىن تارس بىتەپ الاتىن سەبەبى، جوندەۋ جۇمىستارىمەن اينالىسىپ جاتقان تۇرىكتەردىڭ گۇرىلدەپ، دۇرىلدەپ، تارىلداپ كەسەنەنى باسىنا كوتەرەتىن تەحنيكاسى كۇن ۇزاققا ءبىر تىنىشتىق بەرمەيدى. كەيدە ءتىپتى الىپ كەسەنەنىڭ قابىرعالارى تىتىرەپ، تابان استىندا كادىمگىدەي ءدىرىل پايدا بولىپ، جەر قاق ايرىلىپ تۇسەتىندەي قۇتىڭدى قاشىرادى.
- مىنالار نە ىستەپ كەتتى، قۇداي؟ - دەپ جۇگىرىپ كەتەدى قارا شال.
- بەتون قۇياتىن تەسىك تەسپەكشى، - دەپ قايتا جۇگىرىپ كەلەدى.
- استافيراللا!... - دەپ كوزى اتىزداي بولىپ، القىنا كىردى ءبىر كەزدە. - الگى مىسىقتى مىنالار ۇستاپ ءجۇر عوي.
ەسەنقارا ونى كەۋدەسىنەن يتەرىپ جىبەرىپ، كەسەنە ورتاسىنداعى الاڭقايعا اتىلىپ شىقتى. قاراسا، قۇرلىسشىلار ءبىر بۇرىشقا ۇيمەلەپ الىپ، توڭقاڭ-توڭقاڭ ەتىپ، ۇزىن تاياقپەن الدەنەنى شۇقىلاپ جاتىر. اشۋدان ەكى بەتى نارتتاي قىزارىپ، ۇلكەن ادىمىمەن قاستارىنا اتتاپ-پۇتتاپ جەتىپ باردى.
- نە بۇ؟! - دەدى قاپەلىمدە اۋزىنا ءسوز تۇسپەي اپتىعىپ.
- مۇندا ءبىر قۇبىردىڭ اۋزى شىعىپ تۇر.
قاس-قاباعىن توزاڭ تۇتقان جيرەن تۇرىك شارۋاباستى كورىندى.
قاراۋىنداعىلاردىڭ دا كوپ ءسوزى جوق، قازىر دە القىلداپ كەلگەن بۇعان ونشا نازار اۋدارا قويمادى. قابىرعا تۇبىندەگى ءبىر تەسىككە تاياق جۇگىرتىپ، الدەنەنى نە ارى كەتىرە الماي، نە بەرى شىعارا الماي الەك. ەسەنقارانىڭ ءىشى قىلپ ەتىپ:
- بۇل قايدان پايدا بولعان تەسىك سوندا؟ - دەدى تىزاقتاپ.
- بىلمەيمىز، - دەدى جيرەن تۇرىك كىنالى ادامداي نازارىن تومەن سالىپ.
- بۇرىن بار ما ەدى؟
- جوق، ەدەندى كوتەرگەندە كوردىك.
- قاشان؟
- ەكى اپتاداي بولدى.
- ماعان نەگە ايتپايسىڭدار؟
- نە قۇبىر ەكەنىن ءبىلىپ الماساق... مورتاس توسەۋگە كەدەرگى بولىپ... .
- ونى قالاي بىلەسىڭدەر؟...بىلە المايسىڭدار!...
- مىسىق جىبەرىپ كوردىك، كەيدە بارعان ىزىمەن قايتسا، كەيدە سىرتتان ءبىر جەردەن شىعىپ، اينالىپ كەلەدى.
- قارا مىسىق پا؟...
تەسىككە ءۇڭىلىپ تۇرعان قابا ساقال تۇرىك قولىنداعى تاياعىن تاستاي سالىپ، باسىن تاڭىرقاي كوتەرىپ الدى. باج ەتكەن قارا مىسىق تەسىكتەن سۋىرىلا شىعىپ، كەسەنەنىڭ قاراڭعى تۇپكىرىنە قاراي بەزە قاشتى. قارا شال ىزاسى وتكەن مىسىقتى جاس بالا قۇساپ، قولىنا كەسەك الىپ، تۇرا قۋدى. ەسەنقارا بولسا، شۇڭىرەك كوزدەرى نۇرلانا كۇلىمسىرەپ، تىستەرى اعاراڭداي ىرجيىپ:
- تاپتىم! - دەپ قالدى كەسەنەنى جاڭعىرتا.. - تاپتىم اقىرى!....
ەسەنقارا كەسەنەنىڭ سىرتىنا ەنتىگە جۇگىرىپ شىعا كەلگەندە، قويمانىڭ تۇبىندە قازديىپ سوقىر كىسى وتىرعان بولاتىن. بۇل دالباقتاپ الدىنان وتكەندە دە، قۇلپىسىن شىقىرلاتىپ، ەسىكتى جۇلقا اشىپ جاتقاندا دا، سەلك ەتكەن جوق. ىشكە ەنتىگە ەنتەلەپ كىرۋىن كىردى دە تۇمسىعىن تاسقا سوعىپ العانداي قالت توقتادى. سورەلەردىڭ ۇستىندەگى اق سوڭكە سۇيەكتەر قالاي قاراسا دا اندىزداپ جارىققا ۇمتىلعانداي، ءبىرى ۇڭىرەيىپ، ءبىرى اعاراڭداپ انتالاي قالدى. ول توسىلىپ تۇرىپ-تۇرىپ، بويىن بيلەگەن جايسىز اسەردەن تەزىرەك ارىلعىسى كەلگەندەي، وڭ جاعىنا جالت بۇرىلىپ شوكەلەي كەتتى. ىرگەتاستىڭ استىن سيپالاپ ءجۇرىپ، اۋزى دوڭگەلەك كىشكەنە تەسىكتى تاۋىپ الدى دا، قولىن شىنتاعىنا دەيىن سۇعىپ كوردى.
جان-جاعى قىشپەن ورىلگەن تەسىكتەن ۋىلدەپ وكپەك ۇرادى. اۋا اينالاتىن تەسىك پە، الدە سۋ جۇرەتىن قۇبىر ما، بەلگىسىز. قانشا ىزدەسە دە ەكىنشى باسى قايدان شىعاتىنىن تابا الماي، تالاي اۋرەگە تۇسكەن. بۇرىنعى شىراقشى جاسامىس كىسى ەدى: "وسى تەسىكتىڭ نە سىرى بارىن بىلسەڭ، بارىمىزدەن وزعانىڭ، بالام" - دەگەن كوزىن سىعىرايتا، سىناي قاراپ. كەسەنەگە جاس ادامنىڭ شىراقشى بولىپ كەلگەنىن ۇلكەندەر جاعى ونشا ۇناتا قويماعان ءارى باسقارۋ قۇرىلىمىنىڭ جاڭاشا تۇزىلگەنىنە رازىلىقتارىن بەرمەي كەتكەن. انا سوڭىندا جورتاڭداپ جۇرگەن قارا شال سولاردىڭ جۇرناعى، ايتپەسە بۇلار تۇراتىن كەنتتە باسقا اقساقال دەيتىن اقساقال دا جوق قازىر.
- تاپتىم!....
ەكى تىزەسى مەن وڭ قولىنىڭ جەڭى توپىراق-توپىراق بولىپ، كەلەسى ساتتە ول قويمانىڭ الدىندا ەرنى كەزەرە كۇبىرلەپ تۇردى. سىر بولىسەيىن دەپ، سوقىر كىسىنى ىزدەپ ەدى، جاڭاعى ورنىنان تابا العان جوق. سوقىر كىسى سودان قايتىپ توبە كورسەتپەدى، قايدان كەلدى، قايدا كەتتى، ەشكىم بىلمەيدى. ەڭ قىزىعى ونى انا ارىزقوي ءابدىراسىل دە تانىمايتىن بولىپ شىقتى.
جۇسىپبەك قورعاسبەك
