سەرىك دۇيسەنبى: مەديسينا - قولدىڭ شەبەرلىگى ەمەس، ماڭىزدىسى - ءبىلىم
استانا. KAZINFORM - ۇلتتىق عىلىمي مەديسينالىق ورتالىقتىڭ نەيروحيرۋرگيا ءبولىمى باسشىسى، پروفەسسور سەرىك دۇيسەنبىمەن سۇحباتتاسىپ، وسى سالاداعى ماسەلەلەر تۋراسىندا وي وربىتكەن ەدىك.
- الدىمەن ءوزىڭىز تۋرالى قىسقاشا تانىستىرا كەتسەڭىز...
- مەن 1972-جىلى قىتايدىڭ ءۇرىمجى اۋدانىندا تۋدىم. سول جەردەن ورتا مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن قىتايداعى باتىس تەرىستىك ۇلتتار ينستيتۋتىندا قىتاي جانە اعىلشىن ءتىلى بويىنشا ەكى جىل دايىندىق كۋرسىن ءبىتىرىپ، 1992 -جىلى شيان مەديسينا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كلينيكا فاكۋلتەتىندە 5 جىل وقىدىم. ماماندىعىم كلينيكالىق مەديتسينا دەپ اتالادى. سودان كەيىن شىڭجاڭ مەديسينا ۋنيۆەرسيتەتىنە (新疆医科大学) ماگيستراتۋراعا وقۋعا ءتۇستىم. وندا دا كلينيكالىق مەديتسينا بويىنشا وقىدىم. اتالعان ماماندىق ەكى تۇرگە بولىنەدى. ءبىرى عىلىمي زەرتتەۋگە باعىتتالعان بولسا، ەندى ءبىرى - كلينيكالىق سالا. كلينيكالىق جۇمىستا ءجۇرىپ، عىلىمي جۇمىستار جۇرگىزۋگە بولادى. سول ارقىلى ماگيستراتۋرانىڭ اتاعىن قورعاي الاسىز. 2001 -جىلى شىڭجاڭ مەديسينا ۋنيۆەرسيتەتى اۋرۋحاناسىنىڭ نەيروحيرۋرگيا بولىمىنە جۇمىسقا تۇردىم.
- ول شىڭجاڭداعى ەڭ جوعارى دارەجەلى اۋرۋحانا عوي...
- ءيا. وندا ەمتيحانمەن قابىلداندىم. ويتكەنى، شىڭجاڭ كولەمىندە 2000-جىلدان باستاپ ۇلكەن اۋرۋحانالارعا جۇمىسقا تۇرۋ ءۇشىن دارىگەرلىك ليتسەنزيالىق سىناق الۋ دەگەن جوبا ىسكە اسىرالا باستادى. وندا جۇمىسقا قابىلداۋىن قابىلدايدى، ءبىراق ارى قاراي ءوز ماماندىعىڭ بويىنشا تىكەلەي جۇمىس جۇرگىزۋ ءۇشىن ليتسەنزيالىق سىناقتان ءوتۋ كەرەك بولدى.
- عىلىمي اتاعىڭىزدى قاي جىلدارى قورعادىڭىز؟
- 2004 -جىلى دوكتورلىققا وقۋعا ءتۇسىپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىم ارقىلى نەيروحيرۋرگيا بويىنشا اتاعىمدى 2007 -جىلى قورعاپ شىقتىم. سول ۋاقىتتاردا قىتايدىڭ جيلين پروۆينتسياسىنىڭ چاڭچۋن دەگەن قالاسىندا جارتى جىلداي ۋاقىت جاپون ءتىلى كۋرسىن وقىدىم. ءسويتىپ جاپونيانىڭ كيوتو ۋنيۆەرسيتەتىنە قاراستى ورتالىق اۋرۋحانانىڭ نەيروحيرۋرگيا كافەدراسىندا ءبىر جىل زەرتتەۋ جانە كلينيكالىق جۇمىستار بويىنشا وقىدىم.
- قازاقستانعا قاشان كەلدىڭىز؟
- قازاقستانعا ءبىرجولاتا كوشىپ كەلمەي تۇرعان كەزدە كەلىپ-كەتىپ ءجۇردىم. نەيروحيرۋرگيالىق ورتالىق بۇرىن الماتىدا ەدى عوي. 2006 -جىلدان باستاپ سول ورتالىققا كەلىپ، وپەراتسيالارعا قاتىسىپ تۇردىم. حالىقارالىق كونفەرەنسيالار بويىنشا دا كەلىپ، لەكسيا وقىعان كەزدەرىم بولدى. ودان كەيىن 2008 -جىلى ۇلتتىق نەيروحيرۋرگيالىق ورتالىق قۇرىلدى عوي. وسى ورتالىقپەن بايلانىستا بولىپ، اراسىندا كەلىپ لەكسيا وقىپ تۇردىم. سونىڭ ىشىندە مي-قان تامىر اۋرۋلارىن ميكروحيرۋرگيالىق جولمەن ەمدەۋ تۋرالى شەبەرلىك ساعاتتارىن وتكىزگەن كەزدەرىم دە بولدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ قازاقستانعا 2019 -جىلى 26-جەلتوقساندا ءبىرجولاتا كوشىپ كەلدىم.
- نەيروحيرۋرگيا سالاسى بويىنشا قازىر شاكىرتتەردى قالاي تاربيەلەپ جاتىرسىزدار؟
- حالىقارالىق تاجىريبەگە سۇيەنەتىن بولساق، دۇنيەجۇزىندە شاكىرت تاربيەلەۋدىڭ بىرنەشە ءتۇرلى جولى بولادى. ءبىرىنشىسى مامان جەكە ماماندىق بويىنشا رەزيدەنتۋرادان وتكەن بولۋى كەرەك. رەزيدەنتۋرا باعدارلاماسى - مەملەكەتتىك باعدارلاما. مەملەكەتتە نەيروحيرۋرگيا بويىنشا 4 جىلدىق رەزيدەنتۋرا بولادى. سودان وتەتىن شاكىرتتەردى وقىتادى.
ال ەكىنشى جولى - عىلىمي جەتىلدىرۋ. اتاپ ايتقاندا، ماگيسترانتتار، PhD دوكتورانتتار عىلىمي ءبىلىمىن تولىقتاي وتىرىپ، كلينيكالىق پراكتيكاسىمەن قوسا تاربيەلەنەدى. بۇل سالانىڭ ماماندارى تەك لابوراتوريادا عانا وتىرىپ قالسا، ول جەتكىلىكسىز. وزىنە قاتىستى وتالاردى كوزبەن كورىپ، ناقتى پراكتيكالىق جۇمىستاردان وتكەندە عانا ول كەلەسى جۇمىستارىنان ناتيجە شىعارا الادى.
- ال قازاقستاندا مەديتسينا ماماندارىن دايارلاۋدا نەنى جەتىلدىرۋ كەرەك دەپ ويلايسىز، كەمشىن تۇستارى بار ما؟
- بۇل جاقتا ەكى ءتۇرلى جولمەن ۇيرەنەدى. ءبىرىنشىسى رەزيدەنتۋرادان وتەدى. قازىر قازاقستاندا تولىعىمەن جولعا قويىلعاندىقتان، نەيروحيرۋرگيادان دا كورەمىز، كوپتەگەن وبلىستا مامان دايىنداۋعا ارنالعان باعدارلامالار بار.
ال، ەكىنشى ءتۇرلى جولى - قىسقا ۋاقىتتا ماماندىقتى جەتىلدىرۋ جولى. سول ارقىلى شاكىرت تاربيەلەنەدى. مىسالى، ءبىز ءبىر كۇردەلى وتا جاسايتىن بولساق، باسقا وڭىرلەردەگى تاجىريبەسى از ماماندار ۇزاق ۋاقىتتىق تاجىريبەسى بار دارىگەرلەردەن ۇيرەنۋگە كەلۋ كەرەك. ءبىراق قازىر ەلىمىزدە مامانداردىڭ ۇيرەنىپ كەلۋ ۋاقىتى تىم از دەپ ايتۋعا بولادى. ولارعا 2 اپتادا، ءيا بولماسا ءبىر نەمەسە ەكى ايدا ۇيرەنىپ كەل دەيدى. مەنىڭ تالابىم - ەگەر تولىقتاي ۇيرەنۋگە كەلسەڭىز، ەڭ از دەگەندە جارتى جىلدان كەم بولماۋى كەرەك. سەبەبى، 1-2 اپتا، نەمەسە ءبىر- ەكى ايدا ۇيرەنىپ شىعا قويۋ مۇمكىن ەمەس، ول - عىلىمي جاقتان دا جەتىلۋگە تولىمدى ۋاقىت ەمەس. بۇل دامىعان مەملەكەتتەردىڭ تاجىريبەسى ارقىلى دالەلدەنگەن.
نەيروحيرۋرگيا ءوز ىشىندە 5-6 تۇرگە بولىنەدى. اتاپ ايتقاندا، قان تامىر نەيروحيرۋرگياسى، ونكولوگيالىق ىسىكتەردى ەمدەۋمەن اينالىساتىن نەيروحيرۋرگيا، فۋنكتسيونالدىق تالما اۋرۋمەن جۇمىس ىستەيتىن نەيروحيرۋرگيا بولادى. سول سەكىلدى نەيروحيرۋرگيالىق ەمدەۋدىڭ ءارتۇرلى جولى بار. ونىڭ سىرتىندا مي جاراقاتى دەگەن بولادى، مۇنىڭ ءوزى - ۇلكەن ءبىر سالا. وسىنىڭ ءبارىن ۇيرەنۋ ءۇشىن ءبىراز پروتسەستى باستان كەشىرۋ كەرەك. رەزيدەنتۋرادان وتكەن سوڭ ءبىر سالاسى بويىنشا از دەگەندە ەكى جىل وقۋىڭ كەرەك. تەرەڭدەتە وتىرىپ تاجىريبەدەن ءوتىپ شاكىرت بولىپ تاربيەلەنۋىڭىز كەرەك. سوندا عانا نەيروحيرۋرگيادا مامانداندىرىلعان نەيروحيرۋرگتەر پايدا بولادى.
- مامان دايىنداۋ جولى وڭاي ەمەس دەيسىز عوي، ال جاقسى مامان قالاي ىرىكتەلەدى؟
- ءيا، مامان دايىنداۋ جولى قيىنداۋ. ويتكەنى، ءبىز ۋنيۆەرسيتەتتەرمەن تىكەلەي بايلانىستا بولماعاننان كەيىن، مىقتى ستۋدەنتتەردى تاڭداپ الۋ وڭاي ەمەس.
تاعى ءبىر جاعىنان، جاقسى مامان تاڭداۋ ءۇشىن مەملەكەتتىڭ قولداۋى وتە قاجەت. «قانداي دەڭگەيدەگى اۋرۋحانادا جۇمىس ىستەسەڭ دە جالاقىڭ جاقسى بولادى، تۇرمىستان ەش قينالمايسىڭ» دەسە، مەكتەپتەگى ۇزدىك وقيتىن وقۋشىلار مەديتسينانى تاڭداي باستايتىن ەدى.
مەنىڭ بىلۋىمشە، قازىر قازاقستاندا ۇزدىك وقيتىن بالالاردىڭ كوبى نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنە تۇسەدى. اعىلشىنشا جاقسى بىلەتىن، ەل ىشىندەگى ءارتۇرلى زياتكەرلىك سايىستار مەن حالىقارالىق وليمپيادالاردىڭ جەڭىمپازدارىنىڭ كوبى سوندا تۇسەتىن كورىنەدى. سولاردىڭ ءبىر بولىگى مەديتسينا سالاسى بويىنشا وقيدى عوي. سول ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەن مامانداردى قازاقستاندىق اۋرۋحانالاردان كورىپ جۇرگەن جوقپىن. س. اسفەندياروۆ اتىنداعى مەديتسينالىق ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرسە دە سول. ەگەر جاقسى جالاقى تولەنبەسە، ماماندى ۇستاپ تۇرۋ قيىن. مىسالى، ا ق ش- تا ءبىر نەيروحيرۋرگ جىلىنا ءبىر ميلليون دوللارعا دەيىن جالاقى الادى ەكەن.
- كۇندەلىكتى جۇمىس كەستەڭىز تۋرالى ايتساق، كۇنىنە ورتا ەسەپپەن قانشا وتا جاسالادى؟
- ءبىز ەندى كۇنىنە مىنانشا ادام وتا جاساتادى دەپ ايتا المايمىز. ءبىراق ايىنا ورتا ەسەپپەن 30-40 وتا جاسايمىز.
- ءوزىڭىز قانداي وپەراتسيالار جاسايسىز؟
- ءبىزدە جاسالاتىن وپەراتسيانىڭ ءتۇرى كوپ. ءبىزدىڭ بولىمدەگىلەر تەك قانا ميعا جاسامايدى، ومىرتقاعا، جۇلىنعا دا جاسايمىز. جۇيكە جۇيەلەرىنە دە وتا جۇرگىزەمىز.
- ميعا وپەراتسيالار قانداي جولدارمەن جاسالادى؟
- ميعا وتا ءارتۇرلى جولمەن جاسالادى. قازىرگى ۋاقىتتا قان تامىردىڭ ىشىمەن جاساي الامىز. مۇرىن ارقىلى جاساۋعا بولادى. ميدىڭ استىڭعى بولىكتەرىنە جاساعان كەزدە اۋىز ارقىلى جاسالادى. سوسىن باس سۇيەكتەردى تەسىپ، ءيا بولماسا جىگىن اشىپ جاساۋىمىزعا دا بولادى.
ميدىڭ جاساۋعا ءتيىستى ورنىنىڭ كولەمىنە، تەرەڭدىگىنە قاراي وتا جاساۋ جولدارى وزگەرىپ وتىرادى. قاي جەرىندە ىسىك، ءيا جاراقات بولسا، تەك سول جەردىڭ تۇسىن عانا اشىپ جاسايمىز. حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەس عىلىمي جولمەن زەرتتەلگەن، قاۋىپسىز جولدارمەن عانا وتا جۇرگىزىلەدى.
- زاماناۋي قۇرال-جابدىقتار تولىق پا؟
- ءيا، تولىق.
- قازاقستان مەن قىتايدىڭ نەيروحيرۋرگياداعى ەمدەۋ جولدارىندا ايىرماشىلىق بار ما؟
- مەن جۇمىس ىستەگەن شىڭجاڭ مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اۋرۋحاناسىندا نەيروحيرۋرگيا سالاسىن كوپتەگەن سالاعا ءبولىپ ەمدەۋدى جولعا قويعان. ءاربىر ءتۇرلى اۋرۋدى ءاربىر ءتۇرلى دارىگەر ەمدەيتىن قىلىپ ءبولىپ تاستاعان. بۇل ءتاسىل 1998 -جىلى باستاعان، ياعني ولاردىڭ بىزدەن ارتىقشىلىعى - وندا مەديتسينا جۇيەلەنگەن. حالىقارالىق ستاندارتتار بويىنشا جەكەلەپ ەمدەۋ كەرەك دەگەن باستامانى كوتەرىپ، ءار مامان اۋرۋدىڭ تەك ءبىر تۇرىنە عانا باستان-اياق جاۋاپتى بولىپ ىستەۋ باعىتىن تاڭداعان. بۇل شىڭجاڭدا عانا. ال دامىعان ىشكى قىتايدا وسى حالىقارالىق ستاندارت ودان ەرتە باستالىپ كەتكەن بولاتىن.
سونداي- اق قىتايدا، مىسالى كارديولوگيا سالاسى بويىنشا بۇكىل مەملەكەتتىڭ ورتاق بازاسى بولادى. سول بازادا بارلىق مامان تۋرالى اقپاراتتار ساقتالادى. ءبىر مامان كەرەك بولا قالسا، سول بازادان تابا الادى. جۇيەلەنگەن بازا بار، ياعني كىمنىڭ قانداي دارەجەدەگى مامان ەكەنىن انىقتاۋ قيىن ەمەس. بىزگە دە سونداي ورتاق بازا كەرەك-اق.
- ماماندار بىزدە كاتەگوريالارعا بولىنەدى عوي...
- ءيا، قازاقستاندا مامانداردى دارەجەگە ءبولىپ، «جوعارى كاتەگوريالى دارىگەر» دەپ ايتىپ جاتادى. كاتەگوريا ول ادامنىڭ جاسىنا قاراپ كوتەرىلمەيدى. باستىسى، سەن نە جۇمىس ىستەي الاسىڭ - ماڭىزدىسى سول. مىسالى، نەيروحيرۋرگيانى 4 ءيا 5 دارەجەگە بولەتىن بولساق، سونىڭ جوعارعى دارەجەدەگى وتالارىن سەن جاساي الاسىڭ با، وڭدى ناتيجەڭ قانداي - نەگىزگى تالاپ سول عوي. ءبىز سونى ەستەن شىعارماۋمىز ءتيىس.
تاعى ءبىر ايتارىم، قانداي كاتەگورياداعى دارىگەر بولساڭدا دا، ەڭ ماڭىزدىسى - تەوريالىق ءبىلىمدى جەتىلدىرىپ وتىرۋ. مىسال رەتىندە ايتايىق، وتالاردىڭ كەيبىرى وتە نازىك بولادى. اياقاستىنان ءبىر كۇردەلى جاعدايعا تاپ بولىپ قالۋىڭ مۇمكىن. وندايدا نە كومەكتەسەدى، ارينە وقىعان، توقىعان ءبىلىمىڭ قول ۇشىن سوزادى. دارىگەردە «قالاي جاساسام بارىنشا قاۋىپسىز جانە ناتيجەلى بولادى؟» دەگەن وي ۇنەمى باستى نازاردا بولۋى شارت. سول ءۇشىن ءاردايىم ىزدەنىستە بولۋعا ءتيىس.
كەيبىرەۋلەر باسىن بۇركەپ، ماسكاسىن تاعىپ الادى دا «تاۋەكەل» دەپ باستاپ كەتەدى. ول بولمايدى، دارىگەردە ءسوزسىز جان-جاقتى بىلىمىمەن بىرگە ۇزاق ۋاقىتتىق تاجىريبەسى بولۋى كەرەك.
- ءبىلىم مەن تاجىريبەدەن بولەك، شەبەرلىك تە وتە ماڭىزدى شىعار...
- شەبەرلىك دەگەن جاي عانا ءبىر ءتۇرى عوي. مەديتسينا - قولدىڭ شەبەرلىگى ەمەس، بۇل جەردە ماڭىزدىسى - ءبىلىم. سەنىڭ ءبىلىمىڭ جەتىپ تۇرسا، قولىڭ ءوزى-اق جۇرەدى. ەگەر سەنىڭ اقىل، ءبىلىمىڭ از بولسا، سەنىڭ قولىڭ قانشا شەبەر بولعانىمەن، ءبارى ءبىر تۇك تە پايداسى بولمايدى. مىسالى، قاي قان تامىر قاي جاقتا، قايدان كەلىپ قالاي قاراي كەتەدى. وسىنىڭ ءبارىن بەس ساۋساعىڭداي انىق ءبىلىپ تۇرۋعا ءتيىسسىڭ. ميداعى ىسىك تۋرالى ايتاتىن بولساق، كەيبىر نەيروحيرۋرگتەر: «ىسىكتى الايىن دەسەم، انا تامىر بىلاي كەلىپ، مىنا قان تامىر بىلاي كەلىپ تۇر ەكەن. سوندىقتان الۋعا كەلمەي قالدى»، - دەپ جاتادى. وندايدا ولارعا ايتامىن: «اڭگىمە ىسىكتىڭ قايدا بولعاندىعى ەمەس، ماڭىزدىسى سەنىڭ تاجىريبەڭ مەن ءبىلىمىڭ جەتپەيدى. سوندىقتان ىسىكتى الۋدىڭ تۋرا جولىن تابا الماي تۇرسىڭ»، - دەپ. سوندىقتان نەيروحيرۋرگتەر ءۇشىن جوعارى تەوريالىق بىلىممەن بىرگە ۇزاق ۋاقىتتىق تاجىريبەسى بار پروفەسسورلاردىڭ قاسىندا ءجۇرىپ جەتىلۋ ماڭىزدى.
اۆتور
بەيسەن سۇلتان ۇلى
