سوعىس تۋرالى جازعان قازاق جازۋشىلارى
استانا. KAZINFORM - سونىڭ كەسىرىنەن قانشا ادام وققا ۇشىپ، قانشاسى جارالانعانىن ايتپاعاندا، سوعىستىڭ ادام ساناسىن قانشا ۋاقىتقا دەيىن دەگراداتسياعا ۇشىراتاتىنى تاعى بەلگىسىز.
سوعىس بار جەردە ەكونوميكا تۇرالاپ، قوعامدىق ويلاۋ جۇيەسى دە سول تاقىرىپتىڭ توڭىرەگىندە قالىپ قوياتىنى ءسوزسىز. ءبىراق بۇل ادەيى بولاتىن پروتسەسس ەمەس، سوعىستىڭ تابيعاتىندا بار نارسە.
ارينە، قازاقستان تاۋەلسىزدىك العالى ەشكىممەن جاعا جىرتىسپاي، ەش ەلمەن كيكىلجىڭگە كەلمەۋگە تىرىسىپ جاتىر. ال ەلىمىزدىڭ سوعىسقا ەڭ ءبىر بەلسەنە قاتىسقان شاعى - 1939-1945-جىلدارداعى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە. جالپى، سوعىس تاقىرىبى قاي كەزدە دە وزەكتى سانالعان.
ءارى ول مادەني-ادەبي ومىرىمىزدە دە كورىنىس تاۋىپ وتىرعان. اسىرەسە، سول كەزەڭدەگى جازىلعان كىتاپتار، شىعارمالار، روماندار ارقىلى. وسى تۇستا ءبىزدىڭ ادەبيەت تە كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا بولعان كەزدە سوعىس تاقىرىبىن شىعارماعا ارقاۋ ەتتى. ءتىپتى، ەسىم-سويى بەلگىلى قالامگەرلەر قولىنداعى قالامىن مىلتىققا ايىرباستاپ، سوعىسقا باردى.
قاسىم امانجولوۆ، جۇبان مولداعالييەۆ، سىرباي ماۋلەنوۆ، ءازىلحان نۇرشايىقوۆ سەكىلدى قالامگەرلەردى نەگىزىنەن وسى سوعىس تۋرالى جازعان شىعارماسى تانىتتى دەسەك، ارتىق ايتقانىمىز ەمەس شىعار. شىعارماشىلىعى سول كەزەڭدەگى قىزىل يدەولوگيانىڭ تامىرىنان ءنار العان جامبىل جابايەۆ تا سوعىس جايلى كوپ جازدى، كوپ جىرلادى.
Aikyn.kz بۇل جولى ەسىمى سوعىس جىلدارىندا تانىلعان قازاقتىڭ اقىن-جازۋشىلارى مەن سول كەزەڭدەگى شىعارمالارعا شولۋ جاساپ كوردى.
1. باۋبەك بۇلقىشيەۆ - «ۇلى وتان» سوعىسى جىلدارىنداعى ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى قالىڭ كوپشىلىككە تانىس جاۋىنگەر، جازۋشى. ول 1940-جىلى اسكەر قاتارىنا شاقىرىلىپ، ماسكەۋدە ساپەر ۋچيليشەسىندە وقىعان. ماسكەۋدى قورعايتىن ۇرىستارعا بەلسەنە قاتىسقان. ۋكراينانى ازات ەتۋگە سەپتىگىن تيگىزگەن.
1944-جىلدىڭ باس كەزىندە مايداندا قازا تاپتى. باۋبەك بۇلقىشيەۆ كوپتەگەن ولەڭ جازىپ، رەسپۋبليكالىق باسپا ءسوز بەتىندە جاريالادى. «الماتى - مەنىڭ تۋعان قالام» اتتى بىتپەي قالعان رومانى جانە «ايسۇلۋ» دەگەن پوەماسى بار. جازۋشىلىق تالانتى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ اۋىر سىن ساعاتتارىندا ەرەكشە كورىندى. 1942-جىلى 1-مامىردا «كومسومولسكايا پراۆدا» گازەتىندە «و جيزني ي سمەرتي» (زاپيسكي مولودوگو كازاحا فرونتوۆيكا) دەگەن ءورشىل پاتريوتتىق پۋبليتسيستيكالىق ماقالاسى شىقتى. ول ءوزىنىڭ اسكەري وچەركتەرى مەن پۋبليتسيستيكاسىن ورىس تىلىندە جازىپ، ۇنەمى «كومسومولسكايا پراۆدا» گازەتى بەتتەرىندە جاريالاپ وتىردى. «يا حوچۋ جيت»، «جيزن پرينادلەجيت نام»، «كوۆارستۆو ي ليۋبوۆ»، «پيسمو سىنۋ ۆوستوكا»، «سلۋشاي كاۆكاز» جانە باسقا ماقالالارىن ع. مۇسىرەپوۆ قازاقشاعا اۋدارىپ، رەسپۋبليكالىق «سوتسياليستىك قازاقستان» (قازىرگى «ەگەمەن قازاقستان») گازەتىندە جاريالادى.
1946-جىلى ماسكەۋدە شىققان «جيزن سولداتا» جيناعىنا ب. بۇلقىشيەۆتىڭ مايدان تۋرالى جازعان پۋبليتسيستيكاسى ەندى. ونىڭ كوركەم ادەبي مۇراسى 1948-جىلى م. يمانجانوۆتىڭ رەداكسياسىمەن شىققان «ءومىر بىزدىكى» كىتابىندا، سونداي-اق «جاۋىنگەر ماڭگىلىگى» كىتابىندا جيناقتالعان.
2. تاحاۋي احتانوۆ (1923-1994) - مايدانگەر جازۋشى، اۋدارماشى، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى.
1940-جىلى اباي اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنا وقۋعا تۇسەدى. ەكىنشى كۋرستا وقىپ جۇرگەندە ءوزى سۇرانىپ، مايدانعا اتتانادى. العاشقى ادەبي كوركەم شىعارمالارى ولەڭ، وچەرك تۇرىندە مايدان گازەتتەرىنىڭ بەتتەرىندە جاريالاندى.
شىعارمالارى:
1. ع. مۇسىرەپوۆ. ادەبي سىن، وچەرك. ا. ق م ك ا ب، 1956؛
2. قاھارلى كۇندەر. رومان. ا. قمكاب، 1956؛
3. ماحاببات مۇڭى. پوۆەستەر مەن اڭگىمەلەر. ا. ق م ك ا ب، 1960؛
4. دالا سىرى. پوۆەستەر مەن اڭگىمەلەر. ا. ق م ك ا ب، 1963؛
5. كوك قۇتان. اڭگىمەلەر. ا. «جازۋشى»، 1968؛
6. كەرۋەن. ادەبيەت تۋرالى ويلار. ا. «جازۋشى»، 1969؛
7. ءۇندىستان حيكاياسى. ساپارناما. ا. «جازۋشى»، 1971؛
8. شىراعىڭ سونبەسىن. رومان. انت. دراما. ا. «جازۋشى»، 1973؛
9. تاڭدامالى شىعارمالارى. 2 تومدىق. ا. «جازۋشى»، 1974؛
10. انا داۋىسى. درامالار. ا. «جازۋشى»، 1978؛
11. كوكەيكەستى. ادەبيەت تۋرالى ويلار. ا. «جازۋشى»، 1980؛
12. شىراعىڭ سونبەسىن. رومان. ا. «جازۋشى»، 1981؛
13. شىعارمالار بەس تومدىق. I، Ⅱ توم. «جازۋشى»، 1983؛
14. ІІІ, ІV توم. ا. «جازۋشى»، 1984؛
15. V توم، ا. «جازۋشى»، 1985.
3. باۋىرجان مومىش ۇلى - مايدانعا قاتىسقان جازۋشى. كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، جازۋشى، اسكەري ستراتەگ جانە تاكتيك.
باۋىرجان مومىش ۇلى ۇلى وتان سوعىسىنا گەنەرال-مايور ي. ۆ. پانفيلوۆ باسقارعان ايگىلى ديۆيزياسىنىڭ قۇرامىندا 1941-جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنان باستاپ قاتىستى. ول ماسكەۋ ءۇشىن شايقاستا 207 رەت ۇرىسقا كىردى.
1945-جىلدىڭ 16-قاڭتارىندا الماتىعا كەلگەن باۋىرجاندى مۇحتار اۋەزوۆ، قانىش ساتبايەۆ سەكىلدى زيالى قاۋىم سوعىس تۋرالى اڭگىمە-لەكسيا وتكىزۋگە شاقىرتىپ، كەزدەسۋ ۇيىمداستىرادى. وسى ءدارىستىڭ ستەنوگرامماسى كەيىن «سوعىس پسيحولوگيا» دەگەن اتپەن كىتاپ بولىپ باسىلدى.
سوعىستان كەيىن 1950-1955-جىلدارى پولكوۆنيك شەنىمەن سوۆەت ارمياسى اسكەري اكادەمياسىندا ساباق بەرەدى. كەڭەس وداعىنىڭ گەنەرالدارى الدىندا ءدارىس وقىعان ونىڭ اسقان ستراتەگ، پسيحولوگ، شەشەن، تاپقىر ادام بولعانىن كوبى مويىندايدى. باتىر اقىن، الاشتىڭ ارىسى ماعجاندى ءوز كوزىممەن كوردىم دەپ وسى كەزدى ايتادى.
شىعارمالارى:
1. ۇشقان ۇيا (1974 جىل)
2. موسكۆا ءۇشىن شايقاس
3. جاۋىنگەردىڭ تۇلعاسى
4. مايدان
5. مايدانداعى كەزدەسۋلەر
6. گەنەرال پانفيلوۆ
7. تولەگەن توقتاروۆ
8. كۋبا اسەرلەرى
9. ادام قايراتى (1981 -جىل)
10. ەلباسىنا كۇن تۋسا
11. پسيحولوگيا ۆوينى
4. ءىلياس ەسەنبەرلين - جازۋشى. اقمولا وبلىسىنداعى اتباسار قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن.
1940-جىلى ينستيتۋتتى امان-ەسەن اياقتاپ، جەزقازعانعا جۇمىسقا جىبەرىلگەن. سول جىلى كۇزدە قىزىل اسكەر قاتارىنا شاقىرىلتىپ، ريگا اسكەري-ساياسي ۋچيليشەسىندە وقىپ، سوعىسقا اتتاندى. 1942-جىلى قاتتى جاراقاتتانىپ، گوسپيتالگە ءتۇسىپ، ءبىر جىلدان سوڭ مۇگەدەك بولىپ، ەلگە ورالدى.
1947-جىلعا دەيىن قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ اپپاراتىندا ينسترۋكتور بولىپ جۇمىس ىستەدى. سوعىس اياقتالاردا، 1937-جىلى اتىلىپ كەتكەن ادىلەت حالىق كوميسسارى حامزا جۇسىپبەكوۆتىڭ قىزىنا ۇيلەنىپ، قايىن ەنەسىن الجير- دەن الدىرعانى ءۇشىن ن ك ۆ د- نىڭ نازارىنا ىلىگىپ، 1949-جىلى 10 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى. جازاسىن قاراقۇم كانالى قۇرىلىسىندا جارىلىس جۇمىستارى جونىنەن تاۋ ينجەنەرى بولىپ بەس جىل جۇمىس ىستەپ وتەدى. ايداۋدان كەلگەن سوڭ قازاق ك س ر- نىڭ گەولوگيا مينيسترلىگىندە، كەيىن شاحتادا باسقارما باسشىسى بولىپ قىزمەت اتقارادى.
ۇستالعانشا ول ولەڭ جازسا («ايشا» (1945-جىل) جانە «سۇلتان» (1949-جىل) پوەمالارى، «العىس ولەڭدەر جيناعى» (1949-جىل)، جازاسىن وتەپ كەلگەن سوڭ پروزاعا كوشتى («ادام تۋرالى پوۆەست» (1954-جىل)، «وزەن جاعاسىندا» (1960-جىل).1958-جىلدان «قازاق فيلم» كينوستۋدياسىندا رەداكتور، 1962-جىلدان «قازگوسليتيزدات» مەكەمەسىندە رەداكتور، 1967-جىلدان «جازۋشى» باسپاسىندا ديرەكتور، سودان قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ حاتشىسى (1971-1975-جىلدارى) بولىپ قىزمەت اتقاردى.1975-جىلدان باستاپ تولىق شىعارماشىلىق جۇمىسقا كوشىپ، 16 جىلدا 15 رومان دۇنيەگە اكەلەدى.
5. قاسىم امانجولوۆ - مايدانگەر جازۋشى، قازاقتىڭ كەسەك اقىنى. اقىن 1941-جىلى اسكەر قاتارىنا شاقىرىلادى. سول قارساڭدا «مازاسىز مۋزىكا»، «قوشتاسۋ»، «بەيسەكەشتىڭ بەس ۇلى» سەكىلدى اسەرلى ولەڭدەرىن جازادى. 1941-1943-جىلدارى قيىر شىعىستا بولعان قاسىم 1943-جىلى باتىستاعى مايدانعا اۋىستىرىلادى، سودان سوعىس اياقتالعانعا دەيىن قاندى قىرعىننىڭ ىشىندە بولادى.
1943-جىلعى سۇراپىل كەزەڭدە دۇنيەگە كەلگەن قاسىمنىڭ ءبىر ەرەكشە، ولمەس تۋىندىسى - «اقىن ءولىمى تۋرالى اڭىز» دەپ اتالاتىن پوەماسى. اتالعان پوەما قاسىمنىڭ اتىن اسپانداتىپ، اقىندىق داڭقىن شىرقاۋ شىڭعا شىعارعان تۇلعالى تۋىندى. پوەما «ۇلى وتان» سوعىسىنىڭ مايدانىندا جاۋدىڭ قورشاۋىندا قالىپ قويىپ، ەرلىكپەن قازا تاپقان قاسىمنىڭ جاقىن دوسى، جاس اقىن ا. جۇماعالييەۆ تۋرالى.
1947-جىلدان باستاپ قاسىم سىرقاتتانىپ، ارا-تۇرا جاتىپ قالىپ ءجۇردى. ءبىراق قانداي اۋىر حالدە جاتسا دا، ولەڭ جازۋىن توقتاتقان جوق. سىرقاتى دەندەگەن كەزدەردە قاسىم ولەڭدەرىندە ءوزىنىڭ اقىندىق ءومىرى تۋرالى جازاتىن. بۇعان دالەل - ونىڭ «ءوزىم تۋرالى» اتتى ولەڭى.
6. مالىك عابدۋللين - پەداگوگ، عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ك س ر و پەداگوگيكا عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى.
گەنەرال ي. ۆ. پانفيلوۆ باستاعان داڭقتى 28 گۆارديا ديۆيزياسى قۇرامىندا «ۇلى وتان» سوعىسىنا باستان-اياق قاتىستى. 1-اۆتوماتشىلار روتاسىنىڭ ساياسي جەتەكشىسى، 2-اتقىشتار باتالونىنىڭ كوميسسارى، پولك ۇگىتشىسى بولعان. ماسكەۋ ىرگەسىندەگى قاندى شايقاستا قاھارماندىقتىڭ اسقان ۇلگىسىن كورسەتكەن.
1944-1946 ج. ج. ك س ر و قورعانىس مينيسترلىگى جوعارعى ساياسي باسقارماسى ۇگىت- ناسيحات ءبولىمىنىڭ باستىعى بولىپ ىستەگەن.
1946-1951 ج. ج. قازاق ك س ر عىلىم اكادەمياسى ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىندا ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى، ديرەكتورى، 1951-1963 ج. ج. قاز پ ي- ءدىڭ رەكتورى، 1963-جىلدان ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇنىنە دەيىن قازاق ك س ر عا م. و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا فولكلور ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى مىندەتتەرىن اتقاردى. ەكى رەت ك س ر و جوعارعى سوۆەتىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلانعان.
شىعارمالارى:
«مەنىڭ مايدانداس دوستارىم». ق ب م ب، 1947؛
«مايدان وچەركتەرى». ق م ك ا ب، 1959؛
«ەل نامىسى - ەر نامىسى». ا.» جازۋشى»، 1966؛
7. سىرباي ماۋلەنوۆ - قوستاناي وبلىسى، جانكەلدين اۋدانى، تورعاي اۋىلىندا تۋعان اقىن. «ۇلى وتان» سوعىسىنا قاتىسقان.
سىرباي ماۋلەنوۆ - 40 قا جۋىق جىر جيناقتارىنىڭ اۆتورى. شىعارمالارىندا تۋعان جەر، زامانداس جانە ونىڭ جاسامپاز ەڭبەگى جارقىن جىرلانادى. «جولداس» (1954)، «جاس جۇرەك» (1956)، «جول ۇستىندەگى جالىندار» (1963)، «جۇلدىز جىرلار» (1963)، « قىزىل ارشا» (1969)، «بوز قىراۋ» (1976)، «تاۋ گۇلدەرى»، «شالقار»، «جالىن» (ۇشەۋ دە 1979). «جاڭبىرسىز كۇز» (1980)، ولەندەرى «شۋاق»، «التىن تاسقىن» ولەندەر مەن پوەمالارى (ەكەۋى دە 1981)؛ «جۇلدىز جۇرەك» (1985) جيناقتارى شىقتى. اقىن كىتاپتارى سىنشىلار تاراپىنان جوعارى باعالاندى. (1958) جىلى «تاڭداۋلى ولەڭدەر» اتتى تاڭدامالىسى، 1966-جىلى «شاڭقاي ءتۇس» جيناعى، 1972 -جىلى «تاندامالىلارىڭ» 2 تومدىعى باسىلىپ شىقتى . ونىڭ «جاڭا كوكتەم» (1956)، «دالا تاڭى» (1957)، «كوگىلدىر تاۋلار» (1964)، «جەر ءنارى» (1970)، «اپرەل جاپىراقتارى» (1972)، «تاڭدامالى ليريكالارى» (1967)، «تاندامالى ليريكالارى» (1972)، «جاپىراقتار جانادى» (1972) ولەڭدەر جيناعى ورىس تىلىندە ماسكەۋدە باسىلدى.
ارينە، مايدان دالاسىندا بولىپ، كەيىن سول سوعىستاعى وقيعالاردى شىعارماسىنا وزەك قىلعان قازاق اقىن-جازۋشىلارى كوپ-اق. بۇگىن سولاردىڭ ءبىر بولىگىنە توقتالىپ، وقىرمانعا از-كەم اقپارات بەرۋگە تالپىنىپ كوردىك.
التىنبەك مەرسادىق
