سەرىكبول قوندىباي. «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» جىرلارى قاي كەزدە شىققان؟

استانا. قازاقپارات- 1991 - جىلى اقشىمىراۋ اۋىلىندا «قازاق جىراۋلارىنىڭ ەڭ سوڭعىسى» اتانعان مۇرىن جىراۋ سەڭگىربەك ۇلىنىڭ 130 جىلدىق مەرەيتويى ەكى جىلداي كەشەۋىلدەپ بارىپ ءوتتى. جىراۋ تۋرالى جاقسى سوزدەر ايتىلىپ، ءشاي ءىشىلىپ، ەت جەلىندى. سونىمەن ءىس ءتامامدالدى. 

 ءوزىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەت تانۋداعى ورنى «ۇلت نۇرلارى» قاتارىندا سوڭعى جىراۋدىڭ مەرەكەسىنىڭ بۇكىل ەل دەڭگەيىندە ەمەس، اۋىل-ايماق كولەمىندە اتاپ ءوتىلۋى كوڭىلىمىزدى جايلى ەتە الماعانى ءسىرا تۇسىنىكتى.

راس، مۇرىن جىراۋدى، ونىڭ «قىرىق باتىرىن» تۇبەكتىڭ حالقى بولماسا، كوپشىلىك بىلە بەرمەيدى. وعان وكپەلەيتىن دانەمە جوق. ماسەلە - ونىڭ ورنىن انىقتاپ، ناسيحاتتاي بىلۋدە، ال مۇرىن جىراۋدىڭ قازاق ۇلتىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى تەك «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» جىرلارىن ناسيحاتتاپ، فيلوسوفياسىن، يدەياسىن جانە تاريحىن تانىپ، جۇرتشىلىققا پاش ەتكەندە عانا مويىندالماق.

1942 - جىلدىڭ قيىن-قىستاۋ شاعىندا قازاق عالىمدارى مەن ادەبيەتشىلەردىڭ ۇجىمدىق ەرەن ءىس-ارەكەتىنىڭ ارقاسىندا ماڭعىستاۋدان سەكسەننەن ءوتىپ، توقسانعا اياق باسقان قارت - مۇرىن جىراۋدى الماتىعا الدىرىپ، ءوز اۋزىنان وراسان زور ەپيكالىق دۇنيە - «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرىن» ۇلگەرگەنىنشە جازىپ الدى. بۇل وقيعانىڭ تاۋقىمەتىن «ماڭعىستاۋ» گازەتىنىڭ وقىرماندارى قابيبوللا سىديىقوۆتىڭ جىراۋ تۋرالى ماقالاسىنان (7 - اقپان، 1991- جىل) تانىسىپ، وقىعان بولار.

ال وسى جىرلار قاي كەزدە قالىپتاسقان؟ بۇل جونىندەگى «ول 14 - 16- عاسىرلاردا نوعاي داۋىرىندە پايدا بولعان» دەگەن پىكىر بۇلجىماس قاعيداعا اينالىپ كەتتى. قابيبوللا اعامىز وسى جىرلارعا ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا كەڭ ورنىققان ءبىرجاقتى پىكىر ايتىلعاندىقتان زەرتتەلمەگەنىن ايتادى.

ءبىراق جىر زەرتتەۋشىلەرى جىردى ادەبي كوركەمدىك، تىلدىك قۇرىلىم، ءتىل تانۋ، ءىشىنارا تاريحي اقيقاتپەن سالىستىرا قاراۋدان اسا الماعان، ال كەز كەلگەن جىردىڭ، اڭىزدىڭ، جالپى اۋىز ادەبيەتى ەسكەرتكىشتەرىنىڭ كوزگە كورىنبەيتىن «تىلسىم جاعى» بار. ول - ميفولوگيا، ونى زەرتتەيتىن عىلىم. وكىنىشكە وراي، قازاقتا مۇنداي عىلىم سالاسى دامىماعان، ازىن-اۋلاق تازا ميفولوگيادان گورى ەتنوگرافياعا كەلەتىن گازەت- جۋرنال ماقالالارى بولماسا، قازاق تىلىندە ءالى كۇنگە شەيىن بىردە-ءبىر ەڭبەك شىقپاپتى.

مىنە، سول ميفولوگيالىق اناليز كەز كەلگەن جىردى ءار جولى، ءار ءسوز تىركەسى مەن سوزىنە شەيىن «جىلىكتەپ» ءبولىپ ءتۇسىندىرىپ، قايتادان جيناي الادى. ەگەر وسى تالدانعان دۇنيەنى باسقا تاريحى، ءتىلى، جەرى ءبىر كورشى حالىقتارمەن، ولاردىڭ وسىنداي دۇنيەلەرىمەن سالىستىرسا، ولارعا تاريحي، شەجىرە-اڭىزدىق، ءتىل-تانىمدىق، گەوگرافيالىق ماتەريالدار تارتىلسا، جىردىڭ پايدا بولۋ ۋاقىتى، العاشقى قۇرىلىمى مەن ىقتيمال وقيعا ءوربىتىلۋى كوز الدىمىزعا كەلەدى.

قازاق ميفولوگياسىن زەرتتەۋ بارىسىندا بۇكىل ەۆروپا حالىقتارىنىڭ ميفتىك تۇسىنىكتەرىن ءوزارا سالىستىرا وتىرىپ، «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» جىرلارىن شىعارعان تىلدىك ورتا، تاريحي ۋاقىتى، يدەياسى جونىندە جونىندە ءبىراز تۇسىنگەندەي بولدىق. ەندى ونىڭ كەيبىر قورىتىندىلارى جونىندە قىسقاشا گازەت وقىرماندارىنا تانىستىرۋدى ءجون كوردىك.

«قىرىم باتىرلارىنىڭ» باسقا جىرلاردان ايىرماشىلىعى مۇنداعى نەگىزگى كەيىپكەرلەر - تۇتاس قوعام، ەل (قاۋىم)، ونىڭ باتىرلارى. وسىنداي جىر تيپىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۋاقىتى ب. ز. د.5 - ب. ز.5 -عاسىرلارى ارالىعى، ال ىقتيمال «پايدا بولۋ وشاعى» - وڭتۇستىك قازاقستان مەن ورتا ازيا دەپ شامالايمىز. بۇل جالپى عىلىمي تاقىرىپ، كوپ دەرەكتى قاجەت ەتەتىن جانە ناقتى مۇرىن جىراۋدىڭ جىرىنا قاتىستى بولماعاندىقتان ءارى قاراي اڭگىمە وربىتپەي، تىكە جىردىڭ تاريحي جولدارىنا كوشەمىز.

«قىرىمنىڭ قىرىق باتىرىنىڭ» قالىپتاسقان جەرى - سولتۇستىك كاۆكاز دالاسىنىڭ قارا تەڭىز، ازوۆ تەڭىزىنە قاراعان ايماعى، ۋاقىتى 7-10- عاسىرلار ارالىعى.

التىنشى عاسىردا اتىلمىش ايماقتا تۇركى- ۋگور (ماديار) تىلدەس كوشپەلىلەر ءومىر سۇرگەن. تاريحي دەرەكتەردە ولار بولعارلار مەن التسياگارلار دەپ اتالعان (كەيبىر دەرەكتەردە ۋنوگۋر، گۋننوگۋر، كۋتريگۋر، وتريگۋر ت. ب. دەلىنگەن). كەلەسى عاسىردا (7 - عاسىردا) قازاقستاننان كەلگەن باسقا تۇركىلەرمەن ارالاسىپ، باتىس دالادا ەكى ءتۇرلى تىلدەس مەملەكەت - حازار قاعاناتى مەن ۇلى بولعار حاندىعى قۇرىلدى. التسياگارلار بولعار بىرلەستىگىنىڭ ىشىندە دون، ازوۆ ماڭىندا كوشىپ-قونىپ ءجۇردى. بۇلار قازىرگى كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ، ونىڭ ىشىندە باي ۇلىنىڭ العاشقى «ۇيىتقىسى» بولاتىن. كۇبرات حان كەزىندە (دۋلات رۋىنان) كۇشتى بولعان بولعارلار 660 - 680 -جىلدارى حازارلاردان (ولاردى كوكبورى اۋلەت باسقارعان) جەڭىلىپ، ءبىر بولىگى باتىسقا كوشىپ، ونداعى سلاۆياندارعا ءسىڭىپ، قازىرگى بولعاريا مەملەكەتىن قۇردى، ال قالعان بولىگى ەكى عاسىر حازارعا باعىنىپ، 9- عاسىردا قازىرگى تاتار جەرىنە كوشتى، قازىرگى تاتار حالقى وسى بولعارلاردىڭ تارماعى.

ال التسياگارلار 660-700 -جىلدارى دون، ازوۆ ماڭىنان كۋبان ( اڭىزدارداعى قوندىكەر قوبان جۇرتى) وزەنى الابىنا ىعىسىپ كەتتى. سانى از التسياگارلار ءۇش عاسىر بۇكىل شىعىس ەۆروپانى دۇرىلدەتكەن حازارلارعا جارتىلاي باعىنىشتى بولعانىمەن، وسى ۋاقىت بويىنا جاۋلاسۋىن توقتاتقان جوق. تاۋلى ايماقتا ولار قارا تەڭىز جاعالاۋىنان كەلگەن كاۆكاز حالقى - ادىگەلەردىڭ رۋلارىمەن ارالاسىپ، قىز الىسىپ - بەرىسىپ، ارالاس قوعام قۇردى. مىنە، وسى قاۋىم 10- عاسىردىڭ باسىنان باستاپ «كاسوگ، قازاق» دەگەن اتپەن ەستىلە باستادى.

«كاسوگ» نەمەسە «قاس وق» اسپان رۋى (وعى) دەگەندى بىلدىرەتىن اڭىزدىق ەسىم. الگى التسياگارلار اراسىندا ەجەلگى وڭتۇستىك قازاق جەرىنەن كەلگەن اڭىزدىق قۇرىلىم بازاسىندا جاڭا جىرلار تسيكلى قالىپتاستى. بۇل جىرداعى «اڭىزدىق ەل» - الاش (الاش- وعىر، التسياگار)، ياعني، كۇن، وتتەكتى ءپىردىڭ ەلى بولاتىن، الاشتىڭ ەگىز بالاسىنان وربىگەن قاۋىم ءۇش جۇرتقا ءبولىندى، ولاردىڭ اتى قاسوق - «اسپان اۋلەتتەرى» بولاتىن، ءار ءتىلدى (تۇركى، ادىگە، الان) ورتادا وسى كاسوگتاردىڭ بالاما اتتارى الاع (الاۋ)، العاتاي، چەركەس دەپ اتالىندى. چەركەس - (قازىرگى شەركەش رۋىنىڭ ەسىمى) تۇركى ءسوزى، مۇنداعى شەرىك - «اسكەر»، اس (ەس) - «اسپان»، ال ناقتى ءمانى «تاڭداۋلى جاۋىنگەر» دەگەندى بىلدىرەدى.

كەيىن بۇل ەسىم سول الاش قاۋىمىنىڭ ناقتى تاريحي باتىرلارىنا تەڭەۋ، ەپيتەت رەتىندە ەسىمگە اينالا باستاسا، ارتى - بۇل ەسىم جاۋىنگەرلەردىڭ اتاۋىنا، بارا-بارا اينالاسىنداعى كورشى حالىقتار ءۇشىن سول قاۋىمنىڭ ەكىنشى اتىنا اينالدى.

قازاقتاردىڭ 900 - جىلداردان كەيىنگى ءومىرى پەچەنەگ، وعىز، قىپشاقتار اراسىندا ءوتتى. ولار 11-12 - عاسىرلاردا ورىس دالاسىندا تۇرىپ، بىرتە-بىرتە قىپشاقتاندى، ياعني قازىرگى قازاق تىلىنە كوشتى.

قىپشاق اراسىندا «تاعى قىپشاق» (ديكيە پولوۆتسى) دەپ اتالعان قازاقتار ءوز جىرى، ءوز ەسىمىن بۇكىل قىپشاققا تاراتتى، ءبىراق جىرداعى «اڭىزدىق قاۋىم» اتى ەندى «قورىم» (قىرىم) دەگەن اتپەن بەلگىلى بولا باستادى. قازىرگى «قىرىم باتىرلارى» اتاۋى 11-12 - عاسىرلاردا شىققان. بۇل ءسوز «قالا، قوعام، مولا» مانىندە باسقا تۇركى- موڭگول تىلدەس كوشپەلىلەر اراسىندا بەلگىلى ءسوز بولعاندىقتان، كەيىنگى «نوعايلى» داۋىرىندە بۇل اتاۋ وزگەرمەستەن قالدى.

13 - عاسىردا باتىس دالاعا الدىمەن شىڭعىسحان، ارتىنان باتۋ كەلگەسىن «تاعى قىپشاقتار» موڭعولدارعا قوسىلىپ، نوعاي نوياننىڭ ۇلىسىنا كىرەدى. كيەۆ ماڭىندا تۇرعان قازاقتار وزدەرىنىڭ بيلەۋشىسىنىڭ ەسىمىمەن «نوعاي» دەپ اتالعاندار نوعاي ولگەسىن 1306 -جىلى وردا حانىنىڭ امىرىمەن ەرىكسىز ەدىل، قازىرگى استراحان ماڭىنا قونىس اۋداردى. وسى ايماقتا كەيىن «نوعاي ورداسى» دەگەن مەملەكەت قۇرىلدى، ونى موڭعولدارمەن بىرگە كەلگەن كۇشتى رۋلار - ماڭعىت، ارعىن، كەرەيلەر باسقاردى، ال تاعى قىپشاقتىڭ سارقىنشاعى - بولاشاق الشىندار وسى بىرلەستىكتە ەكىنشى قاتارداعى رۋلاردى قۇرادى، ءبىراق جان- جاقتان جينالىپ، جوڭكىلۋ داۋىرىندە الگى قازاقتاردىڭ «جىر- شەجىرەلىك اقپارات بازاسى» كۇشتى بولعاندىقتان ولاردىڭ «قازاق» ەسىمى بۇكىل دالاعا كەڭ تارالىپ، 1460 -جىلدارى قۇرىلعان قازاق حاندىعىنىڭ اتىنا اينالدى، ال جىرى جالپىعا تارالدى.

«نوعايلى» داۋىرىندەگى (14-16 -عاسىرلار) «قازاق» جىرىنىڭ وزگەرۋى زور قارقىنمەن ءجۇردى. جاڭا ءدىن (يسلام) ، 9-11 - عاسىرلاردا ورتا ازيادا قالىپتاسقان سۋفيستەردىڭ تۇركى- پارسى تىلىندەگى «شىلگەندەر پوەزياسى» جىر ءتىلىنىڭ قازىرگى ساقتالعان ءۇردىسىن قالىپتاستىردى، وسى كەزدە «قىرىق» ءسوزى، شىلگەن، بابا تۇكتى ت. ب. سوزدەر كىرىكتى.

نوعاي ورداسىن بيلەگەن ەدىگە، ونىڭ ۇرپاقتارى مۋسا، نۋرەتدين، وراق، ماماي ت. ب. شاڭعىت رۋ بەكتەرىنىڭ ساياسي كۇشتىلىگى، ولار ەسىمىن ەجەلگى «قازاق» جىرىنىڭ باتىرلارىنىڭ ەسىمىنە اينالدىرسا، ەسكى باتىر ەسىمدەرى ۇمىتىلدى، نەمەسە ەكىنشى قاتارداعى «جىر باتىرلارىنا» اينالدىرىلدى.

مۇرىن جىراۋ جىرلارىنداعى ەدىگە ۇرپاقتارى - تاريحي تۇلعالار، ال قاراءدوڭ باتىر ۇرپاقتارى مەن «جەكە باتىرلار» دەپ توپتاستىرىلعان 13 - عاسىرعا دەيىنگى كونە الشىن، قىپشاق، وعىز، پەچەنەگ باتىرلارى بولاتىن.

اڭشىباي باتىر - جىرداعى ەدىگە ۇرپاقتارىنىڭ ارعى اتاسى دەلىنەتىن «الا تايلى» اڭشىباي باتىر ەجەلگى نۇسقادا بۇكىل «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرىنىڭ» ارعى اتاسى بولىپ تابىلادى. اڭشىباي - الشىباي نەمەسە الشىوعىر (التسياگار) قازاق اڭىزىنداعى الاشتىڭ، كىشى ءجۇز شەجىرەسىندەگى الشىن (العاشقى نۇسقالارىندا الاۋدىڭ) اتانىڭ ەپوستىق ەسىمى.

الاش پەن الشىباي ءبىر، اڭىزدارى دا ۇقساس. الاشتى الا بولعانى ءۇشىن «دارياعا» اعىزىپ جىبەرسە، الا تايلى الشىبايدى بالا كەزىندە «دارياعا» قۋىپ جىبەرەدى، ەكەۋى دە بالالىق شاعىن سۋدا وتكىزەدى. ەسەيگەسىن ەكەۋى دە ەرلىگىمەن اتى شىعادى، قۋىپ جىبەرگەن قاۋىم ەكەۋىن دە حان كوتەرەدى. الاش قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىن قۇرسا، الشىباي جاڭا قاۋىم تۇرعىزادى. ەكەۋى دە ەكى- ەكىدەن اسپان جانە سۋ ارۋىنا ۇيلەنەدى. بۇل جەردە ەش تاريحي اڭىز ساقتالماعان. الشىن شەجىرەسى دە قۇرىلىمدىق جاعىنان الاش پەن الشىبايدى قايتالايدى.

الاشتان ەكەۋ: جايىلحان مەن سەيىلحان.

الشىبايدان ەكەۋ: ەسىمدەرى جىردا ايتىلماعان

الشىننان ەكەۋ: ارعىماق پەن الاۋ.

وسى ەكى بالا كەيىنگى ۇرپاقتاردا جالعاسادى. الاش شەجىرەسىندە مايقىدان ەكەۋ: وزبەك پەن سابيان؛ ايىرقالپاقتان ەكەۋ: قازبەك پەن سوزاق، كىشى ءجۇز شەجىرەسىندە - قۇدياردان (الاۋدان) ەكەۋ: قاراكەسەك پەن قىدىرباي، ال جىرداعى «شەجىرەدە» - بابا تۇكتى شاشتى ازىزدەن ەكەۋ: ەكەۋىنىڭ ەسىمى ايتىلماعان، بىرىنەن قۇتتىقيا باتىر تاراعان.

ياعني ميفتىك گەنەالوگيا ماسەلەسىندە ءۇش (الشىن، الاش، الشىباي) شەجىرەنىڭ تەگى بىرەۋ، ال «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» - بۇكىل قازاق حالقىنىڭ تاريحىنىڭ «اڭىزدىق- پوەزيالىق تۇلعالانۋى، قازاق ەپيكالىق ەپوپەياسى، وسىنىڭ ءوزى- اق قازاق ۇلتى ءۇشىن «قىرىم» جىرىنىڭ ماڭىزى، ونى جەتكىزگەن ابىلدان مۇرىن جىراۋعا دەيىنگى اتالارىمىزدىڭ تاريحي ورنىنىڭ قانداي ەكەندىگىن كورسەتەدى.

الاۋ مەن قوجاق، «قىرىم» تسيكلىندەگى جەكە باتىرلار توبىنداعىلاردىڭ ميفولوگيالىق، تىلدىك، تاريحي ءاناليزى ولاردىڭ ءبىر كەزدەرى الاۋ (الاع) جانە قازاق (قوجاق - قوزاق) اۋلەتتەرى دەپ اتالعان دەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. جىردا «قارت» اتاعى تەك الاۋ مەن قوجاققا بەرىلگەن. الاۋ ەسىمى وسەتيندەردىڭ باتىرلىق جىرىندا ساقتالسا، جىرداعى باتىرلار ىشىندە «قىرىمدىق» دەلىنگەن جالعىز باتىر قارت قوجاق ەسىمى قوزان (قازاق) دەگەن ەسىممەن ۋكراينداردا ساقتالعان. ەجەلگى قازاقتاردىڭ شاش قيۋ ۇلگىسى - ايدارى (كەكىل- حوحول) سوڭعى كەزگە دەيىن (18 - 19 ع. ع. ) ساقتالعان ۋكراين كازاكتارىندا «قىرىم» ءسوزى كۋرەن (اسكەري لاگەر، اۆانگارد) ءسوزى بولىپ قالعان.

ال كاۆكاز (وسەتين، ادىگە، بالقار ت. ب. ) حالىقتارى ءۇشىن چەركەس تە، قازاق تا ناقتى حالىق ەسىمىنە اينالىپ كەتكەندىكتەن، «اڭىزدىق باتىرلار» اتاۋى 13- عاسىردان باستاپ مونعولدىڭ نار - «كۇن» سوزىنە الماسىپ، نارت باتىرلارعا («كۇن ۇلدارى» ) اينالعان. بۇل تۋرالى وسەتين زەرتتەۋشىسى ۆ. ي. ابايەۆتىڭ پىكرلەرى بار.

900 - 1100 - جىلدارى ارالىعىندا الاش- قازاقتار كاۆكازدان ورىس جەرىنە ىعىسىپ، قونىس اۋدارعاندا بۇرىنعى ادىگە- تۇركى ارالاس تىلدە سويلەگەن قازاقتاردىڭ كييەۆ ماڭىنا كوشكەندەرى تۇركى تىلدەس قاۋىمعا اينالسا، كاۆكازدا قالعاندارى اراسىندا 12-13 - عاسىرلاردا ادىگە تىلىندە سويلەيتىن ءۇش حالىقتىڭ بىرەۋى چەركەس دەلىنۋى، كورشىلەرىنىڭ ولاردى «قازاق» دەپ اتاۋى سول داۋىردەن قالعان سارقىندار.

مۇرىن جىراۋ دۇنيەسىندە «قىرىم باتىرلارىنىڭ» جاۋى، جاۋلاسقان ەلى - ىندىس دەپ اتالادى. ىندىستىڭ ەجەلگى ميفولوگيالىق سيپاتى بار، ونى ءتۇسىندىرۋ جاعى كۇردەلىرەك، سوندىقتان تاريحي جاعىن ايتامىز.

ىندىس - 7-10 - عاسىرلاردا ەدىل وزەنى بويىنداعى حازارلاردىڭ اڭىزدىق اتى. سولتۇستىك كاۆكازدىڭ كەيبىر حالىقتارىنىڭ تىلىندە ەدىلدى ىندىل دەپ اتاۋ سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن بولعان. ال قازاق باتىرلار جىرىندا بۇل سۋ «ەندىلە» دەگەن اتپەن «ەر قوساي» جىرىندا ساقتالعان. الاش- قازاقتاردىڭ ەكى عاسىردان اسا ۋاقىت جاۋلاسقان ەلى حازارلار ەدى، سوندىقتان «ىندىس» اتاۋى 10 - عاسىردا حازارلار ەلى جويىلعاننان كەيىن دە ساقتالىپ، 17-18 - عاسىرلاردا قازاقتارمەن جاۋلاسقان تاعى ءبىر حالىق «قالماق» ەسىمىمەن بىرىگىپ، ەپوستىق جاۋ «ىندىس- قالماق» ەلىنە اينالعان.

«قىرىم باتىرلارى» جىرىنىڭ قالىپتاسۋ ۋاقىتىن انىقتاۋ تاجىريبەسى. ءبىز جىردىڭ قالىپتاسۋىنىڭ باستاۋىن ەمەس، «بابىنا» كەلىپ قالىپتاسىپ بولعان ۋاقىتىن انىقتاۋعا تىرىستىق. ەكى تاريحي ەتنونيم - كاسوگ، التسياگارلاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۋاقىتىنىڭ اڭىزدىق ەسىممەن ناقتى تاريحي ەسىمگە جانە كەرىسىنشە پروتسەستىڭ اياقتالىپ بولۋ ۋاقىتىن تاريح، ءتىل، شەجىرەلىك دەرەكتەرگە ارقا سۇيەپ، سۋبەكتيۆتىك - لوگيكالىق نەگىزدە انىقتاۋعا تىرىستىق.

بۇل شامامەن 850-900 - جىلدار ارالىعى. ياعني قازىرگى ۋاقىتتا جىردىڭ پايدا بولعانىنا 1100  جىلدان استى دەپ ايتا الامىز. مۇرىن جىراۋ تۋرالى ورتالىق گازەتتىڭ بىرىندە ءبىر جۋرناليست «جوقتان باردى قۇراپ، سىرعاتقان، تاريحي تۇرعىدان ءمانى جوق» دەگەن، 1100- جىل بويىنا ايتىلىپ كەلگەن جىردىڭ سوڭعى جىرلاۋشىسى، ال جىردىڭ تاريحى دا، يدەياسى دا، ءمانى دە بار.

سوڭعى جىراۋ ۇلت دەڭگەيىندە قۇرمەتتەلۋى، تانىمال بولۋى ءتيىس، ويتكەنى سوڭعىنىڭ اتى سوڭعى، ەندى تاريحتا جىراۋلار شىعا قويماس.

الداعى ۋاقىتتاردا مۇرىن جىراۋدىڭ 140 جانە 150 جىلدىعى، «قىرىمدى» جىرلاعان بىزگە بەلگىلى تاريحي تۇلعا - ابىلدىڭ 230 جىلدىعى، ورتا بەلەستەگى قاشاعان، مۇرات، نۇرىم جىراۋلاردىڭ دا مەرەيتويلارى بولار، ال ولاردىڭ ەڭ بولماسا «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» جىرىنىڭ، «نەشە جىلدىعى» مەن ونىڭ سوڭعى ايتۋشىسى - مۇرىن جىراۋ مەرەيىن اۋىل، اۋدان، وبلىس كولەمىندە عانا ەمەس، ەل دەڭگەيىندە اتاپ ءوتۋ جاعدايلارىن قاراستىرعان ءجون. ويتكەنى ول قوڭىراتتىڭ «الپامىسى» ، نايماننىڭ «قوزى كورپەشى» ، ۋاقتىڭ «ەر كوكشەسى» ، قىپشاقتىڭ «قوبىلاندىسى» سياقتى بۇكىل قازاقتىڭ قىمبات قازىناسى.

بۇل جىر تۋرالى پىكىرلەرىمىز از ماتەريال نەگىزىندە ايتىلىپ وتىر، سوندىقتان جىردىڭ جان- جاقتى زەرتتەلۋى جاس تاريحشى، ءتىل تانۋشى، ادەبيەتشىلەردىڭ نەسىبەسى. جاڭا ىزدەنىستەر ۇساق - تۇيەك بولشەكتەرىنە وزگەرىستەر ەنگىزەر، كەيبىر دالەل كۇشەيتىلەر، كەيبىرى جوققا شىعارىلار، ءبىراق نەگىزى «پىكىر جەلىسى» وزگەرە قويمايتىنىنا سەنىمدىمىز

«ماڭعىستاۋ» گازەتى، 30.07.1997