سولتۇستىك وڭىرلەرگە باعدارلانعان كوش قايتسە تۇزەلەدى
استانا. KAZINFORM - ءبىراز جىلدان بەرى ەلىمىزدىڭ ەڭبەك كۇشى كوپ وڭتۇستىك وڭىرلەرىنەن سولتۇستىك وڭىرلەرگە ازاماتتاردى ەرىكتى تۇردە قونىس اۋدارتۋ باعدارلاماسى ىسكە اسىرىلىپ كەلەدى. ماقساتى ايقىن، بولىنگەن قاراجاتى مول وسىناۋ باعدارلاما ازىرشە كوڭىل كونشىتەرلىك ناتيجە بەرمەي وتىرعان سىڭايلى. «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سولتۇستىك وڭىرلەرىندەگى دەموگرافيالىق احۋال: دەموگرافيالىق تالداۋدىڭ مودەلدەرى مەن ادىستەرى» تاقىرىبىندا ءۇش جىلدىق زەرتتەۋ جۇرگىزگەن عالىمدار وسىنداي تۇجىرىمعا كەلىپ وتىر.
ەلورداداعى س. سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە اتالعان زەرتتەۋ ناتيجەلەرىن تالقىلاۋعا ارنالعان حالىقارالىق كونفەرەنتسيا بارىسىندا ءبىلىم ورداسىنىڭ قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسورى، جوبا جەتەكشىسى قايرات بوداۋحان ەلىمىزدە قالىپتاسقان دەموگرافيالىق احۋال، ونىڭ ىشىندە سولتۇستىك وڭىرلەردەگى حالىقتىڭ دەپوپۋلياتسياسى، ۋربانيزاتسياسى، تۋۋدىڭ تومەندەۋى ماسەلەسى قانشام جىلدان بەرى كوتەرىلىپ كەلگەنىن، سوعان بايلانىستى ارنايى مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلدانعانىن ايتادى.
«قونىس اۋدارۋدى ستيحيالىق تۇردە جۇرگىزىپ، ناتيجەسىنە ءمان بەرمەدىك. سولتۇستىك وڭىرلەر قونىس اۋدارۋشىلاردى دۇرىس قابىلدامادى، باعدارلامانى دۇرىس جۇزەگە اسىرمادى دەۋگە كەلمەيدى. ويتكەنى، ولار قالاپ وتىرعان سالاعا قاجەتتى ماماندار ەمەس، باسقا ماماندار كوشىپ كەلدى. ماسەلەن، وڭتۇستىك وڭىردە جۇمىسسىز وتىرعان، بانكتەردەن نەسيە الىپ، قايتارا الماي جۇرگەن ازاماتتار، ياعني تۇرمىسى تومەن ادامدار سولتۇستىككە جاعدايلارىن تۇزەتۋ ويىمەن باردى. ال ولار سولتۇستىككە بارعانىمەن سۇرانىس جوق. وسى جايتتار ۇلكەن پروبلەما تۋىنداتىپ وتىر. 5 جىل بويى جۇزەگە اسىرىلىپ كەلە جاتقان باعدارلامانىڭ ناتيجەسىز ەكەندىگىنە كوزىمىز جەتتى. سولتۇستىككە قونىس اۋدارساڭ بارلىق جاعدايىڭ جاسالادى دەۋگە كەلمەيدى. سەبەبى، ەڭ الدىمەن مەنتاليتەت باسقا. ەكىنشىدەن، سولتۇستىكتىڭ كوكتەمى، وڭتۇستىكتىڭ قىسىمەن پارا-پار. ول جەرگە بارىپ ءومىر ءسۇرۋ وتە قيىن، 6 اي قىس بولادى»، - دەدى عالىم.
ول عىلىمي تۇجىرىمدالعان زەرتتەۋلەر جوقتىعى باعدارلامانىڭ ساپاسىز جۇزەگە اسىرىلۋىنا سەپ بولىپ وتىر دەپ ەسەپتەيدى.
«ءبىز كوبىنە ساندىق مالىمەتتەرمەن، «وسىنشا ادامدى كوشىردىك»، «وسىنشاما قارجى بولدىك»، «وسىنشاما ادام كەلدى» دەگەن سياقتى دەرەكتەرمەن شەكتەلەمىز. ءبىراق، ناتيجەسى بەلگىسىز، ياعني كوپ جاعدايدا ءتىپتى «كوشىپ كەلگەن ادامدار قالاي ورنالاستى؟»، «قانشاسى كەرى كوشىپ كەتتى؟»، «ولاردىڭ جاعدايى قانداي؟»، «ولار بەلگىلى ءبىر دارەجەدە كەلەسى كوشى-قون اعىنىنا وڭ اسەر بەرە الدى ما؟»، «وبلىستىڭ ەڭبەك تاپشىلىعى ماسەلەسىن شەشۋگە ۇلەسىن قوسا الدى ما؟» دەگەن سياقتى كوپتەگەن ماسەلە قاراستىرىلمايدى»، - دەدى عالىم.
پاۆلودار وڭىرىنەن ءماجىلىس دەپۋتاتى بولىپ سايلانعان جارقىنبەك امانتاي ۇلىنىڭ پايىمداۋىنشا، ىشكى كوشى- قوندى جانداندىرۋ، سىرتتان قانداستاردى تارتۋ جانە اۋىلداردا حالىقتىڭ تۇراقتى قونىستانۋى ءۇشىن ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ قاجەت. ويتكەنى، وڭتۇستىكتەن كوشىپ كەلگەنىمەن، ءبىر قىستان كەيىن قايتا ۇدەرە كوشىپ كەتەتىن ازاماتتار دا بار. سالدارىنان مەملەكەت تاراپىنان بولىنگەن قاراجات جەلگە ۇشىپ جاتادى. سونىمەن قاتار ول زەرتتەۋ جوباسى جەتەكشىسىنىڭ جۇمىس كۇشىنە قاتىستى ايتقان پىكىرىمەن كەلىسىپ وتىر.
«حالىق تىعىز ورنالاسقان وڭىرلەر كوبىنە الەۋمەتتىك وسال توپتاردى سولتۇستىككە كوشىرىپ جىبەرەدى. سودان كەيىن ولاردىڭ پروبلەماسىمەن سولتۇستىكتەگى جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ اينالىسۋىنا تۋرا كەلەدى. ارينە، مەملەكەت تاراپىنان بەرىلەتىن بارلىق كومەك كورسەتىلەدى. ءبىراق، جەرگىلىكتى اكىمدىكتەر ولاردى ەڭبەك كۇشى قاجەت بولىپ وتىرعان سالالارعا جۇمىسقا كىرگىزە المايدى. سوندىقتان بۇل ماسەلەنى عىلىمي تۇرعىدان زەردەلەۋ اسا قاجەت. ءبىز تۇركىستان قالاسىن قايتا جاڭعىرتىپ، تۇرلەندىرەمىز دەگەن تۇستا ىشكى كوشتىڭ باسەڭدەگەنىن بايقادىق. ويتكەنى، استانانى سالعان سياقتى بولاشاعى جارقىن بولىپ كورىنگەن قالاعا قاراي، جۇرتشىلىقتىڭ، اسىرەسە جاستاردىڭ اعىلۋى بايقالدى. ءدال سول سەكىلدى ۇلكەن ءبىر جوبانى سولتۇستىكتە دە باستاۋ قاجەت. ءبىر قالاعا ساياسي ءمان بەرىپ، جاڭاشا رەڭك بەرۋ كەرەك. سول كەزدە جاستاردىڭ وزدەرى-اق سول قالاعا اعىلادى دەپ ويلايمىن»، - دەدى ءماجىلىس دەپۋتاتى.
ءماجىلىس دەپۋتاتى نۇرلان اۋەسبايەۆ تا «ازاماتتاردى وڭتۇستىكتەن سولتۇستىك وڭىرلەرگە ءوز ەركىمەن قونىس اۋدارۋ باعدارلاماسىنىڭ» اتى دا، زاتى دا جاقسى بولعانىمەن لايىقتى ناتيجە بەرمەي وتىرعاندىعىن باسا ايتادى.
«اشىعىن ايتۋى كەرەك، وڭتۇستىكتە دە، سولتۇستىكتە دە جەرگىلىكتى اكىمدىكتەر بۇل ماسەلەمەن ويداعىداي جۇمىس ىستەپ جاتقان جوق. ويتكەنى، اقپاراتتىق ناسيحات جوق، باسقا دا ماسەلەلەر بار»، - دەدى دەپۋتات.
سولتۇستىك وڭىرلەردەگى دەموگرافيالىق احۋالدى زەرتتەۋ جوباسىنىڭ جەتەكشىسى قايرات بوداۋحان دا ءوندىرىس وشاقتارىن، ءىرى ۋنيۆەرسيتەتتەر اشۋ ارقىلى وڭتۇستىكتەن ادامداردى ەرىكتى تۇردە قونىس اۋدارتۋعا، سول جەرگە تۇراقتاپ قالۋىنا ىنتالاندىرۋعا بولاتىندىعىنا نازار اۋدارتادى.
«ال ازعانتاي كومەك بەرۋ، باسپانامەن قامتۋ ارقىلى كوشىرىپ اپارىپ تۇراقتاندىرامىز دەۋگە بولمايدى. جالپى، زەرتتەۋ ناتيجەسىندە بەلگىلى ءبىر تۇجىرىمدار جاسادىق. ارينە، بۇل بارلىق ماسەلەنى شەشىپ تاستايدى دەپ ايتا المايمىز. دەگەنمەن، عىلىمي-زەرتتەۋ جۇرگىزۋ، ارنايى سول وڭىرلەردى ارالاۋ، كوشىپ كەلگەن اعايىندارمەن سويلەسۋ جانە وبلىستا قالىپتاسىپ وتىرعان دەموگرافيالىق احۋالعا زەرتتەۋ جۇرگىزۋ، ساراپشىلاردى تارتۋ ارقىلى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە تۇجىرىمعا كەلدىك. سولتۇستىك وڭىرلەردەگى حالىق سانىنىڭ جىل سايىن تومەندەۋى بايقالادى. ماسەلەن، 10 مىڭ ادام كوشىپ كەلسە، 18 مىڭ ادام كوشىپ كەتەدى. دەموگرافيالىق بولجامدارعا قاراعاندا، 2050 -جىلدارعا قاراي بۇل ءوڭىردىڭ حالىق سانى 30 پايىزعا دەيىن كەمۋى مۇمكىن. ءبىز بۇل پروبلەمانى زەرتتەپ، پارلامەنت دەڭگەيىندە ۇسىنىس بەرىپ وتىرمىز. سولتۇستىك وڭىرلەردەگى حالىقتى ۇستاپ تۇرۋعا جانە ولاردىڭ الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق جاعدايلارىن جاقسارتۋعا سەپتىگىن تيگىزەتىن كەشەندى باعدارلاما ازىرلەۋ اسا ماڭىزدى»، - دەدى قايرات بوداۋحان.
ال سەنات دەپۋتاتى بەكبول ورىنباساروۆ اۋىلدىق جەردەن قالاعا ۇدەرە كوشۋ پروتسەسىنە الاڭداۋشىلىق تانىتادى.
«بۇرىندارى ۋربانيزاتسيا 25 پايىزعا جەتسە، وندا دابىل قاعۋ قاجەتتىگى ايتىلاتىن. ال قازىر ءبىز ۋربانيزاتسيا 75 پايىز بولدى دەپ ماقتانا ايتىپ وتىرمىز. بۇل جايت ەرتەڭ قايدا الىپ كەلەدى؟ جۇرتتىڭ ءبارى ءىرى قالالارعا، مەگاپوليستەرگە اعىلىپ جاتىر. ولارعا جۇمىس قالاي تاۋىپ بەرەمىز نەمەسە ەرتەڭ حالىقتى كىم اسىرايدى؟ وسى ماسەلەلەردى جۇيەلى تۇردە ويلاستىرۋ قاجەت. بۇل - مەملەكەتتىك، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى. الداعى ۋاقىتتا قولعا الىناتىن ۇلكەن- ۇلكەن جوبالار بولسا، وندا ولاردى شامامىز كەلگەنىنشە سولتۇستىك وڭىرلەردە جۇزەگە اسىرۋىمىز، سول ارقىلى حالىقتىڭ قونىس اۋدارۋعا ىنتالاندىرۋىمىز كەرەك. كەزىندە اقمولا استانامىز بولادى دەگەندە ەشقايسىمىز سەنبەدىك قوي. ال قازىر ميلليوننان استام تۇرعىنى بار قالاعا اينالدى»، - دەدى سەناتور.
ايتا كەتسەك، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا 635 اۋىل بولسا، سونىڭ 141-ىندە حالىق سانى ەلۋگە جەتپەيدى. بيىل جەتى ەلدى مەكەن كارتادان مۇلدە جويىلۋى ىقتيمال.
بۇعان دەيىن شىعىس قازاقستان وبلىسىندا كەزىندە تىرشىلىگى قىز-قىز قايناپ، تۇرمىسى گۇل-گۇل جايناپ تۇرعان اۋىلدار قازىر قاڭىراپ بوس قالىپ جاتقانى تۋرالى جازىلعان ەدى. سوڭعى 10 جىلدا وبلىس بويىنشا 30 ەلدى مەكەن تاراتىلعان. قازىر 50 ادامنان از تۇراتىن 25 اۋىل بار.
سونداي- اق، ەلوردادان ەكىباستۇزعا قونىس اۋدارعانداردىڭ ءومىرى 5 جىلدا قالاي وزگەرگەنى تۋرالى دا جازىلدى.
اۆتور
مارلان جيەمباي
